Định hướng xuất khẩu hàng nông sản chế biến của Việt Nam đến năm 2010

LêI NãI §ÇU Trong bèi c¶nh hiÖn nay, xu thÕ héi nhËp vµ tù do ho¸ th­¬ng m¹i ®ang diÔn ra m¹nh mÏ trong mçi khu vùc vµ trªn toµn thÕ giíi. Cïng víi xu thÕ ®ã, trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y, ViÖt Nam b»ng nh÷ng thµnh tùu ph¸t triÓn kinh tÕ trong tiÕn tr×nh ®æi míi còng ®ang tÝch cùc héi nhËp víi nÒn kinh tÕ c¸c n­íc trong khu vùc vµ trªn thÕ giíi. NghÞ quyÕt trung ­¬ng 4 (kho¸ VIII) cña §¶ng còng ®· x¸c ®Þnh ph­¬ng h­íng chuyÓn dÞch c¬ cÊu trong n«ng nghiÖp, t¹o ra nh÷ng mÆt hµng n«ng s¶n xuÊt khÈu chñ lùc vµ t¨ng nhanh gi¸ trÞ kim ng¹ch xuÊt khÈu trong nh÷ng n¨m tíi. Trong bèi c¶nh ®ã, “ §Þnh h­íng xuÊt khÈu hµng n«ng s¶n chÕ biÕn cña ViÖt Nam ®Õn n¨m 2010” lµ mét trong nh÷ng ®Ò tµi nghiªn cøu hÕt søc cÇn thiÕt, víi môc tiªu: mét lµ, xem xÐt, ®¸nh gi¸ tæng thÓ c¸c xu h­íng ph¸t triÓn chung cña thÞ tr­êng c¸c s¶n phÈm n«ng nghiÖp chÕ biÕn trªn thÕ giíi; hai lµ, trªn c¬ së ®ã, x©y dùng ®Þnh h­íng ph¸t triÓn s¶n xuÊt vµ xuÊt khÈu c¸c s¶n phÈm n«ng nghiÖp ViÖt Nam h­íng ®Õn thÞ tr­êng hµng n«ng s¶n thÕ giíi, gãp phÇn ph¸t triÓn nÒn s¶n xuÊt n«ng nghiÖp hµng ho¸ trong n­íc vµ tham gia, héi nhËp víi nÒn kinh tÕ thÕ giíi; ba lµ, kh«ng ngõng n©ng cao kh¶ n¨ng xuÊt khÈu c¸c s¶n phÈm n«ng nghiÖp cña ViÖt Nam trªn thÞ tr­êng thÕ giíi c¶ vÒ sè l­îng vµ chÊt l­îng s¶n phÈm, t¨ng nhanh kim ng¹ch xuÊt khÈu c¸c s¶n phÈm n«ng nghiÖp nãi riªng vµ hµng ho¸ nãi chung cña ViÖt Nam. Néi dung cña Kho¸ luËn tèt nghiÖp ®­îc kÕt cÊu thµnh ba phÇn sau: PhÇn thø nhÊt nghiªn cøu chung vÒ thÞ tr­êng hµng n«ng s¶n chÕ biÕn thÕ giíi theo c¸c nhãm n­íc, c¸c khu vùc vµ c¸c nhãm s¶n phÈm n«ng nghiÖp chÕ biÕn trong n­íc vµ thÕ giíi trong giai ®o¹n chñ yÕu tõ n¨m 1995 ®Õn nay. TËp trung ph©n tÝch nh÷ng xu h­íng s¶n xuÊt, tiªu thô vµ bu«n b¸n c¸c s¶n phÈm n«ng nghiÖp chÕ biÕn trªn thÞ tr­êng thÕ giíi, nh»m ®­a ra nh÷ng ®¸nh gi¸ chung, cÇn thiÕt cho sù nghiÖp chuyÓn dÞch c¬ cÊu kinh tÕ n«ng nghiÖp vµ t¨ng c­êng xuÊt khÈu c¸c s¶n phÈm n«ng nghiÖp cña ViÖt Nam trong xu h­íng tù do ho¸ th­¬ng m¹i vµ nh÷ng vÊn ®Ò toµn cÇu kh¸c. PhÇn thø hai lµ nh÷ng néi dung nghiªn cøu vÒ s¶n xuÊt vµ xuÊt khÈu c¸c s¶n phÈm n«ng nghiÖp chÕ biÕn chñ yÕu cña ViÖt Nam theo c¸c s¶n phÈm vµ c¸c thÞ tr­êng chñ yÕu. Qua ®ã, Kho¸ luËn tèt nghiÖp muèn ®Ò cËp ®Õn nh÷ng lîi thÕ vµ h¹n chÕ trong s¶n xuÊt, xuÊt khÈu c¸c s¶n phÈm n«ng nghiÖp chÕ biÕn cña ViÖt Nam. §ång thêi, Kho¸ luËn tèt nghiÖp còng ®­a ra ®¸nh gi¸ vÒ ®Þnh tÝnh vµ ®Þnh l­îng ®èi víi yªu cÇu t¨ng c­êng xuÊt khÈu c¸c n«ng s¶n chÕ biÕn chñ yÕu cña ViÖt Nam ®Õn n¨m 2010. PhÇn thø ba lµ môc tiªu vµ ®Þnh h­íng xuÊt khÈu hµng n«ng s¶n chÕ biÕn cña ViÖt Nam ®Õn n¨m 2010 vµ c¸c kiÕn nghÞ nh»m n©ng cao kh¶ n¨ng xuÊt khÈu hµng n«ng s¶n chÕ biÕn cña ViÖt Nam b»ng nhiÒu c¸ch tiÕp cËn kh¸c nhau nh­: më réng danh môc n«ng s¶n chÕ biÕn xuÊt khÈu; n©ng cao gi¸ trÞ vµ khèi l­îng cña n«ng s¶n chÕ biÕn xuÊt khÈu, ®Ò cao vai trß ChÝnh phñ trong viÖc gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò chung vÒ thÞ tr­êng xuÊt khÈu, m«i tr­êng kinh doanh xuÊt khÈu, n©ng cao søc c¹nh tranh cña n«ng s¶n chÕ biÕn ViÖt Nam trªn thÞ tr­êng xuÊt khÈu. CH­¬NG I: THÞ TR­êNG HµNG N«NG S¶N CHÕ BIÕN THÕ GIíI ---o0o--- I. T×nh h×nh s¶n xuÊt vµ tiªu thô n«ng s¶n chÕ biÕn trªn ThÕ giíi: S¶n l­îng cña hÇu hÕt c¸c n«ng s¶n chÕ biÕn trªn thÕ giíi ®Òu t¨ng qua c¸c n¨m ë møc trªn d­íi 1%/n¨m. NÕu so s¸nh víi møc t¨ng tr­ëng b×nh qu©n 2,5 trong nh÷ng n¨m 90 th× møc t¨ng tr­ëng b×nh qu©n trong giai ®o¹n nµy ®· gi¶m sót ®¸ng kÓ. H¬n n÷a, sù gia t¨ng s¶n l­îng c¸c s¶n phÈm n«ng nghiÖp, nhÊt lµ c¸c s¶n phÈm l­¬ng thùc, thùc phÈm ch­a theo kÞp víi tèc ®é t¨ng d©n sè. Trªn thÕ giíi, c¸c n­íc ®ang ph¸t triÓn ®ang ®ang trë thµnh nh÷ng n­íc s¶n xuÊt chñ yÕu c¸c s¶n phÈm n«ng nghiÖp, vµ theo ®ã lµ ngµnh c«ng nghiÖp chÕ biÕn. C¸c n­íc ph¸t triÓn vÉn lµ nh÷ng n­íc chiÕm tû träng cao vÒ s¶n l­îng c¸c s¶n phÈm thuéc nhãm hµng thÞt, c¸c s¶n phÈm thÞt vµ nhãm hµng s÷a, c¸c s¶n phÈm s÷a; c¸c n­íc ®ang ph¸t triÓn l¹i th­êng chiÕm tû träng cao trong s¶n l­îng vÒ c¸c s¶n phÈm tõ trång trät, ®Æc biÖt lµ nhãm s¶n phÈm n«ng nghiÖp qua s¬ chÕ hoÆc chÕ biÕn. Trong giai ®o¹n 1999 - 2000, khèi l­îng tiªu dïng chung c¸c s¶n phÈm n«ng nghiÖp ®· qua chÕ biÕn trªn thÕ giíi cã sù gia t¨ng, ng­ng ë møc thÊp h¬n chót Ýt so víi nhÞp ®é t¨ng cña s¶n l­îng. Khèi l­îng tiªu dïng c¸c s¶n phÈm n«ng nghiÖp, ®Æc biÖt lµ n«ng s¶n chÕ biÕn, ch­a cã sù gia t¨ng râ rÖt, thËm chÝ cßn bÞ gi¶m sót ë nh÷ng khu vùc cßn cã sù gia t¨ng d©n sè ë nhÞp ®é cao. Trong giai ®o¹n 1999 - 2000, næi lªn c¸c khu vùc cÇn chó ý: ®èi víi c¸c n­íc Ch©u Phi, ®ã lµ sù bÊt cËp gi÷a sù gia t¨ng d©n sè ë møc ®é cao vµ kh¶ n¨ng t¨ng s¶n l­îng s¶n xuÊt c¸c s¶n phÈm n«ng nghiÖp chÕ biÕn; ®èi víi c¸c n­íc §«ng ©u vµ Liªn X« cò, ®ã lµ sù gi¶m sót qu¸ møc cña s¶n l­îng s¶n xuÊt vµ khèi l­îng tiªu dïng c¸c s¶n phÈm n«ng nghiÖp so víi d©n sè, mÆc dï trong giai ®o¹n nµy, d©n sè cña c¸c n­íc §«ng ©u cã xu h­íng gi¶m; ®èi víi khu vùc ViÔn §«ng, mÆc dï cã sù gia t¨ng s¶n l­îng cao, nh­ng søc Ðp do sù gia t¨ng d©n sè ®èi víi vÊn ®Ò an ninh l­¬ng thùc vÉn lín. II. MËu dÞch hµng n«ng s¶n chÕ biÕn thÕ giíi trong nh÷ng n¨m 90 vµ ®Çu thÕ kû 21: MËu dÞch hµng n«ng s¶n chÕ biÕn thÕ giíi trong nh÷ng n¨m 90 ®· t¨ng 25% vÒ gi¸ trÞ (kÓ c¶ mËu dÞch néi khu vùc). Tuy nhiªn, xu h­íng ®· mÊy lÇn bÞ gi¸n ®o¹n. Tèc ®é t¨ng tr­ëng trung b×nh gi¶m cßn 3% so víi 9% trong nh÷ng n¨m 1985 - 1990. KÕt qu¶ lµ tû träng cña n«ng s¶n chÕ biÕn trong tæng kim ng¹ch xuÊt khÈu trong giai ®o¹n trªn ®· gi¶m tõ 12,2% cßn 9%. VÞ trÝ cña c¸c khu vùc trong xuÊt khÈu n«ng s¶n nh­ sau: T©y ©u - 41%, Ch©u ¸ - 19%, B¾c Mü - 19%, Mü La tinh - 12%, Ch©u Phi - 3,3%, Trung §«ng ©u vµ SNG - 4,3%. C¸c n­íc xuÊt khÈu n«ng s¶n chÕ biÕn lín nhÊt lµ Mü - chiÕm 12,7% tæng kim ng¹ch xuÊt khÈu thÕ giíi n¨m 2000, Ph¸p - 6,5%, Ca-na-®a - 6,2%, Hµ Lan - 6,1%, §øc - 5%. 15 n­íc xuÊt khÈu lín nhÊt chiÕm 64% tæng kim ng¹ch xuÊt khÈu. Mü còng lµ n­íc nhËp khÈu n«ng s¶n chÕ biÕn lín nhÊt (11% kim ng¹ch xuÊt khÈu cña thÕ giíi). TiÕp theo lµ NhËt B¶n - 10,3%, §øc - 6,9%. Thùc tr¹ng xuÊt khÈu theo nhãm n­íc vµ khu vùc: Trong nh÷ng n¨m 90, khi xem xÐt mèi quan hÖ gi÷a gi¸ trÞ xuÊt khÈu vµ nhËp khÈu n«ng s¶n chÕ biÕn cña hai nhãm n­íc ph¸t triÓn vµ ®ang ph¸t triÓn cho thÊy: hÖ sè gi÷a gi¸ trÞ xuÊt khÈu vµ nhËp khÈu cña c¸c n­íc ®ang ph¸t triÓn lu«n lín h¬n 1, nh­ng ®ang cã xu h­íng gi¶m dÇn ®Õn 1; c¸c n­íc ph¸t triÓn cã hÖ sè nhá h¬n 1, nh­ng cã xu h­íng tiÕn dÇn ®Õn 1. Xu h­íng nµy diÔn ra ë c¸c s¶n phÈm chÕ biÕn m¹nh h¬n ë hµng n«ng s¶n nãi chung. So víi c¸c n­íc ®ang ph¸t triÓn th× c¸c n­íc ph¸t triÓn th­êng lín h¬n 2,8 lÇn trong gi¸ trÞ xuÊt khÈu vµ lín h¬n 3 lÇn trong gi¸ trÞ nhËp khÈu n«ng s¶n chÕ biÕn. Xu h­íng chung cña c¸c n­íc ®ang ph¸t triÓn lµ gi¸ trÞ nhËp khÈu t¨ng nhanh h¬n gi¸ trÞ xuÊt khÈu kÓ c¶ ®èi víi c¸c s¶n phÈm n«ng nghiÖp nãi chung vµ n«ng s¶n chÕ biÕn nãi riªng. T×nh h×nh xuÊt - nhËp khÈu c¸c s¶n phÈm n«ng nghiÖp chÕ biÕn cña c¸c n­íc ®ang ph¸t triÓn thuéc c¸c khu vùc kh¸c nhau cã sù kh¸c nhau. C¸c n­íc Mü La tinh tá ra lµ khu vùc cã ­u thÕ trong xuÊt khÈu c¸c s¶n phÈm n«ng s¶n chÕ biÕn trªn thÕ giíi, víi gi¸ trÞ xuÊt khÈu th­êng cao gÊp kho¶ng 2 lÇn gi¸ trÞ nhËp khÈu. Ng­îc l¹i, c¸c n­íc CËn §«ng l¹i chñ yÕu dùa vµo nguån hµng n«ng s¶n chÕ biÕn nhËp khÈu, gi¸ trÞ nhËp khÈu cña c¸c n­íc nµy th­êng cao gÊp 3 lÇn gi¸ trÞ xuÊt khÈu. C¸c n­íc ViÔn §«ng còng ®· cã sù nhÝch lªn chót Ýt cña gi¸ trÞ xuÊt khÈu so víi gi¸ trÞ nhËp khÈu, kho¶ng c¸ch nµy tuy kh«ng lín nh­ng ®· b¾t ®Çu cã xu h­íng do·ng réng h¬n. VÊn ®Ò hµng ®Çu cña c¸c n­íc Ch©u Phi hiÖn nay vÉn lµ nhËp khÈu l­¬ng thùc - thùc phÈm, trong ®ã cã hµng n«ng s¶n chÕ biÕn. B¶ng 1: Sè LIÖU VÒ MËU DÞCH N«NG S¶N CHÕ BIÕN THÕ GIíI THEO N­íC Vµ KHU VùC §¬n vÞ: triÖu ®« la N­íC 1990 1995 1998 1999 2000 1990 2000 % trong tæng kim ng¹ch XK/NK quèc gia XUÊT KHÈU 414190 576710 562270 545640 558280 12,2 9,0 Achentina 7482 11349 13942 11968 - 60,6 51,3 «xtr©ylia 11628 14717 14516 15292 16366 29,3 25,6 B¨ngla®Ðt 329 446 452 - - 19,7 8,9 BØ - - - 20165 19862 - 10,7 BØ/Luychx¨mbua 13064 19407 20533 - - 11,1 11,5 Beliz 99 131 129 1143 - 91,7 86,1 Braxin 9779 15673 17065 15980 15467 31,1 28,1 Camerun 723 839 900 - - 36,1 53,9 Cana®a 22339 32214 31222 32599 34789 17,5 12,6 Chi Lª 2779 5922 5595 5917 6399 33,2 35,2 Trung Quèc 10060 14997 14314 14209 16384 16,2 6,6 C«l«mbia 2514 3695 4004 3341 3121 37,2 23,9 C«txta Rica 927 1848 2365 1950 1812 64,0 30,9 Cèt®ivoa 2374 2793 3224 3178 2646 77,3 65,7 §an M¹ch 10648 13108 12115 11460 10940 28,9 22,0 Ecua®o 1236 2389 2854 - 1948 45,5 40,2 Ai CËp 497 552 580 591 - 19,2 16,6 Xanva®o 237 574 595 497 577 40,8 19,7 Ph¸p 37101 44265 41069 39341 36518 17,1 12,2 §øc 24621 32296 31674 30249 27762 5,8 5,0 Hy L¹p 2584 3719 3299 3194 2507 31,9 24,5 Goatªmala 849 1342 1660 1517 1622 73,0 61,2 H«n®ur¸t 474 592 790 504 - 57,0 40,4 Hunggari 2558 3054 2967 2502 2445 25,6 8,7 Aix¬len 1274 1371 1462 1411 1258 80,0 65,5 Ên §é 3506 6322 6235 5835 - 19,5 16,1 In®«nªxia 4154 8197 7706 7544 7764 16,2 12,5 NHËP KHÈU Angiªri 2766 3518 3056 2750 - 28,5 30,0 ¸o 4179 5898 5893 5952 5487 8,5 8,0 B¨ngla®Ðt 835 1124 1451 - - 24,3 20,7 Bªl«ruxia - - 1154 1016 - - 15,2 BØ - - - 19180 18518 - 10,8 BØ/Luychx¨mbua 14740 20338 20448 - - 12,3 12,3 Braxin 2691 7218 7149 5130 5163 11,9 8,8 Camerun 315 215 216 276 - 22,5 24,0 Cana®a 9009 12204 13997 14281 15272 7,7 6,4 Chi Lª 461 1252 1443 1360 1421 6,0 7,9 Nguån: Bé Th­¬ng m¹i Theo b¶ng trªn ta nhËn thÊy, xuÊt khÈu n«ng s¶n chÕ biÕn cña thÕ giíi cã chiÒu h­íng t¨ng kh«ng ®¸ng kÓ tõ n¨m 1990 ®Õn n¨m 2000. Gi¸ trÞ xuÊt khÈu n«ng s¶n chÕ biÕn t¨ng h¬n 1 tû ®« la trong giai ®o¹n nµy. Tuy gi¸ trÞ xuÊt khÈu n«ng s¶n chÕ biÕn cã t¨ng, nh­ng tû lÖ ®ãng gãp cña ngµnh nµy trong tæng kim ng¹ch xuÊt khÈu cña tõng quèc gia l¹i gi¶m. Tõ thùc tÕ trªn ta thÊy r»ng, ngµnh c«ng nghiÖp chÕ biÕn n«ng s¶n cña c¸c n­íc kh«ng ph¸t triÓn m¹nh trong giai ®o¹n trªn. 2) Thùc tr¹ng xuÊt - nhËp khÈu theo nhãm hµng: Trong nhãm hµng c¸c s¶n phÈm nhiÖt ®íi: cµ phª cã gi¸ trÞ xuÊt khÈu t¨ng nhanh, c¸c lo¹i qu¶ cã mói vµ chÌ kh¸ æn ®Þnh trªn thÞ tr­êng thÕ giíi, trong khi c¸c s¶n phÈm kh¸c bÞ suy gi¶m m¹nh. Trong nhãm hµng ngò cèc: lóa m× cã vÞ trÝ quan träng nhÊt vµ æn ®Þnh trªn thÞ tr­êng xuÊt khÈu ngò cèc - chiÕm gÇn 50% gi¸ trÞ xuÊt (nhËp) khÈu chung cña nhãm; tiÕp ®Õn lµ g¹o cã tû träng thÊp h¬n. Trong nhãm hµng s÷a vµ c¸c s¶n phÈm s÷a: mÆt hµng b¬ cã sù suy gi¶m râ rÖt vÒ tû träng trong xuÊt (nhËp) khÈu chung, trong khi c¸c s¶n phÈm kh¸c cã xu h­íng t¨ng nhÑ do sù gia t¨ng cña khèi l­îng xuÊt khÈu. Trong nhãm hµng dÇu mì vµ c¸c s¶n phÈm: c¸c s¶n phÈm dÇu vµ mì cã sù gia t¨ng râ rÖt vÒ tû träng trong gi¸ trÞ xuÊt nhËp khÈu chung cña nhãm hµng do sù gia t¨ng cña khèi l­îng xuÊt khÈu; tuy nhiªn, c¸c lo¹i kh« dÇu cã sù gia t¨ng vÒ khèi l­îng xuÊt (nhËp) khÈu, nh­ng tû träng gi¸ trÞ l¹i gi¶m râ rÖt trong gi¸ trÞ xuÊt (nhËp) khÈu chung cña nhãm hµng. Trong nhãm hµng thÞt: sù lªn ng«i cña thÞt gia cÇm vµ thÞt lîn trong c¬ cÊu gi¸ trÞ xuÊt (nhËp) khÈu chung cña nhãm hµng, trong ®ã thÞt lîn chiÕm vÞ trÝ sè 1 vµ ®· ®¸nh tôt thÞt bß xuèng vÞ trÝ sè 2, thÞt gia cÇm còng kh¼ng ®Þnh vÞ trÝ sè 3 trong nhãm hµng. 3) Thùc tr¹ng xuÊt - nhËp khÈu mét sè n«ng s¶n chÕ biÕn chñ yÕu: Thùc tr¹ng xuÊt - nhËp khÈu mét sè n«ng s¶n chÕ biÕn chñ yÕu nh­ g¹o, cµ phª, thÞt lîn, chÌ chung cña thÕ giíi vµ theo c¸c n­íc xuÊt - nhËp khÈu chÝnh cã nh÷ng biÕn ®éng vÒ l­îng vµ vÒ n­íc xuÊt khÈu chÝnh, nh­ng nh×n chung møc ®é biÕn ®éng kh«ng lín. Thùc tr¹ng xuÊt nhËp khÈu c¸c n«ng s¶n chÕ biÕn trªn thÕ giíi bªn c¹nh ®ã cßn phô thuéc vµo møc ®é tiªu thô c¸c s¶n phÈm cña ng­êi d©n. Ch¼ng h¹n, ®èi víi mÝa ®­êng, møc b×nh qu©n cña thÕ giíi lµ 20kg/ng­êi, mét sè n­íc lªn ®Õn 50kg/ng­êi. §èi víi cµ phª, s¶n l­îng cµ phª cña thÕ giíi n¨m 1996 ®¹t 5,9 triÖu tÊn. §èi víi cao su, thÞ tr­êng cao su trªn thÕ giíi cã nhiÒu triÓn väng, hiÖn nay nhu cÇu toµn thÕ giíi cÇn 7,5 triÖu tÊn/n¨m. §èi víi chÌ, s¶n l­îng chÌ thÕ giíi kho¶ng 2,6 triÖu tÊn, trong ®ã Ch©u ¸ chiÕm 80%. §èi víi h¹t ®iÒu, nhu cÇu vÒ h¹t ®iÒu vµ c¸c s¶n phÈm chÕ biÕn tõ h¹t ®iÒu ngµy cµng t¨ng trªn thÕ giíi. C¨n cø vµo thùc tÕ s¶n xuÊt còng nh­ tiªu thô ®èi víi c¸c s¶n phÈm nh­ ®· nªu trªn, ViÖt Nam cÇn ph¶i thÊy râ nh÷ng th¸ch thøc vµ c¬ héi ®èi víi ngµnh c«ng nghiÖp vµ thÞ tr­êng n«ng s¶n chÕ biÕn cña m×nh. ViÖt Nam cÇn ph¶i thÊy râ ®©u lµ nh÷ng thuËn lîi vµ ®©u lµ nh÷ng khã kh¨n cña m×nh khi tham gia vµo lÜnh vùc mµ ta cßn nh÷ng mÆt h¹n chÕ nhÊt ®Þnh vÒ c«ng nghÖ nµy. 4) T×nh h×nh gi¸ c¶ xuÊt khÈu c¸c n«ng s¶n chÕ biÕn: ChØ sè gi¸ xuÊt khÈu thùc ë tÊt c¶ c¸c nhãm n«ng s¶n chÕ biÕn ë c¶ hai nhãm n­íc ph¸t triÓn vµ ®ang ph¸t triÓn ®Òu bÞ gi¶m trong suèt giai ®o¹n nh÷ng n¨m 90. Qu¸ tr×nh suy gi¶m cña chØ sè gi¸ xuÊt khÈu theo nhãm n­íc cã sù lÖch pha nhau. C¸c n­íc ®ang ph¸t triÓn cã chØ sè gi¸ xuÊt khÈu b¾t ®Çu suy gi¶m vµo ®Çu nh÷ng n¨m 90 vµ r¬i xuèng ®iÓm vâng nhÊt vµo c¸c n¨m 92 - 93, sau ®ã ®· lÊy l¹i ®é cao vµo c¸c n¨m tiÕp theo. §ång thêi, c¸c n­íc ph¸t triÓn l¹i ®¹t chØ sè gi¸ xuÊt khÈu thùc cao vµo ®Çu nh÷ng n¨m 90, sau ®ã suy gi¶m vµ xuèng ®Õn ®iÓm vâng nhÊt vµo c¸c n¨m 95 - 96, trong c¸c n¨m tiÕp theo ®· dÇn lÊy l¹i ®­îc sù t¨ng tr­ëng. Nh×n chung, tÊt c¶ c¸c s¶n phÈm n«ng nghiÖp ®Òu cã biªn ®é biÕn ®éng cña chØ sè gi¸ xuÊt khÈu kh¸ lín. Kho¶ng dao ®éng trong c¶ chu kú th­êng tõ 40% ®Õn 50% vµ kho¶ng dao ®éng cña chØ sè gi¸ xuÊt khÈu trong mét vµi n¨m còng ë møc 10 - 16%. B¶ng 2: Gi¸ mét sè mÆt hµng trªn thÞ tr­êng thÕ giíi MÆt hµng ThÞ tr­êng §¬n vÞ tÝnh 1999 2000 2001 2002 ¦íc 2003 G¹o 100% FOB Bankok USD/tÊn 255.3 209.1 179 197 200 Cµ phª robusta Lu©n §«n USD/tÊn 1.447 916 607 560 650 Cµ phª arabica New York USD/tÊn 2.286 2.012 1.373 1.219 1.310 DÇu dõa CIF Ch©u ¢u USD/tÊn 745 453.5 318.1 428.5 455 DÇu cä CIF Ch©u ¢u USD/tÊn 434 310 292 391.5 410 DÇu l¹c CIF Ch©u ¢u USD/tÊn 788 791.4 680 701 820 §­êng tr¾ng Lu©n §«n USD/tÊn 200.8 222 245 206 205 Nguån: Thêi b¸o kinh tÕ ViÖt Nam Theo b¶ng trªn, ta thÊy gi¸ c¶ cña mét sè mÆt hµng n«ng s¶n chÕ biÕn trªn thÕ giíi cuèi nh÷ng n¨m 90 vµ ®Çu thÕ kû 21 cã xu h­íng gi¶m, tuy kh«ng ®¸ng kÓ. Duy chØ cã s¶n phÈm ®­êng tr¾ng lµ gi÷ gi¸ víi møc dao ®éng vÒ gi¸ nhá. Gi¸ gi¶m do c¸c n­íc ®Èy m¹nh ph¸t triÓn c«ng nghÖ chÕ biÕn vµ nhu cÇu tiªu thô n«ng s¶n chÕ biÕn cña ng­êi d©n ®èi víi mét sè s¶n phÈm gi¶m. Cô thÓ, ®èi víi mÆt hµng g¹o 100%, trong suèt n¨m 2002, gi¸ g¹o cña c¸c n­íc xuÊt khÈu lín ®· diÔn biÕn theo 2 xu h­íng râ rÖt: t¨ng v÷ng trong 6 th¸ng ®Çu n¨m vµ gi¶m trong 6 th¸ng cuèi n¨m. §èi víi mÆt hµng cµ phª, n¨m 2002, gi¸ cµ phª trªn c¸c thÞ tr­êng thÕ giíi ®· diÔn biÕn theo hai xu h­íng râ rÖt: gi¶m trong 8 th¸ng ®Çu n¨m vµ t¨ng m¹nh trong 4 th¸ng cuèi n¨m. Trong n¨m 2002, gi¸ ®­êng diÔn biÕn: gi¶m trong 8 th¸ng ®Çu n¨m vµ sau ®ã t¨ng v÷ng. III. Nh÷ng yÕu tè c¬ b¶n ¶nh h­ëng ®Õn mËu dÞch hµng n«ng s¶n chÕ biÕn thÕ giíi: T¸c ®éng cña chÝnh s¸ch ChÝnh phñ: VÊn ®Ò b¶o hé vµ trî cÊp ®èi víi n«ng nghiÖp vµ n«ng s¶n chÕ biÕn cña c¸c n­íc, nhÊt lµ cña c¸c n­íc ph¸t triÓn lµ yÕu tè cã ¶nh h­ëng lín nhÊt vµ s©u s¾c nhÊt ®Õn thÞ tr­êng hµng n«ng s¶n thÕ giíi. §èi víi c¸c n­íc ph¸t triÓn: §©y lµ nh÷ng n­íc cã møc ®é trî cÊp lín nhÊt vµ phæ biÕn nhÊt. T×nh h×nh trî cÊp n«ng nghiÖp cña c¸c n­íc ph¸t triÓn trong suèt giai ®o¹n chØ gi¶m vÒ tû lÖ so víi GDP, hoÆc so víi s¶n l­îng, nh­ng vÒ l­îng hoµn toµn kh«ng gi¶m mµ cßn t¨ng thªm, nghÜa lµ, c¸c kho¶n trî cÊp chØ t¨ng chËm h¬n so víi sù gia t¨ng cña GDP hoÆc s¶n l­îng. §èi víi c¸c nÒn kinh tÕ chuyÓn ®æi: §a sè c¸c n­íc cã nÒn kinh tÕ chuyÓn ®æi ®Òu thùc thi, c¬ chÕ b¶o hiÓm gi¸ sµn th«ng qua c¸c chÝnh s¸ch thu mua cña Nhµ n­íc, chiÕm trªn 80% trong c¸c kho¶n trî cÊp cho ng­êi s¶n xuÊt. §èi víi c¸c n­íc ®ang ph¸t triÓn: C¸c n­íc ®ang ph¸t triÓn th­êng ®¸nh thuÕ nÆng vµo c¸c n«ng s¶n chÕ biÕn xuÊt khÈu (chñ yÕu lµ hµng n«ng s¶n phi l­¬ng thùc - thùc phÈm), ®ång thêi, trî cÊp cho nhËp khÈu (chñ yÕu lµ hµng n«ng s¶n l­¬ng thùc - thùc phÈm). Tuy nhiªn, trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y, c¸c chÝnh s¸ch thùc thi ë c¸c n­íc ®ang ph¸t triÓn cã xu h­íng lµ tù do ho¸ mËu dÞch vµ ®Þnh h­íng ®Õn thÞ tr­êng xuÊt khÈu m¹nh h¬n. T¸c ®éng cña c¸c xu h­íng s¶n xuÊt vµ tr×nh ®é c«ng nghÖ: §©y lµ xu h­íng gia t¨ng hµm l­îng cña gi¸ trÞ c«ng nghiÖp chÕ biÕn trong s¶n phÈm. Xu h­íng nµy ®ang ph¸t triÓn m¹nh mÏ ë nhiÒu n­íc trªn thÕ giíi vµ cã ¶nh h­ëng lín ®Õn mËu dÞch hµng n«ng s¶n chÕ biÕn thÕ giíi. Trªn thÞ tr­êng hµng n«ng s¶n chÕ biÕn thÕ giíi, nh÷ng h¹n chÕ vÒ mËu dÞch do chÝnh s¸ch cña c¸c ChÝnh phñ ®ang cã xu h­íng gi¶m dÇn, trong khi xu h­íng c¹nh tranh xuÊt khÈu ngµy cµng gia t¨ng. C¬ së cho sù gia t¨ng ®ã lµ sù ph¸t triÓn c«ng nghiÖp chÕ biÕn sau ®ã míi lµ sù më cöa thÞ tr­êng cña c¸c n­íc ®èi víi c¸c s¶n phÈm n«ng nghiÖp. T¸c ®éng cña khñng ho¶ng tµi chÝnh - tiÒn tÖ: T¸c ®éng cña khñng ho¶ng tµi chÝnh ®èi víi thÞ tr­êng hµng n«ng s¶n chÕ biÕn mang tÝnh toµn cÇu: mét lµ, lµm gi¶m nhu cÇu nhËp khÈu gi÷a c¸c quèc gia cã ®ång tiÒn bÞ sôt gi¸; hai lµ, lµm t¨ng kh¶ n¨ng c¹nh tranh xuÊt khÈu gi÷a c¸c quèc gia nµy; ba lµ, lµm gi¶m nhu cÇu vÒ c¸c n«ng s¶n chÕ biÕn do thu nhËp gi¶m ë c¸c n­íc chÞu t¸c ®éng cña khñng ho¶ng. Nh×n chung, ¶nh h­ëng cña khñng ho¶ng tµi chÝnh ®Õn thÞ tr­êng hµng n«ng s¶n chÕ biÕn thÕ giíi kh«ng lín ®èi víi hÇu hÕt c¸c mÆt hµng. Tuy nhiªn, møc ®é ¶nh h­ëng cßn phô thuéc vµo c¸c vÊn ®Ò: mét lµ, tû gi¸ hèi ®o¸i sÏ thay ®æi ra sao vµ thêi gian phôc håi dµi hay ng¾n; hai lµ, c¸c chÝnh s¸ch cña chÝnh phñ sÏ ¸p dông ra sao ®Ó ®èi phã víi khñng ho¶ng, nhÊt lµ c¸c chÝnh s¸ch vÒ xuÊt, nhËp khÈu c¸c s¶n phÈm n«ng nghiÖp; ba lµ kh¶ n¨ng gi¶i quyÕt vÊn ®Ò thiÕu hôt tÝn dông cho nhu cÇu nhËp khÈu. CH­¬NG II: T×NH H×NH S¶N XUÊT Vµ XUÊT KHÈU HµNG N«NG S¶N CHÕ BIÕN CñA VIÖT NAM ---o0o--- I. T×nh h×nh chung vÒ s¶n xuÊt n«ng nghiÖp vµ thùc tr¹ng c«ng nghiÖp chÕ biÕn n«ng s¶n: T×nh h×nh chung vÒ s¶n xuÊt n«ng nghiÖp: Khi ®¸nh gi¸ vÒ thµnh tùu ®¹t ®­îc trong sù nghiÖp ®æi míi kinh tÕ ViÖt Nam, c¸c nhµ kinh tÕ thÕ giíi ®Òu thèng nhÊt nhËn ®Þnh: thµnh c«ng lín nhÊt lµ n«ng nghiÖp. NhÞp ®é t¨ng b×nh qu©n trong giai ®o¹n 1996 - 2000, gi¸ trÞ s¶n l­îng c©y l­¬ng thùc lµ 5,15% vµ c©y c«ng nghiÖp lµ 11,30%, gi¸ trÞ s¶n l­îng gia sóc lµ 7,85%/n¨m vµ gia cÇm lµ 3,90%/n¨m. Trong ®ã, s¶n l­îng l­¬ng thùc cã nhÞp ®é t¨ng cao gÊp h¬n 2 lÇn so víi nhÞp ®é t¨ng d©n sè trong cïng giai ®o¹n; nh÷ng s¶n phÈm n«ng nghiÖp kh¸c ®Òu ®¹t ®­îc nhÞp ®é t¨ng b×nh qu©n rÊt cao vÒ s¶n l­îng nh­ cµ phª nh©n (18,36%/n¨m), l¹c (9,02%/n¨m), chÌ bóp kh« (6,43%/n¨m), s¶n l­îng thÞt h¬i xuÊt chuång (22,97%/n¨m), ... Sù gia t¨ng cña s¶n l­îng c¸c s¶n phÈm trong n«ng nghiÖp nãi riªng, ®Æc biÖt lµ nh÷ng s¶n phÈm ®· qua chÕ biÕn ®· mang l¹i cho n«ng nghiÖp ViÖt Nam mét vÞ thÕ míi trªn thÞ tr­êng hµng n«ng s¶n thÕ giíi th«ng qua kÕt qu¶ xuÊt khÈu c¸c s¶n phÈm n«ng nghiÖp. MÆc dï, nÒn n«ng nghiÖp n­íc ta ®· t¹o ra nh÷ng thµnh tùu ®¸ng ghi nhËn vÒ s¶n l­îng mét sè s¶n phÈm n«ng nghiÖp chñ yÕu trong giai ®o¹n qua, nh­ng nh×n tæng thÓ, n«ng nghiÖp ViÖt Nam vÉn trong giai ®o¹n nç lùc v­¬n lªn tho¸t khái t×nh tr¹ng s¶n xuÊt nhá, l¹c hËu, tù cÊp, tù tóc ®Ó trë thµnh mét nÒn n«ng nghiÖp hµng ho¸ thùc sù trong ®iÒu kiÖn cã c¶ nh÷ng thuËn lîi vµ khã kh¨n. Thùc tr¹ng c«ng nghiÖp chÕ biÕn n«ng s¶n: C«ng nghiÖp chÕ biÕn c¸c s¶n phÈm n«ng nghiÖp ë n­íc ta ®ang ë trong t×nh tr¹ng: tû lÖ thiÕt bÞ cò, háng, l¹c hËu kh¸ lín; danh môc s¶n phÈm ®­îc chÕ biÕn qu¸ Ýt vµ ®¬n ®iÖu: tû lÖ s¶n l­îng c¸c s¶n phÈm qua chÕ biÕn qu¸ thÊp; chÊt l­îng s¶n phÈm chÕ biÕn ch­a hoµn toµn ®¸p øng ®­îc nhu cÇu tiªu dïng trong vµ ngoµi n­íc; tû lÖ hao hôt nguyªn liÖu cao; ... Khi nhËn ®Þnh vÒ sù yÕu kÐm cña c«ng nghiÖp chÕ biÕn ë c¸c quèc gia, UNDP cho r»ng: sù kÐm ph¸t triÓn cña ngµnh c«ng nghiÖp chÕ biÕn cã hµng lo¹t lý do: hÖ thèng vËn t¶i yÕu kÐm ®· c¶n trë vËn chuyÓn ®­êng dµi c¸c nguyªn liÖu vµ thµnh phÈm; c¸c xÝ nghiÖp chÕ biÕn xa n¬i cung cÊp nguyªn liÖu; c«ng nghÖ l¹c hËu vµ thÊp kÐm g©y ra tæn thÊt lín trong chÕ biÕn vµ lµm gi¶m chÊt l­îng s¶n phÈm; thiÕu vÖ sinh vµ vËt liÖu bao b× kh«ng tèt còng lµm gi¶m chÊt l­îng s¶n phÈm. Tr×nh ®é qu¶n lý kÐm: thiÕu thèn nghiªm träng vÒ vèn vµ th«ng tin thÞ tr­êng còng nh­ kü thuËt ®· h¹n chÕ tèc ®é ph¸t triÓn. Cuèi cïng, thu nhËp thÊp cña ng­êi tiªu dïng trong n­íc còng h¹n chÕ tiªu thô c¸c s¶n phÈm n«ng nghiÖp chÕ biÕn. §ã lµ nhËn ®Þnh bao qu¸t vµ ®óng víi t×nh h×nh ph¸t triÓn cña c«ng nghiÖp chÕ biÕn c¸c s¶n phÈm n«ng nghiÖp ë n­íc ta. 2.1. Thµnh tùu: Ph¸t triÓn ngµnh c«ng nghiÖp chÕ biÕn n«ng, l©m, thñy s¶n vµ c«ng nghiÖp thùc phÈm cã ý nghÜa rÊt quan träng trong nÒn kinh tÕ quèc d©n, c«ng nghiÖp chÕ biÕn ®· gãp phÇn ®Èy nhanh t¨ng tr­ëng ngµnh c«ng nghiÖp, chuyÓn ®æi c¬ cÊu kinh tÕ, t¨ng xuÊt khÈu, t¹o nhiÒu viÖc lµm, t¨ng thu nhËp cho ng­êi lao ®éng. VÒ mÆt sè l­îng c¬ së: (chñ yÕu chØ tÝnh c¸c c¬ së chÕ biÕn quy m« c«ng nghiÖp) ®Õn n¨m 2001 cã gÇn 3000 c¬ së, trong ®ã: chÕ biÕn n«ng s¶n cã 1108 c¬ së), cô thÓ nh­ sau: B¶ng 3: sè l­îng c¬ së chÕ biÕn n«ng s¶n Ngµnh Sè c¬ së C«ng suÊt ChÕ biÕn g¹o xuÊt khÈu 626 5 triÖu tÊn/n¨m ChÕ biÕn s¾n 18 120,000 tÊn tinh bét/n¨m ChÕ biÕn cµ phª 70 100,000 tÊn nh©n/n¨m ChÕ biÕn chÌ 200 90,000 tÊn bóp kh«/n¨m ChÕ biÕn ®iÒu 67 240,000 tÊn h¹t th«/n¨m ChÕ biÕn rau qu¶ XK 26 104,800 tÊn/n¨m ChÕ biÕn døa XK 9 12,000 tÊn s÷a hép, 10,000 tÊn c« ®Æc ChÕ biÕn thÞt 25 40,000 tÊn thÞt ®«ng l¹nh/n¨m ChÕ biÕn s÷a 10 420 triÖu hép, 17,500 tÊn s÷a bét, 560 triÖu lÝt s÷a t­¬i tiÖt trïng ChÕ biÕn thøc ¨n ch¨n nu«i 57 2,8 triÖu tÊn/n¨m Nguån: Côc chÕ biÕn n«ng l©m s¶n vµ ngµnh nghÒ n«ng th«n, Bé NN & PTNT VÒ mÆt gi¸ trÞ: Theo sè liÖu thèng kª, gi¸ trÞ s¶n xuÊt c«ng nghiÖp chÕ biÕn n«ng s¶n vµ thùc phÈm t¨ng 2,18 lÇn tõ 53,2 ngh×n tÊn n¨m 1995 lªn 116,3 ngh×n tÊn n¨m 1999, chiÕm gÇn 60% gi¸ trÞ s¶n xuÊt ngµnh c«ng nghiÖp chÕ biÕn nãi chung vµ 47,3% gi¸ trÞ s¶n xuÊt toµn bé ngµnh c«ng nghiÖp c¶ n­íc. S¶n phÈm c«ng nghiÖp chÕ biÕn n«ng s¶n t¨ng: Nh×n chung s¶n phÈm c«ng nghiÖp chÕ biÕn n«ng s¶n cã xu h­íng t¨ng nhanh, tû träng n«ng s¶n qua chÕ biÕn ngµy cµng cao, ®Æc biÖt ë mét sè ngµnh cã b­íc ph¸t triÓn nhanh nh­ chÕ biÕn ®­êng, chÕ biÕn dÇu thùc vËt, chÕ biÕn chÌ, chÕ biÕn ®iÒu,... Kim ng¹ch xuÊt khÈu t¨ng vµ thÞ tr­êng ®­îc më réng: NhiÒu n¨m l¹i ®©y, c«ng nghiÖp chÕ biÕn gãp phÇn quyÕt ®Þnh nhÞp ®é t¨ng tr­ëng xuÊt khÈu n«ng s¶n; n¨m 1990, kim ng¹ch xuÊt khÈu n«ng s¶n ®¹t 1,149 triÖu USD chiÕm 47,8% kim ng¹ch xuÊt khÈu c¶ n­íc; n¨m 1995 lµ 2,521 triÖu USD chiÕm 46,3%; n¨m 2000 lµ 4,308 triÖu USD chiÕm 30,1% vµ n¨m 2001 lµ kim ng¹ch xuÊt khÈu n«ng s¶n ®¹t 500 triÖu USD chiÕm 29,9% kim ng¹ch xuÊt khÈu c¶ n­íc. C«ng nghÖ, thiÕt bÞ tõng b­íc ®­îc ®æi míi: trong nh÷ng n¨m ®æi míi ®· cã nhiÒu ngµnh kÞp thêi n¾m b¾t ®­îc xu thÕ ph¸t triÓn ®· tõng b­íc hiÖn ®¹i ho¸ c«ng nghÖ thiÕt bÞ, n©ng cao chÊt l­îng s¶n phÈm, t¨ng søc c¹nh tranh vµ hiÖu qu¶ kinh tÕ. ChÊt l­îng hµng n«ng s¶n ngµy cµng ®­îc c¶i thiÖn: Trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y ®· cã mét sè s¶n phÈm c«ng nghiÖp chÕ biÕn cã chÊt l­îng kh¸ cao. VÝ dô, chÕ biÕn s÷a ®· cã trªn 100 lo¹i s¶n phÈm hµng ho¸ cã mÉu m· ®Ñp, cã tÝnh c¹nh tranh cao, gi¸ c¶ hîp lý, nªn ®· chiÕm lÜnh ®­îc 95% thÞ tr­êng néi ®Þa vµ thËm chÝ cßn giµnh ®Ó xuÊt khÈu. C¬ cÊu thµnh phÇn kinh tÕ ®a d¹ng: Ngµnh c«ng nghiÖp chÕ biÕn ®­îc sù tham gia cña ®ñ c¸c thµnh phÇn kinh tÕ, trong tõng ngµnh c¬ cÊu c¸c thµnh phÇn kinh tÕ còng rÊt kh¸c nhau. T¹o nhiÒu viÖc lµm, t¨ng thu nhËp, xo¸ ®ãi, gi¶m nghÌo: Ngµnh c«ng nghiÖp chÕ biÕn n«ng s¶n thu hót mét lùc l­îng lao ®éng ®«ng ®¶o kho¶ng 1,6 triÖu ng­êi. Trong ®ã, c¸c xÝ nghiÖp, c¬ së s¶n xuÊt cã quy m« c«ng nghiÖp thu hót kho¶ng 50 v¹n lao ®éng, c¸c c¬ së chÕ biÕn nhá vµ thñ c«ng còng t¹o viÖc lµm æn ®Þnh vµ cã thu nhËp kh¸ cho kho¶ng 1,1 triÖu lao ®éng ë vïng n«ng th«n vµ ven c¸c ®« thÞ. Ngµnh chÌ thu hót trªn 200 ngh×n lao ®éng bao gåm c¸c nhµ khoa häc, c¸c nhµ qu¶n lý, c¸n bé, kü s­, c«ng nh©n cña khu vùc nhµ n­íc vµ ngoµi quèc doanh cã kiÕn thøc, n¨ng lùc vµ kinh nghiÖm. C¸c c¬ së chÕ biÕn ®iÒu do chñ yÕu lµm thñ c«ng thu hót kho¶ng 60 ngh×n c«ng nh©n, t¨ng thªm thu nhËp, c¶i thiÖn ®êi sèng cho nh©n d©n, xãa ®ãi, gi¶m nghÌo vµ lµm giµu cho nhiÒu vïng n«ng th«n trong c¶ n­íc. 2.2. H¹n chÕ: C¬ së s¶n xuÊt ngµnh c«ng nghiÖp chÕ biÕn n«ng s¶n cña ta mét phÇn ®­îc h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn mét c¸ch tù ph¸t, nh»m ®¸p øng theo yªu cÇu nhÊt thêi cña thÞ tr­êng, theo truyÒn thèng, theo lîi thÕ tù nhiªn. Vïng s¶n xuÊt nguyªn liÖu ph¸t triÓn chñ yÕu dùa vµo lîi thÕ tù nhiªn theo h×nh thøc thu gom s¬ chÕ ®Ó xuÊt khÈu d¹ng nguyªn liÖu th« víi khèi l­îng nhá, chÊt l­îng kh«ng ®ång ®Òu, kh«ng æn ®Þnh. C¸ch lµm nµy kh«ng phï hîp víi s¶n xuÊt hµng ho¸ quy m« c«ng nghiÖp ®Ó chiÕm lÜnh thÞ tr­êng æn ®Þnh. Nh÷ng h¹n chÕ chÝnh lµ: Quy ho¹ch ch­a ®ång bé, qu¶n lý quy ho¹ch láng lÎo: ChÊt l­îng quy ho¹ch chung, quy ho¹ch cô thÓ rÊt thÊp, nhiÒu khi cßn m©u thuÉn, chång chÐo. Ph¸t triÓn nhµ m¸y chÕ biÕn kh«ng g¾n víi quy ho¹ch x©y dùng vïng nguyªn liÖu cßn mang tÝnh tù ph¸t theo h×nh thøc thu gom tù nhiªn, nhiÒu nhµ m¸y ®Æt kh«ng ®óng chç. Ph¸t triÓn ch­a ®ång bé gi÷a nhµ m¸y vµ c¸c ®iÒu kiÖn h¹ tÇng (®­êng giao th«ng, hÖ thèng cung øng ®iÖn n­íc, kho tµng, ph­¬ng tiÖn vËn chuyÓn vµ c¸c dÞch vô hç trî kh¸c, ...) phôc vô s¶n xuÊt nguyªn liÖu vµ chÕ biÕn. Ch­a cã c¸c biÖn ph¸p cÇn thiÕt ®Ó kiÓm so¸t qu¸ tr×nh thùc hiÖn quy ho¹ch, trong nhiÒu tr­êng hîp x©m ph¹m nghiªm träng quy ho¹ch kh«ng cã chÕ tµi xö lý. S¶n xuÊt nguyªn liÖu n¨ng suÊt thÊp, chÊt l­îng kÐm: Kh©u yÕu nhÊt trong s¶n xuÊt nguyªn liÖu c«ng nghiÖp hiÖn nay lµ kh©u gièng: nh­ gièng chÌ cña ta ch­a phong phó, thiÕu c¸c gièng cã n¨ng suÊt cao, chÊt l­îng tèt (h­¬ng th¬m ®Æc tr­ng, vÞ ®Ëm, hµm l­îng tanin thÊp vµ chÊt tan cao); hay gièng døa ViÖt Nam cã søc c¹nh tranh kÐm so víi c¸c n­íc trong khu vùc vµ trªn thÕ giíi do n¨ng suÊt thÊp, gi¸ thµnh cao, qu¶ nhá, kh«ng thÝch hîp cho chÕ biÕn døa khoanh, chñ yÕu lµ chÕ biÕn døa miÕng vµ n­íc døa. C«ng nghÖ, thiÕt bÞ chÕ biÕn l¹c hËu: PhÇn lín c«ng nghÖ chÕ biÕn n«ng s¶n cña n­íc ta ®· l¹c hËu trªn 20 n¨m, n¨ng suÊt vµ hiÖu qu¶ thÊp, cÇn ph¶i ®­îc c¶i ho¸n, n©ng cÊp hoÆc ®æi míi. ChÊt l­îng s¶n phÈm thÊp, vÖ sinh thùc phÈm kÐm: S¶n phÈm cña c«ng nghiÖp chÕ biÕn chÌ chñ yÕu lµ c¸c mÆt hµng chÌ ®en chiÕm kho¶ng 65 - 70%, chÌ xanh theo c«ng nghÖ truyÒn thèng cña §µi Loan vµ NhËt B¶n chiÕm kho¶ng 5 - 10%, chÌ néi tiªu ­íp h­¬ng, chÌ tói nhá vµ chÌ méc ®¸nh mèc c¸c lo¹i chiÕm kho¶ng 20 - 30%. Trong tæng s¶n l­îng chÌ xuÊt khÈu th× chÌ ®en chiÕm kho¶ng 90%, chÊt l­îng chÌ xuÊt khÈu ch­a cao do h­¬ng kÐm th¬m, vÞ nh¹t, hµm l­îng chÊt tan thÊp, hµm l­îng tanin vµ ®é Èm cao, cßn bÞ «i ngèt, khª khÐt vµ nhiÒu kh¸ch hµng cßn nghi ng¹i vÒ sù an toµn thùc phÈm chÌ ViÖt Nam do chÌ cña ta ch­a s¹ch, d­ l­îng thuèc trõ s©u v­ît qu¸ møc cho phÐp vµ t¹p chÊt cßn nhiÒu. Gi¸ thµnh cao, hiÖu qu¶ kinh tÕ thÊp: NhiÒu c¬ së chÕ biÕn n«ng s¶n cña ViÖt Nam ®ang n»m trong t×nh tr¹ng thua lç, cã nhiÒu doanh nghiÖp thua lç nÆng, ®iÓn h×nh nh­ c¸c doanh nghiÖp trong ngµnh mÝa ®­êng. C¬ cÊu c«ng nghiÖp chÕ biÕn kh«ng c©n ®èi, mÉu m·, chñng lo¹i s¶n phÈm ®¬n ®iÖu: PhÇn lín c«ng nghiÖp chÕ biÕn n«ng s¶n míi dõng ë chÕ biÕn d¹ng th«, chÕ biÕn tinh cßn Ýt. Nh­ s¶n phÈm chÌ chñ yÕu lµ sao, sÊy, c¸c lo¹i chÌ uèng liÒn cßn Ýt; cµ phª còng chØ ë møc ph©n lo¹i, rang sÊy ®Ó xuÊt khÈu nguyªn liÖu, cßn cµ phª hoµ tan ch­a nhiÒu. C¸c mÆt hµng chÕ biÕn ®¬n ®iÖu c¶ vÒ mÉu m·, chñng lo¹i, chñ yÕu ë cÊp thÊp, hµng cao cÊp hÇu nh­ kh«ng cã. §éi ngò lao ®éng vµ qu¶n lý kh«ng ®¸p øng kÞp: Trong mçi ngµnh cã sù c¨ng th¼ng vÒ nguån nh©n lùc kh¸c nhau, song chuyªn gia kü thuËt, c¸n bé qu¶n lý vµ c«ng nh©n kü thuËt bËc cao th× gÇn nh­ ngµnh nµo còng thiÕu. M«i tr­êng chÝnh s¸ch vÜ m« kh«ng b×nh ®¼ng: C¸c chÝnh s¸ch vÜ m« ®èi víi c«ng nghiÖp chÕ biÕn ch­a thËt sù thóc ®Èy c¹nh tranh lµnh m¹nh, v× cßn duy tr× c¸c chÕ ®é ­u ®·i vÒ tµi chÝnh ®èi víi mét sè doanh nghiÖp nhµ n­íc chÕ biÕn, thËm chÝ mét sè dù ¸n ¸p dông chÝnh s¸ch kh«ng gièng nhau lµm thiÖt h¹i cho Nhµ n­íc vÒ tµi chÝnh, g©y l·ng phÝ c¸c nguån tµi nguyªn vµ c¶n trë viÖc n©ng cao n¨ng lùc c¹nh tranh cña toµn ngµnh chÕ biÕn n«ng s¶n nãi chung vµ tõng s¶n phÈm nãi riªng. Sau khi xem xÐt nh÷ng thµnh tùu vµ h¹n chÕ, ta cã thÓ nhËn ®Þnh ®­îc nh÷ng vÊn ®Ò ®Æt ra tõ thÞ tr­êng hµng n«ng s¶n chÕ biÕn thÕ giíi: Mét lµ, vÊn ®Ò an ninh l­¬ng thùc cã vÞ trÝ quan träng trong chÝnh s¸ch ph¸t triÓn cña mçi quèc gia. §Ó t¨ng c­êng kh¶ n¨ng an ninh l­¬ng thùc ë tÇm quèc gia, trªn thÕ giíi cã hai khuynh h­íng tr¸i ng­îc nhau. Theo khuynh h­íng cò, ®· diÔn ra ë c¸c quèc gia Ch©u ¸ lµ cÇn t¨ng c­êng chÝnh s¸ch tù cung l­¬ng thùc. Theo khuynh h­íng míi, ®ã lµ c¸c n­íc cÇn më cöa thÞ tr­êng l­¬ng thùc. Tuy nhiªn, cuéc khñng ho¶ng tµi chÝnh - tiÒn tÖ ë c¸c quèc gia Ch©u ¸ trong nh÷ng n¨m 97 - 98, c¸c quèc gia cã kh¶ n¨ng quay l¹i khuynh h­íng cò. Nh­ vËy, kh¶ n¨ng thuËn lîi cho c¸c s¶n phÈm n«ng s¶n nãi chung vµ n«ng s¶n chÕ biÕn cña ViÖt Nam cã thÓ sÏ bÞ h¹n chÕ. MÆt kh¸c, ViÖt Nam còng cÇn ph¶i chó träng ®Õn an ninh l­¬ng thùc quèc gia vµ chÝnh ®iÒu nµy, trong chõng mùc nµo ®ã, lµm h¹n chÕ kh¶ n¨ng më réng quy m« s¶n xuÊt ®èi víi c¸c s¶n phÈm n«ng nghiÖp kh¸c. Hai lµ, thÞ tr­êng hµng n«ng s¶n chÕ biÕn thÕ giíi vÉn ®ang cã xu h­íng chuyÓn vÒ khu vùc c¸c n­íc ®ang ph¸t triÓn, nhÊt lµ c¸c n­íc ®ang ph¸t triÓn ë khu vùc Ch©u ¸. Nãi c¸ch kh¸c, nhãm c¸c n­íc nµy ngµy cµng chiÕm tû träng cao trong gi¸ trÞ th­¬ng m¹i quèc tÕ vÒ c¸c s¶n phÈm n«ng nghiÖp chÕ biÕn, nhÊt lµ gi¸ trÞ nhËp khÈu. Xu h­íng chuyÓn dÞch nµy cña thÞ tr­êng hµng n«ng s¶n thÕ giíi sÏ t¸c ®éng ®Õn c¸c s¶n phÈm n«ng s¶n chÕ biÕn ViÖt Nam, theo c¶ hai kh¶ n¨ng tÝch cùc vµ tiªu cùc: Mét lµ, ViÖt Nam sÏ n»m trong khu vùc s«i ®éng cña thÞ tr­êng hµng n«ng s¶n chÕ biÕn thÕ giíi, do ®ã, cã ®iÒu kiÖn tiÕp cËn thÞ tr­êng vµ t¨ng c­êng bu«n b¸n c¸c s¶n phÈm n«ng nghiÖp chÕ biÕn víi c¸c n­íc kh¸c. Hai lµ, thÞ tr­êng c¸c n­íc ®ang ph¸t triÓn kh«ng ph¶i lµ nh÷ng thÞ tr­êng “khã tÝnh” vµ møc ®é b¶o hé thÊp sÏ mang l¹i nh÷ng c¬ héi tiÕp cËn thÞ tr­êng tèt h¬n cho n«ng s¶n chÕ biÕn ViÖt Nam. Ba lµ, ®ång thêi víi qu¸ tr×nh ph¸t triÓn thÞ tr­êng c¸c s¶n phÈm n«ng nghiÖp chÕ biÕn sÏ l«i kÐo, h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn thÞ tr­êng c«ng nghÖ ®¸p øng yªu cÇu n©ng cao n¨ng suÊt, chÊt l­îng vµ hiÖu qu¶ chÕ biÕn c¸c s¶n phÈ._.m n«ng nghiÖp cña c¸c n­íc ®ang ph¸t triÓn vµ ë khu vùc Ch©u ¸. §iÒu nµy sÏ t¹o ®iÒu kiÖn cho ViÖt Nam tham gia thÞ tr­êng c«ng nghÖ phôc vô ngµnh c«ng nghiÖp chÕ biÕn c¸c s¶n phÈm n«ng nghiÖp, ®Æc biÖt trong m«i tr­êng cã nhiÒu ®iÓm t­¬ng ®ång gi÷a c¸c n­íc trong khu vùc. Theo h­íng tiªu cùc: Mét lµ, thÞ tr­êng c¸c n­íc ®ang ph¸t triÓn lµ thÞ tr­êng cã thu nhËp thÊp, cã thÓ lµm gi¶m lîi Ých xuÊt khÈu c¸c n«ng s¶n chÕ biÕn cña ViÖt Nam. Hai lµ, c¸c lîi thÕ t­¬ng ®èi cña s¶n xuÊt n«ng nghiÖp cña ViÖt Nam sÏ bÞ h¹n chÕ do tÝnh chÊt t­¬ng ®ång cña c¸c s¶n phÈm trong cïng mét khu vùc tù nhiªn (vÝ dô nh­ lîi thÕ vÒ c¸c s¶n phÈm nhiÖt ®íi so víi c¸c n­íc Ch©u ©u), møc chªnh vÒ gi¸ lao ®éng,... Ba lµ, ®ång thêi víi kh¶ n¨ng t¨ng xuÊt khÈu lµ søc Ðp vÒ t¨ng nhËp khÈu n«ng s¶n chÕ biÕn cu¶ n­íc ta. Bèn lµ, nÕu kh«ng tiÕp cËn ®­îc c¸c thÞ tr­êng tiªu thô trùc tiÕp vµ x©y dùng chiÕn l­îc s¶n phÈm thÝch hîp th× ViÖt Nam cã nguy c¬ trë thµnh n­íc xuÊt khÈu nguyªn liÖu th«, Ýt qua chÕ biÕn sang c¸c n­íc trong khu vùc. Ba lµ, trªn thÞ tr­êng thÕ giíi còng ®ang diÔn ra xu h­íng gia t¨ng nhanh chãng gi¸ trÞ xuÊt, nhËp khÈu c¸c s¶n phÈm nh­ thÞt chÕ biÕn, dÇu mì, s÷a cña nhãm c¸c n­íc ®ang ph¸t triÓn. Cã thÓ nãi r»ng, ®©y lµ c¬ héi lín ®èi víi h­íng chuyÓn dich c¬ cÊu s¶n xuÊt n«ng nghiÖp vµ c¶i thiÖn c¬ cÊu s¶n phÈm n«ng nghiÖp xuÊt khÈu cña ViÖt Nam. Tuy nhiªn, thÞ tr­êng c¸c s¶n phÈm n«ng nghiÖp chÕ biÕn trªn thÕ giíi vµ khu vùc më ra nh÷ng c¬ héi trong hoµn c¶nh n¨ng lùc s¶n xuÊt vµ xuÊt khÈu c¸c s¶n phÈm nµy cña n­íc ta cßn sót kÐm so víi nhiÒu n­íc ®ang ph¸t triÓn kh¸c sÏ kh«ng chØ mang l¹i nh÷ng thuËn lîi mµ c¶ nh÷ng khã kh¨n cho sù nghiÖp ph¸t triÓn cña n«ng nghiÖp ViÖt Nam. §ã lµ khã kh¨n trong viÖc lùa chän ph­¬ng ¸n ph©n bæ nguån lùc ®Çu t­ ph¸t triÓn gi÷a c¸c nhãm hµng n«ng s¶n chÕ biÕn. H¬n n÷a, kh¶ n¨ng tiÕp cËn thÞ tr­êng n­íc ngoµi cña n«ng s¶n chÕ biÕn ViÖt Nam cßn ë møc ®é thÊp so víi yªu cÇu thÞ tr­êng thÕ giíi vµ so víi s¶n phÈm cña c¸c n­íc trong khu vùc, do ®ã, sÏ lµ bÊt lîi lín nÕu kh«ng cã chiÕn l­îc ph¸t triÓn c¸c s¶n phÈm nµy mét c¸ch thËn träng. Bèn lµ, xu h­íng ph¸t triÓn cña thÞ tr­êng n«ng s¶n chÕ biÕn thÕ giíi trong giai ®o¹n tõ 2001 - 2005 sÏ chÞu t¸c ®éng lín cña c¸c cuéc th­¬ng l­îng mËu dÞch mang tÇm quèc tÕ. MÆc dï hiÖn nay, ViÖt Nam ch­a ph¶i lµ thµnh viªn cña Tæ chøc th­¬ng m¹i thÕ giíi WTO, nh­ng trong t­¬ng lai, b»ng vµo nç lùc trong tiÕn tr×nh héi nhËp, ViÖt Nam sÏ trë thµnh thµnh viªn cña tæ chøc WTO. §ång thêi, bªn c¹nh nh÷ng thuËn lîi cã thÓ ®­îc më ra, c¸c s¶n phÈm n«ng nghiÖp chÕ biÕn cña ViÖt Nam còng sÏ ph¶i ®èi mÆt víi c¸c n«ng s¶n chÕ biÕn cña c¸c n­íc thµnh viªn trong tæ chøc WTO c¶ ë thÞ tr­êng trong n­íc vµ thÞ tr­êng ngoµi n­íc. Nh÷ng khã kh¨n vÒ c¹nh tranh thÞ tr­êng xuÊt khÈu n«ng s¶n chÕ biÕn cña ViÖt Nam sÏ lín h¬n. N¨m lµ, sù dao ®éng vÒ gi¸ c¶ n«ng s¶n chÕ biÕn trªn thÞ tr­êng thÕ giíi lu«n ë møc ®é cao vµ x¶y ra th­êng xuyªn. Trong ®ã, c¸c s¶n phÈm trång trät cã biªn ®é dao ®éng cao h¬n c¸c s¶n phÈm ch¨n nu«i vµ c¸c s¶n phÈm n«ng nghiÖp th«, Ýt qua chÕ biÕn cã biªn ®é dao ®éng gi¸ lín h¬n c¸c s¶n phÈm cã ®é chÕ biÕn s©u. Trong hoµn c¶nh ®ã, n«ng nghiÖp ViÖt Nam vÉn cßn nÆng vÒ c¸c s¶n phÈm trång trät, xuÊt khÈu chñ yÕu lµ c¸c s¶n phÈm th«, Ýt qua chÕ biÕn, nh­ vËy, sù t¸c ®éng cña tÝnh chÊt gi¸ c¶ c¸c s¶n phÈm n«ng nghiÖp chÕ biÕn trªn thÞ tr­êng thÕ giíi vµ c¸c xu h­íng thø sinh ®èi víi s¶n xuÊt vµ xuÊt khÈu c¸c s¶n phÈm n«ng nghiÖp chÕ biÕn ViÖt Nam cã phÇn kh«ng thuËn lîi. Tr­íc hÕt, ®ã lµ sù mÊt an ninh l­¬ng thùc, ngay c¶ khi ViÖt Nam lµ n­íc xuÊt khÈu l­¬ng thùc ®øng hµng thø 2 trªn thÕ giíi, bëi v× sÏ cã mét bé phËn d©n chóng thu nhËp thÊp kh«ng thÓ ®ñ tiÒn mua l­¬ng thùc víi gi¸ cao. Hai lµ, sù ph©n bæ nguån lùc cho kÕ ho¹ch ph¸t triÓn dµi h¹n c¸c n«ng s¶n chÕ biÕn xuÊt khÈu còng khã nhÊt qu¸n vµ æn ®Þnh. Ba lµ, kh«ng t¹o ra m«i tr­êng chuyÓn giao c«ng nghÖ thuËn lîi. II. Thùc tr¹ng xuÊt khÈu n«ng s¶n chÕ biÕn cña ViÖt Nam - §¸nh gi¸: Ho¹t ®éng xuÊt khÈu c¸c s¶n phÈm n«ng nghiÖp chÕ biÕn n­íc ta trong giai ®o¹n qua ®· ®¹t ®­îc nh÷ng thµnh tÝch ®¸ng ghi nhËn vÌ nhÞp ®é t¨ng khèi l­îng vµ gi¸ trÞ xuÊt khÈu; vÒ ph¸t triÓn thÞ tr­êng xuÊt khÈu míi, ... Nh­ng bªn c¹nh ®ã còng béc lé nh÷ng thiÕu sãt nh­ ch­a më réng ®­îc danh môc s¶n phÈm cã thÓ xuÊt khÈu, ch­a cè g¾ng t×m kiÕm c¬ héi vµ thÞ tr­êng xuÊt khÈu cho c¸c s¶n phÈm ®· cã xuÊt khÈu nh­ng thÞ tr­êng cò bÞ suy gi¶m, mµ míi chØ chó träng qu¸ møc vµo nh÷ng s¶n phÈm cã gi¸ trÞ xuÊt khÈu s½n cã, chËm c¶i thiÖn gi¸ trÞ th­¬ng m¹i cña s¶n phÈm trªn thÞ tr­êng thÕ giíi, ... trong ®ã nguyªn nh©n chñ yÕu vÉn lµ sù thÊp kÐm cña s¶n xuÊt n«ng nghiÖp vµ nhÊt lµ c«ng nghiÖp chÕ biÕn. Sù mai mét cña c¸c thÞ tr­êng xuÊt khÈu truyÒn thèng tõ cuèi nh÷ng n¨m 80 ®Õn nay còng ®ång nghÜa víi sù suy gi¶m cña khèi l­îng xuÊt khÈu mét sè s¶n phÈm n«ng nghiÖp. Nh÷ng thÞ tr­êng xuÊt khÈu míi, thu hót tû lÖ lín trong khèi l­îng xuÊt khÈu cña ViÖt Nam nh­ Trung Quèc, Xinh-ga-po vµ mét sè n­íc Ch©u ¸ kh¸c, nh­ng nh÷ng thÞ tr­êng nµy, hoÆc lµ thÞ tr­êng t¸i xuÊt, hoÆc lµ thÞ tr­êng tiªu thô kh«ng æn ®Þnh. §Ó biÕt râ h¬n thùc tr¹ng xuÊt khÈu n«ng s¶n chÕ biÕn cña ViÖt Nam, chóng ta cïng xem xÐt thùc tr¹ng xuÊt khÈu mét sè mÆt hµng n«ng s¶n chÕ biÕn ®iÓn h×nh sau: VÒ mÆt hµng g¹o: G¹o b¾t ®Çu ®­îc xuÊt khÈu víi khèi l­îng lín vµo n¨m 1989 (1,42 triÖu tÊn) nh­ng chØ tíi thêi kú 1991 - 1995 vÞ trÝ cña g¹o trong c¬ cÊu hµng xuÊt khÈu míi ®­îc kh¼ng ®Þnh víi l­îng xuÊt khÈu ®¹t b×nh qu©n trªn 1,5 triÖu tÊn/n¨m. N¨m 1998 ta ®· xuÊt 3,75 triÖu tÊn g¹o, ®¹t trÞ gi¸ h¬n 1 tû USD, møc cao nhÊt tõ tr­íc ®Õn nay. N¨m 1998 còng lµ n¨m thø ba liªn tiÕp chóng ta xuÊt khÈu trªn 3 triÖu tÊn/n¨m. XuÊt khÈu g¹o ViÖt Nam n¨m 2001 ®¹t 3,6 triÖu tÊn, gi¸ b×nh qu©n 138.25USD/tÊn. XuÊt khÈu g¹o trong n¨m 2002 ®¹t 3,3 triÖu tÊn (trong ®ã hîp ®ång ChÝnh phñ chiÕm gÇn 60%), kim ng¹ch 730 - 750 triÖu USD, gi¸ b×nh qu©n 225USD/tÊn. G¹o ViÖt Nam, theo thèng kª h¶i quan, ®· ®­îc b¸n cho h¬n 30 n­íc b¹n hµng kh¸c nhau nh­ng mua víi sè l­îng lín vµ æn ®Þnh th× chØ cã kho¶ng 7 - 8 b¹n hµng. Trong sè nµy cã 4 b¹n hµng Ch©u ¸ (Singapore, Philippines, Malaysia, Hongkong), 2 b¹n hµng Ch©u ©u (Thuþ SÜ, Hµ Lan), 1 b¹n hµng Trung §«ng (I-r¾c). Cô thÓ theo biÓu d­íi ®©y: b¶ng 4: thø tù xÕp h¹ng c¸c n­íc nhËp khÈu g¹o cña viÖt nam, 1997 – 998 Thø tù 1998 ThÞ tr­êng Thø tù 1997 L­îng 1998 (‘000 tÊn) Tû träng n¨m 1998 (%) Tû träng n¨m 1997 (%) Tæng sè 01 Indonesia 14 947 25.3 1.8 02 Philippines 05 493 13.2 8.1 03 Singapore 03 424 11.3 8.9 04 Thuþ sÜ 01 393 10.5 22.5 05 I-r¾c 06 308 8.2 7.2 06 Hµ Lan 02 157 4.2 9.4 07 Mü 04 153 4.1 8.6 08 Malaysia 07 137 3.7 5.6 09 Hongkong 08 118 3.1 2.8 10 I-ran 12 111 3.0 2.2 11 Anh 09 60 1.6 2.7 12 Thôy §iÓn 11 55 1.5 2.3 13 Th¸i Lan 13 42 1.1 2.1 14 Nga 24 39 1.0 0.5 15 Hµn Quèc 10 37 1.0 2.6 Nguån: Bé Th­¬ng m¹i Nh×n vµo biÓu trªn cã thÓ nhËn thÊy sù thiÕu v¾ng cña b¹n hµng Ch©u Phi mÆc dï ®©y lµ khu vùc tiªu thô g¹o víi sè l­îng lín. Kh¸ch hµng Ch©u Phi duy nhÊt cña ViÖt Nam hiÖn nay lµ Nam Phi víi sè l­îng mua n¨m 1997 lµ gÇn 6 ngµn tÊn, n¨m 1998 t¨ng lªn gÇn 32 ngµn tÊn nh­ng vÉn chiÕm ch­a ®Çy 6% tæng l­îng xuÊt khÈu. Trong khi ®ã, chØ riªng 3 n­íc Ch©u Phi lµ Nigiªria, Nam Phi vµ Togo ®· tiªu thô tíi 16% tæng l­îng g¹o xuÊt khÈu cña Th¸i Lan trong n¨m 1998 (Nigiªria mua 518 ngµn tÊn, Nam Phi mua 293 ngµn tÊn vµ Togo mua 213 ngµn tÊn). Sù thiÕu v¾ng cña thÞ tr­êng Ch©u Phi kh«ng nhÊt thiÕt thÓ hiÖn søc c¹nh tranh kÐm cña g¹o ViÖt Nam bëi víi chi phÝ s¶n xuÊt (trong ®ã cã chi phÝ nh©n c«ng) kh«ng cao, kh¶ n¨ng th©m canh t¨ng vô tèt, n¨ng suÊt b×nh qu©n kh¸ 936,8 t¹/ha so víi 24,2 t¹/ha cña Th¸i Lan), g¹o cña ta cã thÓ c¹nh tranh tèt trªn mäi thÞ tr­êng, ®Æc biÖt lµ thÞ tr­êng g¹o phÈm cÊp thÊp. §iÓm yÕu cña ta lµ kh¶ n¨ng cung cÊp tÝn dông cho b¹n hµng. Do ®iÓm yÕu nµy mµ g¹o ViÖt Nam vÉn ph¶i th«ng qua kh¸ch hµng cña mét n­íc thø 3 ®Ó th©m nhËp vµo thÞ tr­êng Ch©u Phi vµ ®©y còng lµ lý do gi¶i thÝch v× sao trong sè 10 n­íc b¹n hµng mua g¹o lín nhÊt cña ta l¹i xuÊt hiÖn Thôy SÜ vµ Hµ Lan lµ nh÷ng n­íc kh«ng cã truyÒn thèng tiªu thô g¹o víi sè l­îng lín. Sè liÖu thèng kª còng cho thÊy Trung Quèc ®ãng vai trß rÊt nhá trong xuÊt khÈu g¹o cña ta, mÆc dï Trung Quèc lµ b¹n hµng mua g¹o lín thø 6 cña Th¸i Lan víi l­îng mua n¨m 1998 ®¹t tíi 255 ngµn tÊn. N¨m 1997, Trung Quèc mua cña ta h¬n 14 ngµn tÊn, ®øng thø 25 trong danh s¸ch b¹n hµng nh­ng sang n¨m 1998 chØ mua ch­a ®Çy 1400 tÊn vµ ®øng thø 29 trong danh s¸ch b¹n hµng. Ngoµi vÊn ®Ò thÞ tr­êng, xuÊt khÈu g¹o cña ta cßn mét vÊn ®Ò n÷a lµ h¹n ng¹ch vµ ®Çu mèi xuÊt khÈu. MÆc dï ®· 3 n¨m liÒn xuÊt khÈu trªn 3 triÖu tÊn/ n¨m víi tèc ®é t¨ng b×nh qu©n gÇn 12%/n¨m nh­ng g¹o vÉn lµ mÆt hµng ®­îc qu¶n lý b»ng h¹n ng¹ch vµ ®Çu mèi, chñ yÕu v× lý do an ninh l­¬ng thùc. Tham gia xuÊt khÈu g¹o, cho tíi n¨m 1997, vÉn chØ lµ mét sè doanh nghiÖp quèc doanh. Tíi n¨m 1998, ChÝnh phñ míi quyÕt ®Þnh cho 5 doanh nghiÖp ngoµi quèc doanh tham gia thÝ ®iÓm. ViÖc nµy ®· h¹n chÕ kh¸ nhiÒu tÝnh n¨ng ®éng trong viÖc t×m kiÕm vµ th©m nhËp thÞ tr­êng ngoµi. NÕu cã thÓ sö dông c¸c biÖn ph¸p kh¸c ®Ó ®¶m b¶o an ninh l­¬ng thùc (nh­ thiÕt lËp kho ®Öm) th× nªn nghiªn cøu b·i bá chÕ ®é h¹n ng¹ch vµ ®Çu mèi xuÊt khÈu nµy. b¶ng 5: T×nh h×nh xuÊt khÈu g¹o giai ®o¹n 1997 - 2001 N¨m L­îng Gi¸ trÞ Gi¸ XK BQ 1000 tÊn TriÖu USD USD/tÊn 1997 3,575.0 875,5 240 1998 3,748.8 1,024.0 270 1999 4,508.2 1,025.1 230 2000 3,476.7 667.4 190 2001 3,730.0 625 168 Nguån:Bé NN & PTNT Theo b¶ng trªn, ta thÊy xuÊt khÈu g¹o cña ViÖt Nam gi¶m 1 triÖu tÊn tõ n¨m 1999 ®Õn n¨m 2000 do mét sè nguyªn nh©n: i) thay ®æi c¬ cÊu c©y trång (gi¶m diÖn tÝch trång lóa vµ t¨ng diÖn tÝch gieo cÊy c¸c c©y c«ng nghiÖp kh¸c cã gi¸ trÞ kinh tÕ cao h¬n); ii) ®iÒu kiÖn thêi tiÕt kh«ng thuËn lîi cho canh t¸c lóa vµ c¸c c©y cã bét kh¸c. VÒ mÆt hµng cµ phª: Do t¸c ®éng cña h¹n h¸n, xuÊt khÈu cµ phª n¨m 1998 chØ ®¹t 382 ngµn tÊn, gi¶m 18 ngµn tÊn so víi kÕ ho¹ch 400 ngµn tÊn ®Ò ra tõ ®Çu n¨m vµ gi¶m kho¶ng 2% so víi l­îng ®· thùc hiÖn n¨m 1997 (389 ngµn tÊn). Tuy nhiªn, do gi¸ xuÊt khÈu b×nh qu©n t¨ng gÇn 300USD/tÊn so víi n¨m 1997 nªn kim ng¹ch c¶ n¨m ®· t¨ng tíi 21% vµ ®¹t 594 triÖu USD, møc cao nhÊt tõ tr­íc tíi nay. Theo tæng côc H¶i quan, niªn vô 2001 - 2002, l­îng xuÊt khÈu ®¹t 762,4 ngµn tÊn cµ phª nh©n, gi¶m 19,4% so víi niªn vô tr­íc. Kim ng¹ch xuÊt khÈu 288,6 triÖu USD, lµ vô cã kim ng¹ch thÊp nhÊt kÓ tõ niªn vô 1997 - 1998. XuÊt khÈu c¶ n¨m 2002 ®¹t trªn 700 ngµn tÊn, kim ng¹ch trªn 300 triÖu USD, gi¶m gÇn 230 ngµn tÊn vµ 90 triÖu USD so víi n¨m tr­íc. Gi¸ xuÊt khÈu b×nh qu©n 431USD/tÊn. B¹n hµng chñ yÕu cña ViÖt Nam, nh­ n¨m 1997, vÉn lµ Mü (chiÕm tû träng kho¶ng 25%) vµ Ch©u ©u (chiÕm tû träng kho¶ng 50%, riªng §øc lµ 16%). NhËt B¶n vÉn n»m trong sè 10 b¹n hµng lín nhÊt nh­ng tû träng t­¬ng ®èi nhá (kho¶ng 3%) nªn khñng ho¶ng kinh tÕ t¹i n­íc nµy hÇu nh­ kh«ng ¶nh h­ëng g× ®Õn tiÕn ®é xuÊt khÈu cµ phª cña ViÖt Nam trong n¨m 1998. §Õn n¨m 2002, ngµnh cµ phª ®· phÊn ®Êu më réng thÞ tr­êng xuÊt khÈu tõ 61 lªn 64 quèc gia vµ vïng l·nh thæ. C©y cµ phª ®· cã mÆt ë ViÖt nam tõ l©u nh­ng chØ thùc sù ph¸t triÓn trong vßng 20 n¨m trë l¹i ®©y, nhÊt lµ nh÷ng n¨m tõ ®Çu thËp kû 90. Tõ chç hµng n¨m chØ xuÊt khÈu trªn d­íi 100 ngµn tÊn, ®Õn n¨m 1992 l­îng cµ phª xuÊt khÈu ®· v­ît qu¸ møc 100 ngµn tÊn vµ trë thµnh mét trong nh÷ng mÆt hµng ®em l¹i kim ng¹ch xuÊt khÈu trªn 100 triÖu USD/n¨m. N¨m 1995, s¶n l­îng xuÊt khÈu lÇn ®Çu tiªn v­ît qua møc 200 ngµn tÊn vµ chØ hai n¨m sau ®· ®¹t gÇn 400 ngµn tÊn. KÕt qu¶ nµy ®· ®­a ViÖt Nam v­ît qua Ugan®a vµ Indonesia ®Ó trë thµnh n­íc xuÊt khÈu cµ phª Robusta lín nhÊt thÕ giíi. NÕu tÝnh tÊt c¶ c¸c chñng lo¹i cµ phª th× ViÖt Nam ®· v­ît Mexico ®Ó chiÕm vÞ trÝ thø 3, chØ sau Braxin vµ Colombia. Tû träng cña ViÖt Nam trong th­¬ng m¹i cµ phª quèc tÕ hiÖn nay kho¶ng 7%. B¶ng sau ®©y cho thÊy b­íc tiÕn v­ît bËc cña cµ phª ViÖt Nam trong c¸c n¨m tõ 1993 ®Õn 1999 (vô mïa cµ phª ®­îc tÝnh tõ th¸ng 10 n¨m tr­íc ®Õn hÕt th¸ng 9 n¨m sau): B¶NG 6: xuÊt khÈu cµ phª cña viÖt nam, giai ®o¹n 1993-1999 NIªN Vô S¶N L­îNG XUÊT KHÈU (TÊN) KIM NG¹CH XUÊT KHÈU (NGµN USD) GI¸ B×NH QU©N (USD/T FOB VIETNAM) 1993 - 1994 165,000 226,790 1,374 1994 - 1995 212,038 558,280 2,633 1995 - 1996 232,765 422,436 1,815 1996 - 1997 358,512 427,991 1,194 1997 - 1998 391,326 592,279 1,514 1998 - 1999 405,616 557,000 1,373 Nguån: Thèng kª H¶i quan vµ Bé th­¬ng m¹i Thêi kú 1990 - 1994, diÖn tÝch trång cµ phª t¨ng kh«ng ®¸ng kÓ (cã n¨m cßn gi¶m) nh­ng s¶n l­îng t¨ng rÊt nhanh do ®a sè c¸c v­ên cµ phª ®Õn ®é tr­ëng thµnh vµ cho n¨ng suÊt rÊt cao. Thêi kú 1994 - 1996, gi¸ cµ phª thÕ giíi t¨ng ®ét biÕn nªn diÖn tÝch trång cµ phª còng t¨ng m¹nh ë kh¾p c¸c tØnh T©y Nguyªn. §Õn hÕt n¨m 1998, theo ­íc tÝnh cña HiÖp héi Cµ phª Cacao ViÖt Nam, diÖn tÝch trång cµ phª ë ViÖt Nam ®· ®¹t xÊp xØ 370,000 ha, trong ®ã riªng 3 tØnh T©y Nguyªn ®· chiÕm kho¶ng 60%. TuyÖt ®¹i ®a sè diÖn tÝch ®­îc sö dông ®Ó trång robusta, chØ cã kho¶ng 20,000 ha lµ trång arabica. Tr­íc n¨m 1995, cµ phª ViÖt Nam ®­îc ®­a vµo thÞ tr­êng thÕ giíi th«ng qua m¹ng l­íi tiªu thô cña c¸c doanh nh©n Singapore (chiÕm tû träng gÇn 45%). Tõ n¨m 1995, khi Mü bá cÊm vËn, vai trß cña trung gian Singapore gi¶m dÇn. Kh¸ch hµng Mü ®· nhanh chãng t×m ®Õn ViÖt Nam vµ chØ sau 1 n¨m hä ®· trë thµnh b¹n hµng sè 1, hµng n¨m mua kho¶ng 24% l­îng cµ phª cña ViÖt Nam (n¨m 1996 lªn tíi gÇn 30%). Kh¸ch hµng §øc lu«n chiÕm vÞ trÝ sè 2. Nh÷ng b¹n hµng quan träng kh¸c gåm: Ph¸p, BØ, Italia, T©y Ban Nha, Anh, Angiªri, Ba Lan vµ NhËt B¶n. Singapore, kÓ tõ n¨m 1996, kh«ng cßn n»m trong danh s¸ch 10 b¹n hµng lín nhÊt n÷a. Mét yÕu tè ®¸ng chó ý lµ ngoµi c¸c nhµ bu«n, c¸c nhµ rang xay cµ phª næi tiÕng trªn thÕ giíi còng ®· xuÊt hiÖn t¹i ViÖt Nam ®Ó thiÕt lËp quan hÖ mua b¸n trùc tiÕp. Tuy tû träng b¸n cho rang xay cßn nhá nh­ng ®©y lµ dÊu hiÖu khëi ®Çu tèt ®Ñp bëi rang xay chØ mua trùc tiÕp khi cµ phª cã ®é ®ång ®Òu nhÊt ®Þnh vÒ cì h¹t vµ chÊt l­îng h¹t. S¶n l­îng t¨ng rÊt nhanh nh­ng cho tíi nay ngµnh cµ phª ViÖt Nam míi chØ cã kho¶ng 20 c¬ së chÕ biÕn vµo lo¹i hoµn chØnh. Tæng c«ng suÊt cña c¸c c¬ së nµy ®¹t trªn d­íi 100,000 tÊn/n¨m, chØ ®¶m b¶o chÕ biÕn tèt tõ 25% ®Õn 30% s¶n l­îng cµ phª. Sè cßn l¹i ®­îc chÕ biÕn ph©n t¸n t¹i c¸c hé gia ®×nh vµ c¸c n«ng tr­êng nhá theo ph­¬ng ph¸p thñ c«ng hoÆc b»ng c¸c thiÕt bÞ võa cò, võa kh«ng ®ång bé. Vµo cuèi n¨m 1994, tr­íc t×nh tr¹ng lén xén, tranh mua tranh b¸n trªn thÞ tr­êng cµ phª, ChÝnh phñ ®· quyÕt ®Þnh thiÕt lËp chÕ ®é ®Çu mèi xuÊt khÈu. H×nh thøc qu¶n lý ®Çu mèi ®èi víi cµ phª kh«ng gièng nh­ g¹o. Cô thÓ, tÊt c¶ c¸c doanh nghiÖp lµ thµnh viªn hiÖp héi Cµ phª Cacao ViÖt Nam, kÓ c¶ doanh nghiÖp ngoµi quèc doanh, nÕu xuÊt khÈu ®­îc 2000 tÊn/n¨m sÏ mÆc nhiªn ®­îc Bé th­¬ng m¹i c«ng nhËn lµ ®Çu mèi xuÊt khÈu vµ, khi ®· lµ ®Çu mèi, hä ®­îc quyÒn xuÊt khÈu víi sè l­îng kh«ng h¹n chÕ. ChÕ ®é ®Çu mèi nµy kh«ng nh÷ng kh«ng ¶nh h­ëng ®Õn quyÒn lîi cña ng­êi trång cµ phª mµ cßn gãp phÇn quan träng trong viÖc n©ng dÇn tû träng cµ phª ®· qua chÕ biÕn bëi trong ®iÒu kiÖn cµ phª ®· ®­îc t­ nh©n ho¸ hoÆc giao kho¸n cho c¸c hé gia ®×nh chØ cã c¸c c«ng ty chuyªn doanh míi ®ñ m¹nh ®Ó ®Çu t­ m¸y mãc nh»m n©ng cao chÊt l­îng cµ phª vµ chÕ biÕn cµ phª hoµ tan. B¶ng 7: T×nh h×nh xuÊt khÈu cµ phª 5 n¨m tõ 1997 - 2001 Niªn vô S¶n l­îng xuÊt khÈu Gi¸ trÞ Gi¸ b×nh qu©n 1000 tÊn TriÖu USD USD/tÊn 1997 391,6 493,7 1,260 1998 381,8 593,8 1,560 1999 482,4 585,3 1,210 2000 733,9 501,5 680 2001 932 392 420 Nguån: Bé NN & PTNT Theo b¶ng trªn ta thÊy, s¶n l­îng xuÊt khÈu cµ phª cña ViÖt Nam liªn tôc t¨ng do cµ phª ®­îc gi¸ trong nh÷ng n¨m nµy, n«ng d©n ®Èy m¹nh ph¸t triÓn diÖn tÝch cµ phª. Tuy nhiªn, khi cµ phª b¾t ®Çu cho thu ho¹ch th× gi¸ cµ phª trªn thÞ tr­êng thÕ giíi b¾t ®Çu gi¶m m¹nh trong khi l­îng cµ phª tiªu thô trong n­íc kh«ng ®æi. §Ó bï l¹i chi phÝ s¶n xuÊt ®· bá ra, ViÖt Nam buéc ph¶i tiÕp tôc xuÊt khÈu cµ phª víi gi¸ thÊp. H¹t ®iÒu (nh©n ®iÒu): XuÊt khÈu nh©n ®iÒu n¨m 1998 ®¹t 25,6 ngµn tÊn, hôt gÇn 10 ngµn tÊn so víi kÕ ho¹ch 35 ngµn tÊn ®Æt ra tõ ®Çu n¨m vµ gi¶m h¬n 23% so víi l­îng ®· thùc hiÖn n¨m 1997 (33,3 ngµn tÊn). Tuy nhiªn, do gi¸ xuÊt khÈu b×nh qu©n n¨m 1998 t¨ng h¬n 14% so víi n¨m 1997 nªn kim ng¹ch xuÊt khÈu ®· ®¹t 117 triÖu USD, chØ gi¶m 12,3% so víi 133 triÖu USD ®· thùc hiÖn n¨m 1997. N¨m 2002, l­îng ®iÒu xuÊt khÈu ®¹t trªn 60 ngµn tÊn, kim ng¹ch trªn 200 triÖu USD, t¨ng 19 ngµn tÊn vµ gÇn 60 triÖu USD so víi n¨m tr­íc. Gi¸ xuÊt khÈu b×nh qu©n 4,000USD/tÊn (lo¹i tèt). Nh©n ®iÒu lµ mét trong sè Ýt nh÷ng mÆt hµng kh«ng bÞ t¸c ®éng xÊu cña khñng ho¶ng tµi chÝnh 1997 - 1998 (kh«ng gÆp khã kh¨n vÒ thÞ tr­êng tiªu thô). S¶n l­îng xuÊt khÈu gi¶m chñ yÕu lµ do v­ên c©y bÞ tho¸i ho¸. YÕu tè nµy, kÕt hîp víi thêi tiÕt kh«ng thuËn lîi, ®· lµm n¨ng suÊt c©y ®iÒu sôt xuèng møc thÊp nhÊt tõ tr­íc ®Õn nay. Ngµnh chÕ biÕn thiÕu nguyªn liÖu trÇm träng. NhiÒu xÝ nghiÖp ®· ph¶i ngõng s¶n xuÊt hoÆc s¶n xuÊt cÇm chõng tõ gi÷a n¨m 1998. HiÖn t­îng nµy vÉn tiÕp tôc trong n¨m 1999. Tõ n¨m 1995 trë vÒ tr­íc, ViÖt Nam chñ yÕu xuÊt khÈu ®iÒu th«. Tõ n¨m 1996, do cã chÝnh s¸ch h¹n chÕ xuÊt khÈu ®iÒu th« ®Ó ®¶m b¶o nguyªn liÖu cho s¶n xuÊt trong n­íc nªn viÖc xuÊt th« hÇu nh­ kh«ng cßn. ThÞ tr­êng xuÊt khÈu ®iÒu nh©n ®­îc thÓ hiÖn trong b¶ng d­íi ®©y: b¶ng 8: thÞ tr­êng xuÊt khÈu ®iÒu nh©n N¨M Tû TRäNG 1995 (%) Tû TRäNG 1996 (%) Tû TRäNG 1997 (%) Tû TRäNG 1998 (%) Trung Quèc 70 50 40 35-40 Ch©u ©u 15 20-25 30 30-35 Mü 5-10 15 15 20 Ch©u ¸ 10 8-10 8-10 8-10 C¸c n­íc kh¸c Kh«ng ®¸ng kÓ Kh«ng ®¸ng kÓ 5 Kh«ng ®¸ng kÓ Nguån: Bé Th­¬ng m¹i Qua b¶ng nµy cã thÓ thÊy tû träng cña Trung Quèc ®ang gi¶m dÇn. §iÒu cña ta ®· th©m nhËp kh¸ tèt vµo thÞ tr­êng EU vµ thÞ tr­êng Mü, tr­íc ®©y vèn lµ thÞ tr­êng cña ®iÒu Ên §é. Nh×n chung, ngµnh ®iÒu kh«ng gÆp khã kh¨n trong vÊn ®Ò tiªu thô s¶n phÈm. ChÊt l­îng ®iÒu cña ta vÒ c¬ b¶n lµ cao h¬n chÊt l­îng ®iÒu cña Indonesia vµ Ên §é (h×nh thøc bªn ngoµi cña h¹t ®Ñp h¬n, Ýt h¹t vì h¬n do ta chñ yÕu lµm thñ c«ng, vÞ l¹i ngät vµ bïi h¬n). C©y ®iÒu lµ lo¹i c©y cã tiÒm n¨ng xuÊt khÈu rÊt lín. Nhu cÇu thÕ giíi t¨ng trung b×nh 5 - 7%/n¨m trong khi s¶n l­îng ®iÒu th« thÕ giíi kh«ng thÓ t¨ng nhanh (chØ dao ®éng quanh møc 950,000 tÊn/n¨m). NÕu cã chÝnh s¸ch ®óng ®¾n, trong vßng vµi n¨m kim ng¹ch xuÊt khÈu ®iÒu vµ s¶n phÈm ®iÒu cã thÓ v­ît c¶ kim ng¹ch xuÊt khÈu cao su ®Ó trë thµnh n«ng s¶n chÕ biÕn quan träng thø 3 cña ViÖt Nam. Rau qu¶: XuÊt khÈu rau qu¶ n¨m 1998 chØ ®¹t 53 triÖu USD, gi¶m kho¶ng 22% so víi 68 triÖu USD cña n¨m 1997, mét phÇn do mÊt mïa, mét phÇn do bÞ rau qu¶ Th¸i Lan c¹nh tranh gay g¾t. Ngay t¹i thÞ tr­êng tiÓu ng¹ch Trung Quèc, rau qu¶ cña ta còng bÞ rau qu¶ cña Th¸i Lan g©y khã kh¨n do n«ng d©n vµ chñ vùa cña Th¸i Lan ®­îc ®µo t¹o tèt h¬n vÒ kü thuËt trång, ch¨m sãc, b¶o qu¶n vµ tiÕp thÞ, trong khi n«ng d©n cña ta rÊt yÕu nh÷ng kh©u nµy, ngay c¶ nh÷ng mÆt hµng mµ ta cã lîi thÕ nh­ long nh·n, v¶i. Tr­íc n¨m 1992, thÞ tr­êng xuÊt khÈu rau qu¶ chÝnh cña ViÖt Nam lµ Liªn X« (trªn 90%, cã n¨m lµ 98% nh­ n¨m 1990). ViÖc xuÊt khÈu nµy ®­îc thùc hiÖn theo HiÖp ®Þnh vµ NghÞ ®Þnh th­ trao ®æi hµng ho¸ n¨m nªn kh«ng thÓ hiÖn ®óng søc c¹nh tranh cña rau qu¶ ViÖt Nam. Sau khi Liªn X« tan r·, kim ng¹ch lËp tøc sôt gi¶m rÊt m¹nh (n¨m 1994 chØ ®¹t 20 triÖu USD). Nhê cã thÞ tr­êng Trung Quèc nªn kim ng¹ch ®· dÇn håi phôc trë l¹i vµ ®¹t 68 triÖu USD vµo n¨m 1997. HiÖn nay, Trung Quèc lµ thÞ tr­êng tiªu thô rau qu¶ lín nhÊt cña ta (36%), tiÕp ®ã lµ §µi Loan (17%), NhËt B¶n (12,5%), Mü (7,5%) vµ Nga (4%). Tæng céng 5 b¹n hµng nµy ®· chiÕm gÇn 90% kim ng¹ch xuÊt khÈu. XuÊt khÈu rau qu¶ n¨m 1999 ®· phôc håi trë l¹i so víi n¨m 1998. Kim ng¹ch c¶ n¨m dù kiÕn ®¹t 70 - 75 triÖu USD, t¨ng tõ 35 ®Õn 40% so víi kim ng¹ch cña n¨m 1998. N¨m 2000 ®¹t xÊp xØ 85 triÖu USD vµ nÕu cã nh÷ng biÖn ph¸p thÝch hîp, nhiÒu kh¶ n¨ng sÏ ®¹t 200 triÖu USD vµo n¨m 2005. N¨m 2002, xuÊt khÈu rau qu¶ c¶ n¨m ®¹t kim ng¹ch 200 triÖu USD, gi¶m 40% so víi n¨m 2001. Rau qu¶ chñ yÕu ®­îc xuÊt khÈu sang c¸c thÞ tr­êng Trung Quèc, §µi Loan, NhËt B¶n, Nga, Hµn Quèc, Lµo, Campuchia, Mü, EU,... Riªng xuÊt khÈu vµo thÞ tr­êng Mü ®¹t tèc ®é t¨ng tr­ëng gÊp 3 lÇn n¨m tr­íc do t¨ng m¹nh c¸c s¶n phÈm chÕ biÕn. H¹t tiªu: Trong nh÷ng n¨m tr­íc ®©y, h¹t tiªu lµ mÆt hµng n«ng s¶n chiÕm vÞ trÝ thø yÕu trong c¬ cÊu hµng xuÊt khÈu cña ViÖt Nam. KÓ tõ n¨m 1996, do nhËn thøc ®­îc gi¸ trÞ kinh tÕ cña c©y hå tiªu, diÖn tÝch trång hå tiªu ®· t¨ng kh¸ nhanh. H¹t tiªu ë ViÖt Nam chñ yÕu ®Ó phôc vô xuÊt khÈu. Sau ®©y lµ t×nh h×nh xuÊt khÈu h¹t tiªu cña ViÖt Nam trong giai ®o¹n 1994 - 1999: b¶ng 9: t×nh h×nh xuÊt khÈu h¹t tiªu cña viÖt nam, giai ®o¹n 1994-1999 N¨m S¶n l­îng xuÊt khÈu (tÊn) Tèc ®é t¨ng, gi¶m (%) 1994 16000 1995 17900 12% 1996 25000 40% 1997 23000 -8% 1998 15000 -35% 1999 34000 127% Nguån: Phßng xóc tiÕn th­¬ng m¹i, Vô KÕ ho¹ch & Quy ho¹ch, Bé NN & PTNT Chóng ta ®· xuÊt khÈu ®­îc tiªu sang kho¶ng 40 n­íc. 10 n­íc nhËp khÈu lín nhÊt, theo sè liÖu ®Õn n¨m 2000 ®­îc thÓ hiÖn trong b¶ng sau. Qua b¶ng nµy, cã thÓ thÊy tiªu cña ta chñ yÕu vÉn ®­îc tiªu thô qua trung gian. ViÖc th©m nhËp trùc tiÕp vµo thÞ tr­êng tiªu Ch©u ©u, Dubai vµ Mü ch­a nhiÒu: b¶ng 10: 10 n­íc nhËp khÈu tiªu lín nhÊt cña viÖt nam STT Tªn n­íc L­îng (tÊn) TrÞ gi¸ (USD) 1 Singapore 13765 52155851 2 Lµo 6281 27196605 3 Hµ Lan 3008 11905497 4 Hoa Kú 2577 8829154 5 UAE 1611 6312404 6 Trung Quèc 1322 4900608 7 Hongkong 752 2849327 8 §øc 647 2400948 9 Ba Lan 550 2032253 10 Ph¸p 419 1597855 Nguån: Bé Th­¬ng m¹i Xu h­íng t¨ng gi¸ lµ ®Æc tr­ng c¬ b¶n cña thÞ tr­êng h¹t tiªu thÕ giíi n¨m 1999, ®Æc biÖt lµ ®èi víi tiªu ®en. Th¸ng 4/1999, gi¸ trung b×nh tiªu ®en (FOB n­íc xuÊt sø) trªn thÞ tr­êng thÕ giíi míi ®¹t kho¶ng 4500USD/tÊn nh­ng ®Õn th¸ng 11/1999 ®· lªn tíi 6200USD/tÊn. Theo Héi ®ång h¹t tiªu thÕ giíi (IPC), gi¸ h¹t tiªu ®en hiÖn nay ®· ®¹t tíi møc cao nhÊt kÓ tõ n¨m 1980. CÇu lín h¬n cung lµ nguyªn nh©n chÝnh cña xu h­íng t¨ng gi¸ nµy. IPC dù b¸o xuÊt khÈu tiªu ®en toµn thÕ giíi n¨m 1999 sÏ ®¹t kho¶ng 105 ngµn tÊn, gi¶m 16% so víi 126 ngµn tÊn cña n¨m 1998 vµ 24% so víi 139 ngµn tÊn cña n¨m 1997. Trong khi ®ã nhu cÇu nhËp khÈu tiªu ®en vÉn t¨ng v÷ng vµ ®¹t tíi 125 ngµn tÊn trong n¨m 1999 (nhu cÇu tiªu tr¾ng lµ 30000 - 32000 tÊn). Theo IPC, t×nh tr¹ng d­ cÇu h¹t tiªu tiÕp tôc kÐo dµi trong suèt n¨m 2000. N¨m 2002, l­îng xuÊt khÈu tiªu c¶ n¨m ®¹t kho¶ng 80 ngµn tÊn, ®øng ®Çu thÕ giíi vÒ xuÊt khÈu h¹t tiªu ®en. Kim ng¹ch ®¹t 110 triÖu USD, t¨ng 23% so víi n¨m tr­íc. Gi¸ xuÊt khÈu b×nh qu©n tiªu ®en lµ 1,610USD/T (lo¹i 500g/lÝt, FOB TP Hå ChÝ Minh). Dù b¸o giai ®o¹n 2001 - 2205, cung cÇu h¹t tiªu sÏ trë l¹i c©n b»ng h¬n do diÖn tÝch tiªu ®ang ®­îc më réng t¹i hÇu hÕt c¸c n­íc s¶n xuÊt. MÆt hµng chÌ: Theo sè liÖu cña Bé NN & PTNT, ®Õn cuèi n¨m 1997, diÖn tÝch chÌ c¶ n­íc ®¹t gÇn 80.000 ha. S¶n l­îng chÌ bóp kh« ®¹t kho¶ng 52,5 ngµn tÊn, xuÊt khÈu 32 ngµn tÊn, ®¹t trÞ gi¸ 48 triÖu USD. XuÊt khÈu chÌ n¨m 1998 ®¹t h¬n 33 ngµn tÊn, trÞ gi¸ h¬n 50 triÖu USD, t¨ng gÇn 3% vÒ l­îng vµ 5,4% vÒ trÞ gi¸ so víi n¨m 1997. XuÊt khÈu chÌ c¶ n¨m 2002 ®¹t 76 ngµn tÊn, kim ng¹ch 86 triÖu USD t¨ng kho¶ng 8 ngµn tÊn vµ gÇn 8 triÖu USD so víi n¨m 2001. Gi¸ xuÊt khÈu b×nh qu©n 1.136USD/tÊn. NÕu so víi khèi l­îng chÌ bu«n b¸n trªn thÕ giíi (kho¶ng 1,2 triÖu tÊn/n¨m) th× khèi l­îng xuÊt khÈu cña ta rÊt nhá bÐ (ch­a ®Çy 3%). Khèi l­îng nhá lµ mét trong nh÷ng nguyªn nh©n chÝnh c¶n trë ngµnh chÌ tiÕp cËn c¸c b¹n hµng lín vµ æn ®Þnh. ChÌ cña ta ®­îc tiªu thô kh¸ r¶i r¸c, tõ I-r¾c, Libi, Angiªri ®Õn Anh, Ph¸p, Ba Lan, Nga, NhËt B¶n, Hongkong, §µi Loan, Mü,... mçi n¬i mét Ýt. Kh«ng b¹n hµng nµo lµ b¹n hµng chÝnh. YÕu ®iÓm thø nhÊt cña ngµnh chÌ lµ n¨ng suÊt thÊp. B×nh qu©n chØ ®¹t 630kg/ha trong khi n¨ng suÊt b×nh qu©n cña mét sè n­íc trång chÌ kh¸c trªn thÕ giíi ®¹t trªn 1000kg/ha, thËm chÝ cã nh÷ng vïng ®¹t ®Õn trªn 2000kg/ha. Nguyªn nh©n chÝnh lµ do gièng chÌ cña ta ch­a tèt. PhÇn lín ®Òu trång chÌ h¹t. DiÖn tÝch trång cµnh chØ chiÕm 10 - 15% diÖn tÝch v­ên chÌ. YÕu ®iÓm thø hai cña ngµnh lµ kü thuËt ch¨m sãc, canh t¸c, thu h¸i rÊt yÕu kÐm. NhiÒu hé n«ng d©n tham lîi tr­íc m¾t nªn thu h¸i chÌ kh«ng ®óng quy c¸ch, kh«ng theo thêi vô, kh«ng ®Çu t­ ch¨m sãc ®Çy ®ñ khiÕn v­ên chÌ bÞ khai th¸c c¹n kiÖt, c©y chãng tho¸i ho¸. VÒ chÕ biÕn, nh×n chung lµ sö dông thiÕt bÞ c«ng nghÖ qu¸ cò kü do c¸c nhµ m¸y phÇn lín ®­îc x©y dùng trong thêi kú 1957 - 1977 víi sù trî gióp cña Liªn X« (cò). ThiÕt bÞ m¸y mãc nh­ vËy lµm chÊt l­îng chÌ thÊp, khã b¸n ®­îc gi¸ cao. GÇn ®©y, ngµnh chÌ ®· cã gÇn 10 dù ¸n liªn doanh vµ hîp t¸c chÕ biÕn chÌ víi n­íc ngoµi nªn kh©u chÕ biÕn ®· cã mét sè c¶i tiÕn, nhÊt lµ dù ¸n hîp t¸c víi NhËt t¹i c«ng ty S«ng CÇu - B¾c Th¸i. Ngoµi nh÷ng khã kh¨n néi t¹i, ngµnh chÌ cßn gÆp nhiÒu khã kh¨n vÒ thÞ tr­êng tiªu thô. Ngoµi nguyªn nh©n s¶n l­îng nhá bÐ, chÊt l­îng yÕu kÐm nh­ trªn ®· tr×nh bµy, cßn cã mét sè nguyªn nh©n kh¸c nh­ sau: ViÖc thanh to¸n tõ mét sè thÞ tr­êng rÊt khã kh¨n, võa chËm, võa kh«ng an toµn do hä thiÕu ngo¹i tÖ (nh­ Nga) hoÆc bÞ cÊm vËn (nh­ I-r¾c, Libi), hoÆc ng©n hµng cña ta ch­a cã quan hÖ giao dÞch v÷ng ch¾c víi ng©n hµng cña hä. C¸c n­íc s¶n xuÊt chÌ lín c¹nh tranh rÊt m¹nh víi ta b»ng c¸ch cung cÊp tÝn dông cho ng­êi nhËp khÈu (Sri Lanka th­êng b¸n tr¶ chËm tõ 30 ®Õn 60 ngµy cho kh¸ch hµng Nga vµ c¸c n­íc SNG). B»ng c¸ch nµy, hä ®· giµnh ®­îc nhiÒu hîp ®ång lín t¹i c¸c n­íc tr­íc ®©y vÉn mua chÌ cña ta (Liªn X« tr­íc ®©y chØ mua chÌ cña Ên §é vµ cña ta, nay ®· chuyÓn sang mua cña Sri Lanka vµ chiÕm tíi 20% tæng l­îng chÌ xuÊt khÈu cña Sri Lanka). b¶ng 11: T×nh h×nh xuÊt khÈu chÌ 5 n¨m 1997 – 2001 N¨m SL xuÊt khÈu (1000 tÊn) Gi¸ trÞ xuÊt khÈu (triÖu USD) Gi¸ xuÊt khÈu b×nh qu©n (USD/tÊn) 1997 32,3 47,9 1,480 1998 34,0 53,2 1,520 1999 36,4 45,2 1,240 2000 55,7 69,6 1,250 2001 69,0 78,0 1,130 Nguån: Tæng côc thèng kª L¹c nh©n: Khã kh¨n lín nhÊt ®èi víi c¸c doanh nghiÖp xuÊt khÈu l¹c lµ gi¸, Nhu cÇu trong n­íc ®èi víi l¹c ®ang ngµy cµng t¨ng nªn gi¸ néi ®Þa th­êng xÊp xØ, thËm chÝ cao h¬n gi¸ xuÊt khÈu. ThÝ dô, nöa cuèi th¸ng 4/1999, gi¸ FOB l¹c nh©n chØ kho¶ng 570 - 580USD/T, t­¬ng ®­¬ng 8,000 ®ång/kg trong khi trªn thÞ tr­êng thµnh phè Hå ChÝ Minh l¹c lo¹i 1 ®­îc b¸n lÎ víi gi¸ 12,000 ®ång/kg. Hµ Néi 11,500 ®ång/kg, n¬i thÊp nhÊt lµ §µ N½ng còng ph¶i 8,500 ®ång/kg. XuÊt khÈu l¹c nh©n n¨m 1999, v× lý do ®ã, chØ cßn kho¶ng 60 ngµn tÊn, gi¶m tíi h¬n 30% so víi n¨m 1998 mÆc dï gi¸ xuÊt khÈu FOB b×nh qu©n t¨ng tíi 20% so víi n¨m 1998. ThÞt lîn: Ch¨n nu«i, trong ®ã cã ch¨n nu«i lîn, lµ ngµnh cã tèc ®é t¨ng tr­ëng trung b×nh n¨m kh¸ cao (tõ 4 - 5%). N¨m 1997 c¶ n­íc cã gÇn 18 triÖu con lîn, s¶n l­îng thÞt ®¹t gÇn 1,2 triÖu tÊn. XuÊt khÈu ®­îc 10,000T vµ ®¹t trÞ gi¸ kho¶ng 27,7 triÖu USD, trong ®ã cã 500 tÊn lÊy tõ ®ång b»ng s«ng Cöu Long, 9,500T cßn l¹i ®­îc chÕ biÕn vµ xuÊt khÈu tõ miÒn B¾c (chiÕm 4,5% s¶n l­îng thÞt lîn cña MiÒn B¾c). XuÊt khÈu thÞt lîn ®¹t møc cao nhÊt lµ 25,000T vµo n¨m 1991. Tõ n¨m 1991 trë vÒ tr­íc, thÞ tr­êng xuÊt khÈu chÝnh lµ Liªn X«. T­¬ng tù nh­ rau qu¶, xuÊt khÈu thÞt lîn ®­îc thùc hiÖn theo HiÖp ®Þnh vµ NghÞ ®Þnh th­ trao ®æi hµng ho¸ n¨m nªn kh«ng thÓ hiÖn ®óng søc c¹nh tranh cña thÞt ViÖt Nam. Sau khi Liªn X« tan ra, xuÊt khÈu thÞt lîn lËp tøc gi¶m rÊt m¹nh. N¨m 1992 chØ xuÊt ®­îc h¬n 12 ngµn tÊn, b»ng ½ s¶n l­îng ®· xuÊt n¨m 1991. §Õn n¨m 1996 chØ cßn kho¶ng 4,500T, chñ yÕu lµ lîn s÷a vµ thÞt lîn choai xuÊt khÈu sang Hongkong, mét thÞ tr­êng quan träng kh¸c cña thÞt lîn ViÖt Nam. N¨m 2002, xuÊt khÈu thÞt lîn c¶ n¨m ®¹t 14 - 15 ngµn tÊn, kim ng¹ch kho¶ng 20 triÖu USD, gi¶m 43% vÒ l­îng vµ 44% vÒ gi¸ trÞ so víi n¨m 2001. N¨m 1997, l­îng thÞt xuÊt khÈu t¨ng h¬n 100% so víi n¨m 1996 nh­ng tèc ®é t¨ng nµy chØ mang tÝnh chÊt t¹m thêi, ch­a ph¶n ¸nh ®óng kh¶ n¨ng më réng thÞ tr­êng cña c¸c doanh nghiÖp ViÖt Nam. XuÊt khÈu n¨m 1997 t¨ng nhê hai yÕu tè chñ yÕu: Nga b·i bá lÖnh cÊm nhËp khÈu thÞt lîn tõ ViÖt Nam. LÖnh cÊm nµy ®­îc ¸p dông trong hai n¨m 1995 vµ 1996 sau khi Nga ph¸t hiÖn thÞt lîn cña ta mang mÇm dÞch. Hongkong cã dÞch cóm gµ nªn d©n chóng chuyÓn h­íng sang tiªu dïng thÞt lîn. §µi Loan, n¬i vÉn cung cÊp thÞt lîn cho Hongkong, ph¸t hiÖn lîn bÞ bÖnh lë måm long mãng nªn t¹m ngõng xuÊt khÈu. ThÞt cña ta t¹m thêi cã ®­îc vÞ trÝ nhÊt ®Þnh trªn thÞ tr­êng Hongkong. Sau khi Hongkong ®­îc tr¶ vÒ Trung Quèc vµ §µi Loan kh¾c phôc ®­îc dÞch bÖnh, sè l­îng vµ trÞ gi¸ xuÊt khÈu thÞt lîn cña ta sang Hongkong l¹i trë vÒ møc trung b×nh trong nhiÒu n¨m. Gi¸ lîn s÷a gi¶m tõ trªn 3,000USD/T xuèng cßn 1,200 - 1,300USD/T phÇn nµo còng v× lý do nµy. MÆc dï ë gÇn mét sè thÞ tr­êng tiªu thô chÝnh nh­ng xuÊt khÈu thÞt lîn cña ta vÉn ch­a cã ®­îc søc c¹nh tranh bëi c¸c nguyªn nh©n sau ®©y: Ch¨n nu«i lîn ch­a h­íng vµo xuÊt khÈu. H×nh thøc ch¨n nu«i chñ yÕu lµ qu¶ng canh vµ ph©n t¸n vÒ c¸c hé gia ®×nh nªn kh«ng cã ®iÒu kiÖn gi¶m gi¸ thµnh vµ phæ biÕn kü thuËt ch¨n nu«i hiÖn ®¹i. ChÊt l­îng thÞt cßn thÊp, tû lÖ n¹c ch­a cao, gi¸ thµnh nhiÒu khi cßn cao h¬n c¶ gi¸ FOB nªn rÊt khã ®Èy m¹nh xuÊt khÈu. C«ng nghiÖp chÕ biÕn cña ta hÇu nh­ ch­a cã g×. C¶ n­íc chØ cã hai nhµ m¸y chÕ biÕn ®ñ tiªu chuÈn xuÊt khÈu (1 ë H¶i Phßng, 1 ë thµnh phè Hå ChÝ Minh) nªn kh«ng thÓ ®Èy m¹nh xuÊt khÈu vµo c¸c thÞ tr­êng cã dung l­îng lín nh­ NhËt B¶n, Hµn Quèc, Singapore. Trong mËu dÞch thÞt thÕ giíi, Nhµ n­íc th­êng ph¶i ®i tr­íc mét b­íc ®Ó lo h¹n ng¹ch cho c¸c doanh nghiÖp, lo ký c¸c HiÖp ®Þnh thó y vµ HiÖp ®Þnh c«ng nhËn kÕt qu¶ kiÓm dÞch cña nhau. NhiÒu n­íc cßn tiÕn hµnh trî cÊp, trî gi¸ cho thÞt lîn xuÊt khÈu. Do h¹n chÕ vÒ nguån tµi chÝnh, ta ch­a lµm ®­îc nh÷ng viÖc nµy. Ngoµi c¸c nguyªn nh©n trªn, thÞt lîn cña ta cßn gÆp nhiÒu khã kh¨n kh¸c ngay t¹i c¸c thÞ tr­êng tiªu thô truyÒn thèng nªn tèc ®é ph¸t triÓn ch­a ®­îc nh­ mong muèn, cô thÓ lµ: ThÞ tr­êng Nga: Sau khi ký HiÖp ®Þnh thó y, ®Çu n¨m 1997 Nga ®· nhËp khÈu trë l¹i thÞt lîn cña._.