Đối chiếu cấu trúc - Ngữ nghĩa tục ngữ tiếng Hán hiện đại và tiếng Việt

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH PHẠM THANH HẰNG ĐỐI CHIẾU CẤU TRÚC – NGỮ NGHĨA TỤC NGỮ TIẾNG HÁN HIỆN ĐẠI VÀ TIẾNG VIỆT CHUYÊN NGÀNH: LÝ LUẬN NGÔN NGỮ Mã số: 62.22.01.01 LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGỮ VĂN Người hướng dẫn khoa học: 1. GS.TS. Nguyễn Đức Dân 2. PGS. Chu Xuân Diên NĂM 2010 LÔØI CAM ÑOAN Toâi xin cam ñoan raèng luaän aùn naøy laø coâng trình nghieân cöùu cuûa rieâng toâi. Caùc soá lieäu vaø daãn chöùng ñöa ra trong luaän aùn laø hoaøn toaøn trung thöïc vaø khoâng sao cheùp töø baát kì moät coâng trình naøo. Taùc giaû luaän aùn iii QUY ƯỚC TRÌNH BÀY 1. Trong luận án, các ví dụ về tục ngữ từ tiếng Hán hiện đại được trình bày gồm: nguyên văn chữ Hán (hình thức giản thể), phần phiên âm Hán Việt, và phần dịch nghĩa. Trong đó, phần nguyên văn không cho trong ngoặc, phần phiên âm Hán Việt cho trong ngoặc nháy (‘’), phần dịch nghĩa viết hình thức chữ thường. Trong trường hợp trích dẫn dài (không phải tục ngữ), luận án không phiên âm Hán Việt mà trực tiếp dịch nghĩa sang tiếng Việt (đôi chỗ dùng: Tạm dịch). 2. Số lượng ví dụ quá nhiều, vì thế luận án không đánh số thứ tự. 3. Các bảng được đánh số theo thứ tự trong chương, chẳng hạn: bảng thứ 2 trong chương 1 được viết là bảng 1.2. DAÃN NHAÄP 1. ÑOÁI TÖÔÏNG NGHIEÂN CÖÙU VAØ LYÙ DO CHỌN ÑEÀ TAØI Ngaøy nay vieäc nghieân cöùu tuïc ngöõ trong giôùi ngoân ngöõ hoïc cuûa hai nöôùc Vieät Nam vaø Trung Quoác raát ñöôïc coi troïng. Soá löôïng hoïc giaû cuõng nhö nhöõng thaønh quaû trong vieäc nghieân cöùu tuïc ngöõ ngaøy caøng nhieàu. Heä quaû cuûa ñieàu naøy laø söï xuaát hieän raát ña daïng caùc chuyeân khaûo cuõng nhö caùc töø ñieån veà tuïc ngöõ. Veà caùc töø ñieån tuïc ngöõ Haùn coù theå keå ra moät soá coâng trình tieâu bieåu nhö “Haùn ngöõ tuïc ngöõ ñaïi töø ñieån” do OÂn Đoan Chính chuû bieân [132], “Tuïc ngöõ töø ñieån” cuûa Töø Toâng Taøi, ÖÙng Tuaán Linh [142], v.v. ÔÛ Vieät Nam coù “Tuïc ngöõ, ca dao, daân ca Vieät Nam” cuûa Vuõ Ngoïc Phan [89], “Tuïc ngöõ Vieät Nam” cuûa nhoùm Chu Xuaân Dieân, Löu Vaên Ñang, Phöông Tri [27], “Töø ñieån thaønh ngöõ – tuïc ngöõ Vieät Nam” cuûa Nguyeãn Laân [69], “Töø ñieån thaønh ngöõ - tuïc ngöõ - ca dao Vieät Nam” cuûa Vieät Chöông [16], v.v. So vôùi söï xuaát hieän raát ña daïng, phong phuù caùc töø ñieån tuïc ngöõ, nhöõng coâng trình chuyeân veà nghieân cöùu tuïc ngöõ noùi chung cuõng nhö caùc coâng trình ñoái chieáu tuïc ngöõ Haùn - Vieät, Vieät - Haùn coøn raát ít. Ngoaøi moät soá baøi vieát vaø luaän aùn tieán só coù ñeà caäp ñeán vieäc so saùnh tuïc ngöõ, chaúng haïn, luaän aùn tieán só “Caáu truùc cuù phaùp – ngöõ nghóa cuûa tuïc ngöõ Vieät trong söï so saùnh vôùi tuïc ngöõ cuûa moät soá daân toäc khaùc” (2001) cuûa Nguyeãn Quí Thaønh, chöa coù coâng trình naøo nghieân cöùu chuyeân saâu vaø so saùnh ngöõ nghóa cuõng nhö caáu truùc giöõa tuïc ngöõ Haùn vaø tuïc ngöõ Vieät. Chính vì vaäy, chuùng toâi cho raèng tieán haønh nghieân cöùu, ñoái chieáu tuïc ngöõ Haùn vaø tuïc ngöõ Vieät laø vieäc laøm coù yù nghóa vaø coù giaù trò nhaát ñònh. Ngoân ngöõ vaø vaên hoaù coù quan heä maät thieát vôùi nhau. Heä thoáng ngoân ngöõ cuûa 2 moät daân toäc, trong ñoù tuïc ngöõ laø moät boä phaän caáu thaønh, khoâng nhöõng truyeàn taûi vaên hoaù cuûa daân toäc ñoù, xeùt veà goùc ñoä lòch söû, coøn laø tinh hoa veà vaên hoaù cuûa daân toäc. Tuïc ngöõ Haùn cuõng nhö tuïc ngöõ Vieät ñeàu mang ñaäm tính nhaân vaên. Noù phaûn aùnh moät caùch saâu saéc vaø toaøn dieän cuoäc soáng vaên hoaù xaõ hoäi cuûa daân toäc Haùn vaø daân toäc Vieät. Tuïc ngöõ laø keát tinh trí tueä cuûa quaàn chuùng nhaân daân qua nhieàu theá heä, laø söï toång keát kinh nghieäm saûn xuaát vaø cuoäc soáng xaõ hoäi cuûa quaûng ñaïi quaàn chuùng, vaø coøn laø söï theå hieän saâu saéc, sinh ñoäng vaên hoaù daân toäc Vieät vaø Haùn. Vò trí ñòa lí vaø lòch söû giao löu vaên hoaù laâu ñôøi cuûa nhaân daân hai nöôùc Vieät –Trung khieán cho tuïc ngöõ Haùn vaø tuïc ngöõ Vieät trong söï phaùt trieån vaø hình thaønh cuûa mình ñaõ coù söï aûnh höôûng, thuùc ñaåy laãn nhau. Do ñoù nghieân cöùu tuïc ngöõ Haùn vaø tuïc ngöõ Vieät laø vieäc laøm coù yù nghóa ñoái vôùi vieäc nghieân cöùu vaên hoaù daân toäc hai nöôùc, vieäc ñoái chieáu tuïc ngöõ Haùn vaø Vieät coù giaù trò tham khaûo quan troïng. Vieäc nghieân cöùu tuïc ngöõ Haùn cuõng nhö tuïc ngöõ Vieät ñaõ ñöôïc giôùi nghieân cöùu tieán haønh töø laâu vaø caøng ngaøy caøng nhaän ñöôïc nhieàu quan taâm. Vôùi noäi dung phong phuù, bao quaùt nhieàu lónh vöïc, vôùi caáu truùc ñaëc thuø, nhieàu loaïi hình, tuïc ngöõ khoâng chæ laø ñoái töôïng nghieân cöùu cuûa ngaønh vaên hoïc daân gian, nhö quan nieäm cuûa moät soá taùc giaû tröôùc ñaây, maø trôû thaønh ñoái töôïng nghieân cöùu cuûa nhieàu ngaønh khoa hoïc khaùc nhö trieát hoïc, daân toäc hoïc, taâm lyù hoïc, xaõ hoäi hoïc, ñaëc bieät laø ngoân ngöõ hoïc. Tuïc ngöõ khoâng chæ ñöôïc tìm hieåu ôû phöông dieän giaù trò phaûn aùnh ñôøi soáng, nhaän thöùc; ôû nhöõng ñuùc keát kinh nghieäm veà töï nhieân, veà xaõ hoäi maø coøn ñöôïc khai thaùc ôû nhieàu goùc ñoä khaùc. Ñöùng töø phöông dieän ngoân ngöõ hoïc, luaän aùn naøy xaùc ñònh ñoái töôïng nghieân cöùu laø phöông dieän ngoân ngöõ cuûa tuïc ngöõ vaø nhöõng vaán ñeà lieân quan maät thieát 3 vôùi phöông dieän naøy. Nhöõng vaán ñeà cô baûn veà tuïc ngöõ nhö caáu truùc cuù phaùp, caùc moâ hình ngöõ nghóa, nghóa bieåu tröng trong tuïc ngöõ ñöôïc ñaëc bieät chuù yù. Vì nhieàu lí do, luaän aùn chæ taäp trung tìm hieåu nhöõng phöông dieän treân theå hieän trong tuïc ngöõ Haùn vaø tuïc ngöõ Vieät. Thoâng qua luaän aùn naøy, chuùng toâi mong muoán ñöôïc goùp moät phaàn söùc löïc vaøo vieäc so saùnh ñoái chieáu, tìm ra nhöõng neùt töông ñoàng, dò bieät giöõa tuïc ngöõ hai nöôùc Vieät – Trung. Chuùng toâi hy voïng ñaây seõ laø moät taøi lieäu tham khaûo tin caäây, coù giaù trò cho nhöõng ngöôøi muoán nghieân cöùu, tìm hieåu tuïc ngöõ Haùn. Nhöõng noäi dung cuûa luaän aùn cuõng seõ goùp phaàn nhaát ñònh vaøo vieäc gìn giöõ söï trong saùng cuûa tieáng Vieät. 2. LÒCH SÖÛ VAÁN ÑEÀ 2.1. Tình hình nghieân cöùu tuïc ngöõ ôû Trung Quoác Theo chuyeân khaûo nghieân cöùu tuïc ngöõ tieáng Haùn ôû theá kæ XX [135], töø “tuïc ngöõ” xuaát hieän sôùm nhaát trong “Söû kí” cuûa Tö Maõ Thieân. Neáu töø “tuïc ngöõ” trong “Söû kí” laø töø thoâng thöôøng, chæ caùch noùi löu truyeàn trong daân gian, thì töø “tuïc ngöõ” trong “Thuyeát uyeån” cuûa Löu Höôùng ñaõ mang tính thuaät ngöõ, chæ nhöõng ngöõ coá ñònh löu truyeàn trong daân gian. Vaøo thôøi Tieân Taàn vaø thôøi nhaø Haùn, tuïc ngöõ vaø ngaïn ngöõ thuoäc veà cuøng moät khaùi nieäm, cho neân sau naøy coøn coù teân goïi laø “tuïc ngaïn”. Neáu tính töø theá kæ XVIII, coù theå noùi laø vieäc söu taàm vaø chuù thích tuïc ngöõ ôû Trung Quoác cuõng khaù raàm roä vaø ñaït ñöôïc nhöõng keát quaû nhaát ñònh. Nhöõng ñaàu saùch tieâu bieåu laø “Thoâng tuïc bieân”, “Haèng ngoân luïc”, “Coåâ dao ngaïn”, “Thöôøng ngöõ luïc nguyeân”, v.v. Tuy nhieân, nhöõng saùch veà tuïc ngöõ cuûa thôøi kì naøy chuû yeáu thieân veà söu taàm, thu thaäp caùc caâu tuïc ngöõ, khoâng mang tính chaát lí luaän, nghieân cöùu. Ngay caû nhaän thöùc veà vaán ñeà cô baûn nhaát “tuïc ngöõ laø 4 gì” cuõng raát mô hoà. Nhaän ñònh veà vieäc nghieân cöùu tuïc ngöõ trong giai ñoaïn naøy, taùc giaû cho raèng: “我国古代的俗语研究虽然取得了不少成就，但总的来说，还 是处在不自觉的朦胧状态 (nghieân cöùu tuïc ngöõ thôøi coå cuûa nöôùc ta tuy ñaït ñöôïc moät soá thaønh töïu, nhöng toùm laïi vaãn ôû trong tình traïng moâng lung, khoâng roõ raøng)” [135, tr.32]. Sau khi nöôùc Coäng hoaø Nhaân daân Trung Hoa ra ñôøi (1949), coâng vieäc nghieân cöùu vaø thu thaäp, chænh lí tuïc ngöõ ñaït ñöôïc raát nhieàu thaønh quaû vaø coù nhöõng böôùc phaùt trieån môùi. Nhöõng chuyeân khaûo nghieân cöùu lí luaän veà tuïc ngöõ ñöôïc trieån khai toaøn dieän. Coù theå keå ñeán “Ngaïn ngöõ” cuûa OÂn Ñoan Chính [134]; “Tuïc ngöõ” cuûa Maõ Quoác Phaøm, Maõ Thuùc Tuaán [127]; “Trung Hoa ngaïn dao nghieân cöùu” cuûa Vuõ Chieâm Khoân [138]; “Tuïc ngöõ” cuûa Töø Toâng Taøi [141] vaø nhieàu baøi nghieân cöùu khaùc ñaêng treân taïp chí khoa hoïc. Nhìn chung, phaïm vi nghieân cöùu tuïc ngöõ ngaøy nay töông ñoái saâu, roäng. Caùc taùc giaû khoâng nhöõng chæ chuù yù ñeán tính chaát, noäi dung vaø hình thöùc cuûa tuïc ngöõ maø coøn chuù yù nghieân cöùu phöông dieän ngöõ duïng nöõa. 2.1.1. Nghieân cöùu tuïc ngöõ töø goùc ñoä caáu truùc cuù phaùp Nhö treân ñaõ noùi, caùc saùch nghieân cöùu tuïc ngöõ Haùn hieän nay ña soá ñeàu ñeà caäp ñeán nhieàu khía caïnh cuûa tuïc ngöõ. Nhöng cuõng coù theå nhaän thaáy khuynh höôùng ñi saâu nghieân cöùu tuïc ngöõ ôû moät soá lónh vöïc cuûa moät soá taùc giaû. Chuù yù phaân tích caáu truùc cuù phaùp tuïc ngöõ coù Maõ Quoác Phaøm, Maõ Thuùc Tuaán [127], Vuõ Chieâm Khoân [138]. Ñoàng tình vôùi quan ñieåm chung cuûa caùc nhaø Haùn hoïc, cho raèng tuïc ngöõ töông ñöông vôùi ñôn vò caâu, taùc giaû Maõ vaø Vuõ ñeàu phaân tích tuïc ngöõ theo quan ñieåm ngöõ phaùp truyeàn thoáng cuûa tieáng Haùn [x. chöông 2]. Theo hoï, caáu truùc 5 cuù phaùp tuïc ngöõ cuõng coù caùc kieåu caâu ñôn, caâu gheùp vaø moät soá caáu truùc ñaëc thuø. Trong caùc taøi lieäu chuùng toâi khaûo saùt khoâng thaáy coù yù kieán khaùc bieät, khoâng thaáy khuynh höôùng nghieân cöùu khaùc veà caáu truùc cuù phaùp tuïc ngöõ, caùc nhaø nghieân cöùu hoaëc khoâng phaân tích saâu, hoaëc ñeàu phaân tích chuùng theo caáu truùc cuù phaùp truyeàn thoáng. 2.1.2. Nghieân cöùu tuïc ngöõ töø goùc ñoä ngöõ nghóa Caùc nhaø Haùn hoïc nhaán maïnh taàm quan troïng cuûa vieäc naém vöõng ngöõ nghóa tuïc ngöõ vì noù lieân quan tröïc tieáp ñeán vieäc lí giaûi vaø vaän duïng tuïc ngöõ moät caùch chính xaùc. Ngoaøi ra hoï coøn ñeà caäp cuï theå ñeán nhöõng vaán ñeà nhö: nghóa maët chöõ vaø nghóa thöïc teá cuûa tuïc ngöõ; tính ñôn nghóa vaø tính ña nghóa cuûa tuïc ngöõ; tuïc ngöõ ñoàng nghóa vaø tuïc ngöõ phaûn nghóa. Theo OÂn Ñoan Chính [134], nghóa maët chöõ (字面意义 töï dieän yù nghóa) cuûa tuïc ngöõ laø nghóa ñöôïc suy ra tröïc tieáp töø nhöõng töø vaø quan heä ngöõ phaùp bao haøm trong tuïc ngöõ. Nghóa thöïc teá （实际意义 thöïc teá yù nghóa）cuûa tuïc ngöõ chæ nghóa ñöôïc söû duïng trong thöïc teá cuûa tuïc ngöõ. Sau khi phaân tích moái quan heä giöõa nghóa maët chöõ vaø nghóa thöïc teá, taùc giaû phaân chuùng thaønh ba nhoùm sau: (1) Nghóa maët chöõ vaø nghóa thöïc teá gioáng nhau, nghóa maët chöõ laø nghóa ñen. (2) Nghóa maët chöõ vaø nghóa thöïc teá khoâng gioáng nhau. Nghóa maët chöõ khoâng coù taùc duïng bieåu yù, nghóa thöïc teá trong caâu môùi laø nghóa ñöôïc söû duïng. (3) Coù hai nghóa thöïc teá, moät nghóa gioáng nghóa maët chöõ, coøn moät nghóa laø nghóa phaùi sinh. Veà tính ñôn nghóa vaø ña nghóa cuûa tuïc ngöõ, taùc giaû OÂn cho raèng tuïc ngöõ ñôn nghóa laø moät caâu tuïc ngöõ chæ truyeàn thuï tri thöùc ôû moät lónh vöïc naøo ñoù, nhöõng tri 6 thöùc ñoù ñöôïc xaùc nhaän vaø chæ coù moät caùch giaûi thích. Tuïc ngöõ ña nghóa laø tuïc ngöõ coù töø hai yù nghóa trôû leân. Trong tuïc ngöõ khoâng hieám hieän töôïng “nhaát ngöõ ña ngoân”, coù tuïc ngöõ coù hai nghóa thöïc teá – nghóa ñen vaø nghóa phaùi sinh, töø ñoù hình thaønh hieän töôïng cuøng toàn taïi taàng nghóa beà maët (浅层义 thieån taàng nghóa) vaø taàng nghóa beân trong （深层义 thaâm taàng nghóa）. Tuy coù theå ña nghóa, nhöng khi söû duïng trong ngöõ caûnh cuï theå, moãi caâu tuïc ngöõ thöôøng cuõng chæ mang moät nghóa nhaát ñònh. Cuøng quan ñieåm treân coøn coù Töø Toâng Taøi [141], ngoaøi vieäc ñeà caäp tôùi tính ñôn nghóa vaø ña nghóa cuûa tuïc ngöõ, oâng coøn ñöa ra moät loaïi nöõa laø tính thieân nghóa (偏义性). Tuïc ngöõ thieân nghóa laø daïng thöùc tuïc ngöõ do hai boä phaän taïo thaønh, trong ñoù moät boä phaän laø chính, moät boä phaän laø phuï. Boä phaän chính bieåu thò nghóa chính cuûa tuïc ngöõ, boä phaän phuï bieåu thò nghóa phuï, noù coù taùc duïng so saùnh vaø laøm roõ nghóa maø tuïc ngöõ muoán bieåu ñaït. Caâu tuïc ngöõ “饭多伤胃，话多 伤人 phaïn ña thöông vò, thoaïi ña thöông nhaân” (côm nhieàu haïi daï daøy, lôøi nhieàu haïi ngöôøi), trong ñoù côm nhieàu haïi daï daøy laø nghóa phuï ñeå nhaán maïnh, laøm noåi roõ nghóa chính lôøi nhieàu haïi ngöôøi. Thöïc ra, nghóa maët chöõ hay nghóa thöïc teá (duøng theo thuaät ngöõ caùc nhaø Haùn hoïc) cuõng töông ñöông vôùi nghóa ñen hay nghóa boùng hoaëc nghóa bieåu tröng trong tuïc ngöõ Vieät (x. 2.2). Thieát nghó, ñoù cuõng laø nhöõng ñaëc ñieåm chung veà maët ngöõ nghóa cuûa tuïc ngöõ nhieàu daân toäc. 2.2. Tình hình nghieân cöùu tuïc ngöõ ôû Vieät Nam Vieäc söu taàm bieân soaïn tuïc ngöõ ôû Vieät Nam cuõng xuaát hieän töø raát sôùm. Chæ 7 tính trong khoaûng 40 naêm nöûa ñaàu theá kæ XX, khaù nhieàu saùch veà tuïc ngöõ ñöôïc bieân soaïn, xuaát baûn. Cuoán saùch bieân soaïn tuïc ngöõ in baèng chöõ quoác ngöõ ñaàu tieân laø “Tuïc ngöõ coå ngöõ gia ngoân”, taùc giaû laø Huyønh Tònh Cuûa, xuaát baûn naêm 1896 [daãn theo 68, tr.28]. Ngoaøi ra coù theå keå ñeán moät soá saùch khaùc nhö “Nam ngaïn chích caåm” cuûa Phaïm Quang Saùn (1918), “Vieät Nam ngaïn ngöõ phöông ngoân thö” cuûa Nguyeãn Vaên Leã (1931), v.v. Nhöõng saùch naøy chuû yeáu döøng laïi ôû möùc thu thaäp, bieân soaïn, cuøng laém laø coù theâm phaàn chuù giaûi tuïc ngöõ. Tuy nhieân, nhöõng tö lieäu thu thaäp tuïc ngöõ ñoù raát coù giaù trò veà phöông dieän baûo toàn phong tuïc taäp quaùn, noùi roäng hôn laø baûo toàn vaø giöõ gìn baûn saéc vaên hoaù daân toäc Vieät. Chuùng ta coù theå nhaän thaáy ñieàu naøy trong lôøi töïa cuûa “Nam aâm söï loaïi”: “Nöôùc Nam ta phöông ngoân tuïc ngöõ cuøng laø lôøi ca, caâu dôû, caâu hay cuõng ñeàu truyeàn caû. Caâu hay ñeå cho ngöôøi baét chöôùc, caâu dôû ñeå cho ngöôøi raên chöøa, khoâng maát tieàn mua, ñaùng traêm quan quyù” [daãn theo 74, tr. 509]. Naêm 1975, mieàn Nam giaûi phoùng, ñaát nöôùc thoáng nhaát. Trang söû môùi cuûa nöôùc nhaø taïo cô hoäi toát cho söï phaùt trieån cuûa caùc ngaønh khoa hoïc töï nhieân cuõng nhö xaõ hoäi. Nhieàu nhaø Vieät ngöõ hoïc quan taâm nghieân cöùu tuïc ngöõ vaø moät soá coâng trình chuyeân khaûo veà tuïc ngöõ ñöôïc ra ñôøi. Nhöõng chuyeân khaûo naøy khoâng ñôn thuaàn chæ laø söu taàm vaø chuù giaûi tuïc ngöõ, maø coøn tìm hieåu tuïc ngöõ töø nhieàu khía caïnh, trong ñoù caáu truùc vaø ngöõ nghóa cuûa tuïc ngöõ ñöôïc caùc taùc giaû ñi saâu khai thaùc, nghieân cöùu. Chuùng ta coù theå keå ñeán nhöõng coâng trình nghieân cöùu veà tuïc ngöõ nhö: “Tuïc ngöõ Vieät Nam” cuûa nhoùm Chu Xuaân Dieân, Löông Vaên Ñang, Phöông Tri [27]; “Tuïc ngöõ Vieät Nam, caáu truùc & thi phaùp” cuûa Nguyeãn Thaùi Hoøa [59], “Tìm hieåu thi phaùp tuïc ngöõ Vieät Nam” cuûa taùc giaû Phan Thò Ñaøo [35] vaø haøng loaït caùc baøi 8 nghieân cöùu tuïc ngöõ ñaêng trong caùc taïp chí: Ngoân ngöõ, Vaên hoaù daân gian, Vaên hoïc cuøng moät soá luaän aùn tieán só nghieân cöùu veà tuïc ngöõ trong maáy naêm gaàn ñaây. ÔÛ Vieät Nam, coù theå thaáy caùch tieáp caän nghieân cöùu tuïc ngöõ theo caùc khuynh höôùng sau: 2.2.1. Tieáp caän caáu truùc cuù phaùp tuïc ngöõ theo quan ñieåm ngöõ phaùp chöùc naêng Theo quan ñieåm ngöõ phaùp chöùc naêng, caáu truùc caâu laø moâ hình Ñeà –Thuyeát. Quan ñieåm phaân tích cuù phaùp tuïc ngöõ theo moâ hình ñeà thuyeát ñaàu tieân coù theå keå ñeán taùc giaû Cao Xuaân Haïo trong Ngöõ phaùp chöùc naêng tieáng Vieät [54]. Theo oâng, moâ hình ñeà thuyeát coù theå phaân nhoû thaønh caâu moät baäc (kieåu caâu maø caû Ñeà laãn Thuyeát ñeàu khoâng theå chia tieáp thaønh hai phaàn ñeà vaø thuyeát ôû baäc thaáp hôn) vaø caâu nhieàu baäc (kieåu caâu maø Ñeà hoaëc/ vaø Thuyeát baäc treân ñöôïc caáu taïo baèng moät caáu truùc ñeà thuyeát baäc döôùi). OÂng duøng bieåu ñoà hình caây bieåu dieãn caáu truùc cuù phaùp tieáng Vieät trong ñoù bao goàm caáu truùc cuù phaùp tuïc ngöõ Vieät [54, tr.72,73]. Ngoaøi ra ñeå coù theå deã daøng phaân ñònh ranh giôùi giöõa Ñeà vaø Thuyeát, caùc taùc giaû coøn ñöa ra moät soá töø giöõ vai troø laø phöông tieän phaân giôùi Ñeà – Thuyeát. Ñoù chuû yeáu laø caùc töø “thì”, “laø”, “maø”. Nguyeãn Ñöùc Döông trong “Tìm veà linh hoàn tieáng Vieät” [32] cuøng moät quan ñieåm veà moâ hình ñeà-thuyeát. OÂng ñaõ söû duïng caùch bieåu dieãn caáu truùc cuù phaùp baèng bieåu ñoà hình caây cuûa Cao Xuaân Haïo ñeå tieán haønh phaân tích caáu truùc cuù phaùp tuïc ngöõ. Theo oâng, vaän duïng moâ hình ñeà-thuyeát giuùp nhaän dieän caáu truùc cuù phaùp cuûa moïi ñôn vò tuïc ngöõ deã daøng, mau leï. Coù theå tìm thaáy cuøng chung caùch tieáp caän tuïc ngöõ töø goùc ñoä ngöõ phaùp chöùc naêng trong luaän aùn tieán só “So saùnh caáu truùc – chöùc naêng cuûa thaønh ngöõ vaø tuïc ngöõ tieáng Vieät” cuûa Hoaøng Dieäu Minh [79]. Theo taùc giaû trong tieáng Vieät, caâu coù 9 caáu truùc ñeà-thuyeát, tuïc ngöõ cuõng vaäy. Hoaøng Dieäu Minh duøng caùch phaân tích caâu vaø döïa vaøo caùc daáu hieäu hình thöùc vaø caùc taùc töû phaân giôùi thì, laø, maø ñeå phaân tích vaø phaân loaïi tuïc ngöõ theo caáu truùc caâu ñôn, caâu gheùp. Vaán ñeà ñöôïc nghieân cöùu trong luaän aùn veà ngöõ phaùp chöùc naêng ñoái vôùi cuù phaùp tuïc ngöõ laø söï tieáp thu nhöõng thaønh töïu caùc coâng trình ñi tröôùc. Baèng caùch nhìn cuûa phöông phaùp nghieân cöùu ngoân ngöõ hoïc hieän ñaïi, lieân quan chaët cheõ vôùi lí thuyeát ngöõ phaùp chöùc naêng, luaän aùn giuùp chuùng ta coù theå nhaän roõ moái quan heä taát yeáu giöõa ba bình dieän: Keát hoïc, Nghóa hoïc vaø Duïng hoïc. Ñoù laø moái quan heä giöõa noäi dung vaø hình thöùc, muïc ñích vaø phöông tieän. Caùch tieáp caän caáu truùc cuù phaùp tuïc ngöõ Vieät theo quan ñieåm ngöõ phaùp chöùc naêng coù nhieàu thuaän lôïi vaø cuõng coù nhöõng cô sôû thuyeát phuïc (nhö caùc taùc giaû ñaõ chöùng minh), nhaát laø ñoái vôùi nhöõng kieåu chuoãi caâu ruùt goïn thöôøng xuaát hieän trong tuïc ngöõ nhö: Choù treo meøo ñaäy; Nhaát vôï, nhì trôøi; Boá gaäy tre, meï gaäy voâng, v.v. 2.2.2. Tieáp caän cuù phaùp tuïc ngöõ töø goùc ñoä caáu truùc loâgích - ngöõ nghóa Ñi theo höôùng khaûo saùt, phaân tích tuïc ngöõ töø goùc ñoä loâgích, Nguyeãn Ñöùc Daân [25] gôïi môû höôùng nghieân cöùu caáu truùc tuïc ngöõ theo quan ñieåm loâ gích – ngöõ nghóa. Taùc giaû ñöa ra nhöõng daãn chöùng cuï theå cho thaáy raèng tuïc ngöõ coù nhöõng caáu truùc ñaëc thuø ít thaáy ôû caâu thoâng thöôøng. Baèng nhöõng caáu truùc loâ gích - ngöõ nghóa khaùi quaùt, taùc giaû chöùng minh raèng moät soá caâu tuïc ngöõ tuy duøng nhöõng phöông thöùc bieåu ñaït ngoân ngöõ khaùc nhau nhöng laïi coù caáu truùc loâ gích nhö nhau. Giaûi maõ nghóa tuïc ngöõ theo kieåu naøy töông ñoái chaët cheõ vaø chuaån xaùc. Chuùng ta coù theå hieåu raèng caáu truùc loâ gích laø baát bieán ngöõ nghóa cuûa hai hay nhieàu caâu tuïc ngöõ. Ñaëc tröng cuûa moái quan heä giöõa caùc quan heä vaø thuoäc tính cuûa chuùng ñaõ taïo ra nghóa cô baûn cuûa tuïc ngöõ. Thöïc teá cho thaáy moät soá caâu tuïc 10 ngöõ laø nhöõng bieán theå ngoân ngöõ cuûa moät baát bieán ngöõ nghóa, baát bieán ngöõ nghóa chính laø nghóa khaùi quaùt hay nghóa bieåu tröng cuûa tuïc ngöõ. Gaàn ñaây, Nguyeãn Quí Thaønh trong luaän aùn tieán só Caáu truùc cuù phaùp – ngöõ nghóa cuûa tuïc ngöõ Vieät trong söï so saùnh vôùi tuïc ngöõ cuûa moät soá daân toäc khaùc [95] taäp trung nghieân cöùu caáu truùc cuù phaùp tuïc ngöõ xuaát phaùt töø ñaëc ñieåm noäi dung khaùi quaùt nhaát cuûa tuïc ngöõ ñeå tìm hieåu caùc caáu truùc ñaëc thuø moät caùch coù heä thoáng. Töø vieäc phaân tích noäi dung, hình thöùc cuûa töøng caâu tuïc ngöõ Vieät, tieáp thu quan ñieåm cuûa caáu truùc loâgích – ngöõ nghóa, taùc giaû ruùt ra ba caëp meänh ñeà ngöõ nghóa khaùi quaùt nhaát phaûn aùnh nhaän thöùc chung cuûa daân gian veà theá giôùi. Ñoù laø: (1) Caùi naøy thì coù/ khoâng coù ñaëc ñieåm naøy; (2) Caùi naøy thì töông ñöông/ khoâng töông ñöông caùi kia; (3) Caùi naøy thì daãn tôùi caùi kia töông hôïp/ khoâng töông hôïp. Theo taùc giaû, ba caëp meänh ñeà ngöõ nghóa khaùi quaùt naøy coù theå goïi laø caáu truùc cuù phaùp – ngöõ nghóa (caáu truùc nghóa loâ gích trong moái quan heä vôùi caáu truùc cuù phaùp cuûa tuïc ngöõ). Moãi caáu truùc nghóa khaùi quaùt laïi bao goàm caùc meänh ñeà loâ gích ngöõ nghóa cuï theå hôn. Caùc meänh ñeà ngöõ nghóa khaùi quaùt ñöôïc theå hieän trong caùc hình thöùc cuù phaùp chöùa ñöïng tín hieäu ñònh höôùng nghóa, coù theå goïi laø nhöõng caáu truùc ngöõ nghóa – cuù phaùp cuûa tuïc ngöõ. Taùc giaû trình baøy trong luaän aùn cuûa mình 116 moâ hình ngöõ nghóa - cuù phaùp cuûa tuïc ngöõ Vieät. Luaän aùn cuûa taùc giaû ñaõ ñöa ra moät höôùng tieáp caän môùi, coù tính khaû thi ñoái vôùi vieäc phaân tích caáu truùc ngöõ nghóa cuûa tuïc ngöõ. 2.2.3. Tieáp caän cuù phaùp tuïc ngöõ töø caùc kieåu khuoân hình tuïc ngöõ Nguyeãn Thaùi Hoøa trong “Tuïc ngöõ Vieät Nam – caáu truùc & thi phaùp” [59] phaân tích cuù phaùp tuïc ngöõ theo nhöõng yeáu toá hình thöùc cuûa tuïc ngöõ: vaàn, nhòp, kieán truùc soùng ñoâi. Veà ngöõ nghóa tuïc ngöõ, taùc giaû cho raèng moät phaàn gaén vôùi quan heä 11 cuù phaùp vaø phaàn khaùc gaén lieàn vôùi caûnh huoáng giao tieáp cuï theå, töông ñöông vôùi keát caáu vöøa beà maët, vöøa beà saâu thöôøng thaáy cuûa moät caâu tuïc ngöõ. Treân cô sôû phaân tích cô caáu ngöõ nghóa – cuù phaùp, keát hôïp vôùi caáu truùc ñaëc thuø cuûa tuïc ngöõ, Nguyeãn Thaùi Hoaø ñi saâu phaân loaïi tuïc ngöõ theo caùc kieåu khuoân hình tuïc ngöõ, cuï theå laø ba kieåu caâu cô baûn cuûa nhöõng khuoân hình tuïc ngöõ: kieåu caâu coù quan heä haïn ñònh tröïc tieáp; kieåu caâu so saùnh; kieåu caâu phoái thuoäc. Trong moãi kieåu laïi coøn coù theå chia thaønh nhöõng kieåu nhoû hôn. Tuy nghieân cöùu cuù phaùp tuïc ngöõ theo nhöõng khuoân hình cô baûn rieâng, nhöng taùc giaû vaãn phaàn naøo gaén keát caùc kieåu caâu vôùi caáu truùc cuù phaùp truyeàn thoáng (caáu truùc C - V). Phöông phaùp moâ hình hoaù caáu truùc tuïc ngöõ cuûa taùc giaû cho thaáy caùc caâu tuïc ngöõ ña soá ñöôïc trieån khai theo caùc khuoân hình saün coù, töø giaûn ñôn ñeán phöùc hôïp. Höôùng nghieân cöùu naøy vöøa coù tính vó moâ vöøa coù tính vi moâ, töø nhöõng moâ hình khaùi quaùt, töôøng taän ñeán caû nhöõng moâ hình mang tính chaát caù bieät. Tuïc ngöõ gaén lieàn vôùi lôøi aên tieáng noùi cuûa quaàn chuùng nhaân daân, ñeå thoáng keâ ñaày ñuû kho taøng tuïc ngöõ daân toäc vaø qui naïp theo töøng moâ hình thöù, baäc laø moät vieäc laøm heát söùc coâng phu vaø ñoøi hoûi nhieàu thôøi gian môùi coù theå chu ñaùo ñöôïc. 2.2.4. Tieáp caän nghieân cöùu tuïc ngöõ töø goùc ñoä ngöõ nghóa Tuïc ngöõ ñaëc bieät phong phuù trong lónh vöïc ñuùc keát kinh nghieäm soáng, kinh nghieäm saûn xuaát. Nhieàu caâu tuïc ngöõ coù tính khaùi quaùt cao, mang ñaäm neùt trieát lí, thaäm chí coù nhöõng caâu tuïc ngöõ coøn ñöôïc coi nhö chaân lí, laø kim chæ nam soi roïi vaø daãn daét con ngöôøi trong lónh vöïc ñoái nhaân xöû theá. Chu Xuaân Dieân trong cuoán “Tuïc ngöõ Vieät Nam” [27, tr.149] khaúng ñònh: “Moãi caâu tuïc ngöõ laø noäi dung cuûa moät kinh nghieäm nhaát ñònh”. Song khoâng phaûi trong baát cöù tröôøng hôïp naøo, noäi dung kinh nghieäm cuûa moät caâu tuïc ngöõ cuõng ñöôïc hieåu moät caùch baát bieán. Trong 12 quaù trình vaän duïng, nhöõng noäi dung maø tuïc ngöõ bieåu ñaït thöôøng ñöôïc môû roäng “khieán cho yù nghóa cuûa kinh nghieäm aáy coù khaû naêng bao haøm ñöôïc caû nhaän thöùc veà baûn chaát vaø tính qui luaät cuûa nhieàu hieän töôïng trong theá giôùi khaùch quan” [27, tr.142]. “Noäi dung nhaát ñònh” maø taùc giaû ñeà caäp ñeán coù theå hieåu ñoù chính laø nghóa ñen cuûa tuïc ngöõ, coøn “kinh nghieäm coù khaû naêng bao haøm ñöôïc caû nhaän thöùc veà baûn chaát vaø tính qui luaät cuûa nhieàu hieän töôïng trong theá giôùi khaùch quan” coù theå hieåu ñoù laø nghóa boùng cuûa tuïc ngöõ. Taùc giaû keát luaän: “Trong voán tuïc ngöõ cuûa ngöôøi Vieät, beân caïnh nhöõng caâu coù moät nghóa – nghóa ñen, coøn coù raát nhieàu caâu coù hai nghóa – nghóa ñen vaø nghóa boùng” [27, tr.142]. Töø goùc ñoä ngöõ nghóa hoïc, Hoaøng Vaên Haønh [50, tr.59] nhaän ñònh raèng trong moãi caâu tuïc ngöõ khoâng chæ coù caáu truùc ngöõ phaùp, maø coøn coù caáu truùc ngöõ nghóa. Caáu truùc naøy bao goàm caû nhöõng yeáu toá thuoäc veà noäi dung mieâu taû hieän thöïc (chöùc naêng ñònh danh) cuõng nhö duïng yù thoâng baùo (chöùc naêng thoâng tin). Theo taùc giaû, caáu truùc ngöõ nghóa cuûa tuïc ngöõ gioáng vôùi caáu truùc ngöõ nghóa cuûa moïi caâu noùi thoâng thöôøng vì vôùi nghóa ñen noù cuõng bieåu thò moät caûnh huoáng (caùc söï vaät hay hieän töôïng trong nhöõng moái quan heä vôùi nhau), söï khaùc nhau giöõa chuùng laø nghóa ñen cuûa tuïc ngöõ thöôøng chæ döøng laïi ôû söï ñuùc keát kinh nghieäm trong lónh vöïc saûn xuaát, thieân vaên, v.v. Nhöng ôû nhieàu tröôøng hôïp, ngöõ nghóa tuïc ngöõ seõ ñöôïc chuyeån hoùa trong nhöõng caâu tuïc ngöõ coù khaû naêng aån duï, ngöõ nghóa nhöõng caâu tuïc ngöõ thuoäc loaïi naøy ñaõ khoâng chæ döøng laïi ôû taàng nghóa cô sôû (taàng nghóa ñen) maø coøn ñöôïc hieåu theo nghóa boùng. Cuõng theo Hoaøng vaên Haønh “tuïc ngöõ naøo caøng mieâu taû ñuùng nhöõng chi tieát, nhöõng söï kieän vaø hoaøn caûnh ñieån hình, thì giaù trò toång keát cuûa noù caøng cao vaø phaïm vi öùng duïng cuûa noù caøng roäng. Bôûi vì chi tieát vaø hoaøn caûnh ñieån hình do tuïc ngöõ mieâu taû ôû taàng nghóa cô sôû trong 13 tröôøng hôïp ñoù ñaõ taïo tieàn ñeà cho nhöõng moái lieân hoäi ngöõ nghóa veà sau,. .. khieán ngöôøi ta lieân hoäi töø nhöõng moái quan heä taát yeáu giöõa caùc söï kieän cuï theå trong thieân nhieân ñeán nhöõng moái quan heä töông töï trong ñôøi soáng xaõ hoäi” [50, tr.59]. ÔÛ ñaây chuùng ta coù theå thaáy, tuy khoâng bieåu ñaït moät caùch cuï theå nhöng taùc giaû cuõng ñaõ giaùn tieáp thöøa nhaän tính nhieàu nghóa cuûa tuïc ngöõ, chí ít cuõng laø nghóa ñen (taàng nghóa cô sôû) vaø nghóa boùng (nghóa lieân hoäi). Baøn veà nghóa cuûa tuïc ngöõ, xuaát phaùt töø nhöõng tieâu chí khaùc nhau, caùc nhaø nghieân cöùu cuõng ñöa ra keát quaû phaân loaïi nghóa tuïc ngöõ theo quan ñieåm cuûa rieâng mình. Song töïu trung laïi, ña soá ñeàu thoáng nhaát veà tính hai taàng nghóa cuûa tuïc ngöõ. Theo hoï, nghóa caùc caâu caâu tuïc ngöõ phaàn lôùn mang hai taàng nghóa: nghóa ñen vaø nghóa boùng, cuõng coù hoïc giaû coøn chæ ra nghóa khaùi quaùt, nghóa bieåu tröng cuûa tuïc ngöõ. Traàn Maïnh Thöôøng trong “Tuïc ngöõ ca dao Vieät Nam choïn loïc” nhaän ñònh: “Veà hình thöùc, tuïc ngöõ thöôøng duøng hình aûnh, söï vieäc, hieän töôïng cuï theå coù thöïc trong ñôøi soáng xaõ hoäi vaø thieân nhieân ñeå khaùi quaùt thaønh yù nieäm tröøu töôïng. Noùi khaùc ñi, tuïc ngöõ thöôøng duøng caùi rieâng leû, caù bieät ñeå noùi leân caùi phoå bieán. Do ñoù moãi caâu tuïc ngöõ bao giôø cuõng bao haøm hai nghóa: nghóa ñen vaø nghóa boùng. Caùi cuï theå rieâng leû seõ taïo thaønh nghóa ñen, caùi tröøu töôïng, phoå bieán taïo thaønh nghóa boùng” [98, tr. 5]. Cuøng quan ñieåm vôùi Traàn Maïnh Thöôøng, Hoaøng Tieán Töïu vaø Buøi Maïnh Nhò nhaán maïnh ñeán tính ña nghóa cuûa tuïc ngöõ. Hoaøng Tieán Töïu, trong “Vaên hoïc daân gian Vieät Nam” [104, tr.132], vieát: “Coù nhöõng caâu tuïc ngöõ chæ coù moät nghóa, [...] nhöng boä phaän tuïc ngöõ ña nghóa chieám tæ leä khaù lôùn, chaát löôïng khaù cao vaø laø boä phaän tieâu bieåu nhaát cuûa theå loaïi naøy”. Theo oâng, coù loaïi tuïc ngöõ ñöôïc duøng vôùi 14 caû hai nghóa song song (nghóa ñen – nghóa tröïc tieáp vaø nghóa boùng – nghóa giaùn tieáp). Moät soá khoâng nhieàu caâu tuïc ngöõ coù theå luùc ñaàu chæ mang nghóa ñen, nhöng veà sau laïi chuû yeáu ñöôïc duøng vôùi nghóa boùng. OÂng cho raèng loaïi tuïc ngöõ noùi veà caùc hieän töôïng vaø qui luaät töï nhieân coù tính khaùi quaùt cao, phaàn lôùn ñeàu coù theå ñöôïc duøng theo nghóa boùng ñeå noùi veà nhöõng hieän töôïng vaø qui luaät xaõ hoäi, ñeán ñaây taùc giaû cuõng coù nhöõng gôïi yù veà nghóa ngöõ duïng cuûa tuïc ngöõ “[...] Noùi chung tính chaát nguï yù khoâng naèm trong duïng yù saùng taùc ban ñaàu cuûa taùc giaû daân gian, maø naûy sinh veà sau trong caùch hieåu cuûa ngöôøi söû duïng”, “Noäi dung yù nghóa cuûa moãi caâu tuïc ngöõ khoâng chæ leä thuoäc vaøo caùch hieåu cuûa nhöõng ngöôøi saùng taùc ban ñaàu, maø coøn leä thuoäc raát nhieàu vaøo quan nieäm vaø caùch duøng cuûa nhöõng ngöôøi söû duïng veà sau”, nhöng oâng cuõng chuù thích theâm raèng “hieän töôïng naøy chæ coù theå dieãn ra ñoái vôùi nhöõng caâu coù tieàm aån khaû naêng môû roäng nghóa”. “Tieàm aån khaû naêng môû roäng nghóa” maø oâng noùi ôû ñaây chính laø noùi ñeán nghóa khaùi quaùt (nghóa boùng) cuûa tuïc ngöõ, coù theå ñöôïc söû duïng trong nhieàu hoaøn caûnh cuï theå khaùc nhau. Chia seû vôùi quan ñieåm cuûa Hoaøng Tieán Töïu, Buøi Maïnh Nhò [86, tr.243] ñöa ra yù kieán cuûa mình: “Nghóa boùng ñaõ taïo cho tuïc ngöõ khaû naêng vaän duïng naêng ñoäng vaøo caùc tröôøng hôïp, vaø cöù moãi laàn ñöôïc söû duïng ôû nhöõng vaên caûnh khaùc nhau thì noäi dung, yù nghóa, kinh nghieäm, nhöõng lôùp nghóa naèm beân trong vaø beân ngoaøi töø ngöõ cuûa noù laïi giaøu theâm...”. Cuõng theo oâng, moät caâu tuïc ngöõ coù theå öùng duïng trong haøng ngaøn tröôøng hôïp cuï theå khaùc nhau. Quaù trình vaän duïng tuïc ngöõ laø quaù trình taïo nghóa khoâng ngöøng. Phan Thò Ñaøo trong “Tìm hieåu thi phaùp tuïc ngöõ Vieät Nam” [35, tr.117] khi baøn veà nghóa cuûa tuïc ngöõ cuõng khaúng ñònh “Moãi caâu tuïc ngöõ coù ít nhaát laø moät nghóa. Nhöõng caâu coù moät nghóa thì haàu heát laø nghóa ñen [...] Phaàn coøn laïi cuûa tuïc 15 ngöõ laø nhöõng caâu ña nghóa [...] trong quaù trình giao tieáp, nghóa ñöôïc söû duïng cuûa chuùng laø nghóa boùng [...] nghóa ñen chæ laø neàn ñeå naåy sinh nghóa boùng, ñeå hieåu nghóa boùng maø thoâi”, taùc giaû cuõng nhaán maïnh yù nghóa khaùi quaùt cuûa tuïc ngöõ. Ñöông nhieân tuïc ngöõ khoâng chæ mang yù nghóa khaùi quaùt khoâ khan, sôû dó tuïc ngöõ ñi vaøo loøng ngöôøi vaø coù söùc soáng maõnh lieät qua caùc thôøi ñaïi coøn bôûi ngoân ngöõ giaøu hình töôïng vaø tính nhaân vaên saâu saéc cuûa noù. Khoâng ñoàng yù vôùi quan ñieåm tuïc ngöõ nhieàu nghóa hoaëc ña nghóa nhö haàu heát caùc nhaø nghieân cöùu tuïc ngöõ neâu treân, Nguyeãn Xuaân Ñöùc trong moät soá baøi vieát ._. ñaêng trong Taïp chí Vaên hoùa daân gian [34, 35, 36] ñaõ kieân trì quan ñieåm cuûa mình laø neân coi tuïc ngöõ chæ coù moät nghóa (nghóa gaén lieàn vôùi moâi tröôøng öùng duïng). Tieáp caän tuïc ngöõ töø bình dieän ngöõ duïng hoïc, taùc giaû cho raèng tuïc ngöõ laø moät hieän töôïng ñaëc bieät xeùt töø tính öùng duïng. Qua phaân tích nghieân cöùu cuûa moät soá hoïc giaû oâng cho raèng tuy noùi tuïc ngöõ mang nhieàu nghóa (ña nghóa) nhöng nhöõng taùc giaû naøy cuõng chæ ñöa ra ñöôïc hai nghóa maø thoâi (nghóa ñen vaø nghóa boùng). Cuõng theo oâng vieäc xaùc ñònh nghóa cuûa caâu tuïc ngöõ treân vaên baûn khoâng phaûi bao giôø cuõng ñaït ñöôïc keát quaû chính xaùc vaø ñaày ñuû bôûi nghóa tuïc ngöõ coøn gaén lieàn vôùi ngöõ caûnh luùc phaùt ngoân, tuïc ngöõ gaàn vôùi lôøi aên tieáng noùi haøng ngaøy cuûa nhaân daân hôn caû, tuy nhieân nghóa tuïc ngöõ cuûa moãi laàn söû duïng chæ laø moät trong toång theå nghóa cuûa nhieàu laàn phaùt ngoân, nhö vaäy moät tuïc ngöõ coù theå ñöôïc öùng duïng trong haøng ngaøn tröôøng hôïp khaùc nhau, quaù trình vaän duïng tuïc ngöõ laø quaù trình taïo nghóa khoâng ngöøng. OÂng keát luaän: “Khoâng neân noùi tuïc ngöõ coù nhieàu nghóa, laïi caøng khoâng neân noùi tuïc ngöõ ña nghóa [...]. Tuïc ngöõ treân vaên baûn coù töø moät ñeán hai nghóa, nhöng xeùt trong moâi tröôøng öùng duïng, töùc laø trong moâi tröôøng löu truyeàn vaø toàn taïi ñích thöïc thì vôùi moãi laàn phaùt ngoân chæ coù moät nghóa (coù theå laø 16 nghóa ñen hay nghóa boùng) – töùc laø nghóa ñang ñöôïc öùng duïng theo muïc ñích phaùt ngoân”. Veà vieäc tính moät nghóa cuûa tuïc ngöõ gaén vôùi töøng hoaøn caûnh phaùt ngoân cuï theå nhö quan ñieåm cuûa Nguyeãn Xuaân Ñöùc khoâng phaûi laø khoâng coù lí. Buøi Maïnh Nhò [86, tr.246] ñaõ töøng khaúng ñònh nhieàu hình aûnh trong tuïc ngöõ laø nhöõng quan saùt khoa hoïc, nhöng nhöõng hình aûnh naøy coøn môû ra yù nghóa veà söï töông xöùng, phuø hôïp giöõa hieän töôïng vôùi hoaøn caûnh, moâi tröôøng vaø yù nghóa naøy seõ ñöôïc ngöôøi söû duïng tuïc ngöõ duøng ñeå noùi veà nhieàu tröôøng hôïp trong caùc vaên caûnh khaùc nhau. Caùi thöïc cuï theå ban ñaàu ñaõ uyeån chuyeån ñi tôùi nhöõng caùi thöïc töông ñoàng khaùc. Hoaøng Tieán Töïu [104, tr.133] cuõng ñaõ chæ ra: Haàu heát nhöõng caâu tuïc ngöõ nhieàu nghóa ñeàu coù phaàn “yù taïi ngoân ngoaïi” (yù ôû ngoaøi lôøi). Maø caùi phaàn “yù ôû ngoaøi lôøi” laïi laø phaàn chính thöùc cuûa nhöõng caâu tuïc ngöõ aáy. “YÙ nghóa môû phuø hôïp vôùi hoaøn caûnh” cuûa Buøi Maïnh Nhò, hoaëc “yù ôû ngoaøi lôøi” cuûa Hoaøng Tieán Töïu xeùt cho cuøng cuõng chính laø nghóa ngöõ duïng maø Nguyeãn Xuaân Ñöùc ñeà caäp. ÔÛ ñaây coù theå hieåu raèng caùc nhaø nghieân cöùu ñaõ tieáp caän tuïc ngöõ töø caùc goùc ñoä, caùc bình dieän khaùc nhau. Nguyeãn Vaên Nôû vôùi luaän aùn tieán só Bieåu tröng trong tuïc ngöõ Vieät Nam [88] ñaõ tieáp caän nghóa tuïc ngöõ töø goùc ñoä nghóa bieåu tröng. Taùc giaû ñi saâu nghieân cöùu veà nghóa vaø caùc bieän phaùp taïo nghóa bieåu tröng thöôøng duøng trong tuïc ngöõ qua caùc chaát lieäu duøng laøm tín hieäu bieåu tröng trong tuïc ngöõ Vieät. Vôùi höôùng nghieân cöùu naøy, taùc giaû ñaõ tieán haønh khaûo saùt moät caùch coù heä thoáng nhöõng loaïi hình aûnh thöôøng ñöôïc duøng laøm tín hieäu bieåu tröng trong tuïc ngöõ. Ñoùng goùp mang yù nghóa thöïc tieãn cuûa luaän aùn taäp trung ôû phaàn khaûo saùt bieåu tröng trong tuïc ngöõ qua moâi tröôøng vaän duïng, qua ñoù coøn thaáy ñöôïc söï môû roäng nghóa, nhöõng neùt nghóa bieåu tröng khaùc nhau cuûa tuïc ngöõ trong töøng tröôøng hôïp 17 vaän duïng cuï theå vaø cuï theå hoaù ñöôïc bieåu tröng cuûa tuïc ngöõ trong nhöõng tình huoáng giao tieáp nhaát ñònh. Rieâng veà lónh vöïc so saùnh, ñoái chieáu tuïc ngöõ Vieät vôùi tuïc ngöõ Haùn thì caùc coâng trình nghieân cöùu vaãn coøn khaù khieâm toán. Vieäc ñoái chieáu giöõa tuïc ngöõ Haùn vaø tuïc ngöõ Vieät coù theå thaáy ñöôïc chuû yeáu taäp trung ôû phaàn giôùi thieäu trong moät vaøi cuoán töø ñieån tuïc ngöõ Haùn - Vieät nhö “Töø ñieån thaønh ngöõ, tuïc ngöõ Hoa - Vieät” cuûa Leâ Khaùnh Tröôøng, Leâ Vieät Anh [103]; “Töø ñieån thaønh ngöõ, tuïc ngöõ Haùn - Vieät” cuûa Nguyeãn Bích Haèng, Traàn Thanh Lieâm [52]. Veà cô baûn, noäi dung caùc coâng trình naøy chuû yeáu laø dòch nghóa caùc caâu tuïc ngöõ, thaønh ngöõ töø tieáng Haùn sang tieáng Vieät, chöa chuyeân saâu nghieân cöùu caáu truùc cuù phaùp cuõng nhö ñaëc ñieåm ngöõ nghóa cuûa chuùng. Luaän aùn tieán só cuûa Nguyeãn Quyù Thaønh [95] nghieân cöùu veà caáu truùc, ngöõ nghóa cuûa tuïc ngöõ Vieät trong söï so saùnh vôùi tuïc ngöõ cuûa moät soá daân toäc, trong ñoù coù daân toäc Haùn. Maëc duø coù phaàn so saùnh vôùi tuïc ngöõ Haùn (Hoa), nhöng luaän aùn cuõng chæ döøng ôû möùc ñoä minh hoaï chöù chöa tieán haønh chuyeân saâu ñoái chieáu. Chuùng toâi hy voïng coâng trình nghieân cöùu cuûa mình seõ taïo theâm moät böôùc tieán môùi trong lónh vöïc ñoái chieáu caáu truùc – ngöõ nghóa giöõa tuïc ngöõ Haùn vôùi tuïc ngöõ Vieät, goùp phaàn tích cöïc vaøo coâng vieäc nghieân cöùu tuïc ngöõ noùi chung vaø coâng vieäc ñoái chieáu so saùnh tuïc ngöõ Haùn, tuïc ngöõ Vieät noùi rieâng. Hoaøn thaønh nhieäm vuï ñaët ra, luaän aùn seõ laø taøi lieäu tham khaûo coù giaù trò cho nhöõng coâng trình keá tieáp vaø nhöõng coâng trình nghieân cöùu höõu quan khaùc. 3. NHIEÄM VUÏ LUAÄN AÙN Sau khi xaùc ñònh roõ ñoái töôïng nghieân cöùu, vôùi tinh thaàn keá thöøa caùc thaønh töïu nghieân cöùu veà tuïc ngöõ Haùn vaø tuïc ngöõ Vieät ñoàng thôøi treân cô sôû vaän duïng líù 18 thuyeát ngoân ngöõ hoïc hieän ñaïi, nhieäm vuï luaän aùn ñaët ra: (i) Khaûo saùt caáu truùc cuù phaùp tuïc ngöõ Haùn hieän ñaïi vaø tuïc ngöõ Vieät treân cô sôû caáu truùc cuù phaùp cuûa tieáng Haùn hieän ñaïi vaø tieáng Vieät, trong ñoù nhaán maïnh ñeán moät soá caáu truùc cuù phaùp ñaëc thuø cuûa tuïc ngöõ. (ii) Ñoái chieáu caáu truùc cuù phaùp tuïc ngöõ Haùn hieän ñaïi vaø tuïc ngöõ Vieät ñeå tìm nhöõng neùt töông ñoàng dò bieät. (iii) Khaûo saùt ngöõ nghóa tuïc ngöõ Haùn hieän ñaïi vaø tuïc ngöõ tieáng Vieät treân cô sôû nghóa bieåu tröng cuûa tuïc ngöõ. Luaän aùn ñaët troïng taâm vaøo caùc kieåu nghóa bieåu tröng cuûa tuïc ngöõ Haùn hieän ñaïi vaø tuïc ngöõ Vieät. (iv) Ñoái chieáu ngöõ nghóa giöõa tuïc ngöõ Haùn hieän ñaïi vaø tuïc ngöõ Vieät ñeå tìm nhöõng neùt töông ñoàng, dò bieät thoâng qua nghóa bieåu tröng; töø ñoù coù theå thaáy ñöôïc böùc tranh vaên hoùa cuûa hai daân toäc theå hieän qua tuïc ngöõ. 4. PHÖÔNG PHAÙP NGHIEÂN CÖÙU VAØ NGUOÀN NGÖÕ LIEÄU 4.1. Phöông phaùp nghieân cöùu Vôùi ñoái töôïng vaø nhieäm vuï ñöôïc xaùc ñònh nhö treân, luaän aùn chuû yeáu söû duïng caùc phöông phaùp sau: 4.1.1. Phöông phaùp thoáng keâ Thoâng qua phöông phaùp thoáng keâ, luaän aùn khaûo saùt nguoàn döõ lieäu tuïc ngöõ Haùn vaø tuïc ngöõ Vieät ñeå tìm hieåu caáu truùc khaùi quaùt vaø yù nghóa bieåu tröng ñaëc thuø cuûa tuïc ngöõ töøng daân toäc; thoáng keâ caùc daïng thöùc, moâ hình caáu truùc cuõng nhö caùc nhoùm nghóa cuûa tuïc ngöõ hai nöôùc. Phöông phaùp naøy nhaèm naâng cao tính khaùch quan trong vieäc mieâu taû ñeå ñöa ra nhöõng keát luaän mang tính khoa hoïc ñaùng tin caäy. 19 Luaän aùn coù ñöa ra moät soá baûng, bieåu thoáng keâ soá löôïng, tæ leä veà caáu truùc cuõng nhö caùc loaïi hình aûnh bieåu tröng khi ñoái chieáu caáu truùc – ngöõ nghóa tuïc ngöõ Haùn vaø tuïc ngöõ Vieät. 4.1.2. Phöông phaùp mieâu taû - phaân tích Töø nguoàn döõ lieäu thu thaäp ñöôïc, luaän aùn tieán haønh mieâu taû - phaân tích caùc loaïi caáu truùc cuù phaùp cuõng nhö nghóa bieåu tröng, hình aûnh bieåu tröng, töø ñoù ruùt ra ñöôïc nhöõng neùt töông ñoàng, dò bieät veà caáu truùc cuù phaùp, ngöõ nghóa cuûa tuïc ngöõ hai daân toäc. 4.1.3. Phöông phaùp qui naïp Treân cô sôû thoáng keâ, phaân tích ngöõ lieäu, luaän aùn höôùng tôùi vieäc khaùi quaùt, toång hôïp caùc loaïi hình caáu truùc cuù phaùp, ngöõ nghóa cuûa tuïc ngöõ, ñoàng thôøi taäp hôïp laïi nhöõng loaïi caâu coù cuøng caáu truùc, cuøng hình aûnh bieåu tröng, cuøng noäi dung ngöõ nghóa; hoaëc cuøng noäi dung ngöõ nghóa nhöng hình aûnh bieåu tröng khaùc nhau; hoaëc cuøng hình aûnh bieåu tröng nhöng noäi dung ngöõ nghóa khaùc nhau. 4.1.4. Phöông phaùp ñoái chieáu Ñoái chieáu laø phaàn troïng taâm cuûa luaän aùn. Söû duïng phöông phaùp ñoái chieáu, luaän aùn nhaèm ruùt ra nhöõng neùt töông ñoàng, dò bieät veà caáu truùc cuõng nhö ngöõ nghóa giöõa tuïc ngöõ Haùn vaø tuïc ngöõ Vieät. Khi tieán haønh ñoái chieáu, chuùng toâi laáy caáu truùc, ngöõ nghóa tuïc ngöõ tieáng Haùn hieän ñaïi laøm cô sôû ñeå töø ñoù so saùnh vôùi caáu truùc, ngöõ nghóa cuûa tuïc ngöõ Vieät. 4.2. Nguoàn ngöõ lieäu Laáy ñoái töôïng nghieân cöùu nhöõng vaán ñeà gaén vôùi phöông dieän ngoân ngöõ cuûa tuïc ngöõ Haùn vaø tuïc ngöõ Vieät (nhö ñaõ xaùc ñònh ôû muïc 1), luaän aùn taäp trung vaøo 20 vieäc khai thaùc nguoàn ngöõ lieäu ôû voán tuïc ngöõ Haùn vaø tuïc ngöõ Vieät hieän ñaïi. Nhìn chung, nguoàn ngöõ lieäu löïa choïn khaûo saùt ñöôïc laáy ôû caùc töø ñieån tuïc ngöõ Haùn, tuïc ngöõ Vieät hieän haønh. Trong ñoù, caùc soá lieäu duøng ñeå khaûo saùt, thoáng keâ trong luaän aùn chuû yeáu döïa vaøo Töø ñieån tuïc ngöõ (tieáng Haùn) cuûa Töø Toâng Taøi, ÖÙng Tuaán Linh [142] vôùi 10.300 caâu tuïc ngöõ Haùn vaø Toång taäp vaên hoïc daân gian ngöôøi Vieät (taäp 1, 2: chuyeân veà tuïc ngöõ) cuûa taùc giaû Nguyeãn Xuaân Kính (chuû bieân) [68] vôùi 10. 625 caâu tuïc ngöõ Vieät. Ñaây laø hai coâng trình söu taàm tuïc ngöõ tieáng Haùn vaø tuïc ngöõ tieáng Vieät xuaát baûn trong thôøi gian gaàn ñaây nhaát vaø chuùng coù soá löôïng khaù lôùn: treân möôøi nghìn caâu tuïc ngöõ. Chuùng toâi nghó, vieäc thoáng keâ, phaân tích treân soá lieäu nhö vaäy seõ coù nhöõng thuaän lôïi nhaát ñònh vaø keát quaû ñaït ñöôïc seõ coù tính khaùch quan vaø ñoä tin caäy cao hôn. 5. NHÖÕNG ÑOÙNG GOÙP CUÛA LUAÄN AÙN 5.1. Ñoùng goùp lyù luaän Luaän aùn ñöa ra caùi nhìn toång quan veà vieäc nghieân cöùu tuïc ngöõ vaø nhöõng vaán ñeà höõu quan. Khaùc vôùi höôùng tieáp caän cuûa caùc coâng trình nghieân cöùu veà tuïc ngöõ tröôùc ñaây – hoaëc nghieân cöùu caáu truùc cuù phaùp töø goùc ñoä ngöõ phaùp chöùc naêng/ ñeà- thuyeát (Cao Xuaân Haïo, Nguyeãn Ñöùc Döông, Hoaøng Dieäu Minh), hoaëc töø goùc ñoä caáu truùc loâgích - ngöõ nghóa (Nguyeãn Ñöùc Daân, Nguyeãn Quyù Thaønh), hoaëc töø caùc khuoân maãu caáu truùc (Nguyeãn Thaùi Hoøa) – luaän aùn naøy nghieân cöùu caáu truùc cuù phaùp tuïc ngöõ töø quan ñieåm cuûa ngöõ phaùp truyeàn thoáng (caáu truùc C – V). Ngoaøi ra luaän aùn cuõng khaûo saùt moät soá caáu truùc ñaëc thuø (caáu truùc ñieäp vaø ñoái, caáu truùc vaàn) 21 cuûa tuïc ngöõ Haùn vaø tuïc ngöõ Vieät. Luaän aùn choïn khaûo saùt, thoáng keâ moät soá hình aûnh thöôøng ñöôïc duøng laøm chaát lieäu bieåu tröng trong tuïc ngöõ veà boán phöông dieän: ñoäng vaät (thuù), thöïc vaät, moùn aên, ñoà duøng. Qua ñoù coù theå thaáy ñöôïc böùc tranh ñaäm neùt baûn saéc vaên hoùa cuûa moãi daân toäc aån chöùa trong tuïc ngöõ. Töø phöông dieän yù nghóa bieåu tröng, thoâng qua caùc ví duï cuï theå, luaän aùn ñaõ so saùnh ngöõ nghóa tuïc ngöõ Haùn vaø tuïc ngöõ Vieät. Caùch laøm naøy coù theå cho ta deã daøng nhaän bieát ñöôïc neùt töông ñoàng vaø dò bieät veà ngöõ nghóa giöõa tuïc ngöõ hai daân toäc Vieät, Haùn, cuõng khoâng khoù khaên ñeå nhaän bieát ñöôïc nhöõng tuïc ngöõ Vieät vaø Haùn ñoàng nghóa vôùi nhau maëc duø hình aûnh bieåu tröng cuûa chuùng khaùc nhau. Qua khaûo cöùu, luaän aùn thoáng keâ ñöôïc moät soá löôïng khoâng nhoû (267 caâu) tuïc ngöõ aâm Haùn – Vieät, ñoàng thôøi ñöa ra nhöõng phaân tích cuï theå ñeå chöùng minh ngöôøi Vieät ñaõ töøng duøng aâm Haùn – Vieät ñeå saùng taïo tuïc ngöõ. 5.2. Ñoùng goùp thöïc tieãn Luaän aùn chæ ra ñöôïc nhöõng neùt khaùc bieät vaø töông ñoàng veà caáu truùc vaø ngöõ nghóa giöõa tuïc ngöõ Haùn vaø tuïc ngöõ Vieät. Ñieàu naøy seõ ñoùng goùp thieát thöïc vaø coù yù nghóa nhaát ñònh cho vieäc hoïc taäp cuõng nhö giaûng daïy ngoân ngöõ hai daân toäc. Hy voïng luaän aùn laø taøi lieäu ñaùng tin caäy cho nhöõng ngöôøi quan taâm, hoaëc coù theå laø cô sôû cho nhöõng böôùc nghieân cöùu tieáp theo. Phaàn phuï luïc cuûa luaän aùn cuõng coù theå coi laø nguoàn ngöõ lieäu tham khaûo coù ích cho nhöõng nghieân cöùu chuyeân saâu veà tuïc ngöõ sau naøy. 6. BOÁ CUÏC LUAÄN AÙN Vôùi ñeà taøi “Ñoái chieáu caáu truùc – ngöõ nghóa tuïc ngöõ tieáng Haùn hieän ñaïi vaø 22 tieáng Vieät”, caên cöù vaøo muïc ñích, nhieäm vuï ñaët ra, luaän aùn ñöôïc saép xeáp thaønh caùc phaàn sau: phaàn chính vaên coù dung löôïng 200 trang, bao goàm phaàn daãn nhaäp, keát luaän, ba chöông noäi dung vaø taøi lieäu tham khaûo (chöông 2, chöông 3 laø hai chöông troïng taâm cuûa luaän aùn); ngoaøi ra coøn 30 trang phuï luïc. Trình töï saép xeáp caùc phaàn cuûa chính vaên ñöôïc toùm taét nhö sau: Phaàn Daãn nhaäp: trình baøy ñoái töôïng nghieân cöùu vaø lí do choïn ñeà taøi; lòch söû vaán ñeà; phöông phaùp nghieân cöùu vaø nguoàn ngöõ lieäu; nhieäm vuï cuûa luaän aùn; ñoùng goùp cuûa luaän aùn; boá cuïc luaän aùn. Chöông 1: Cô sôû lí luaän Chöông naøy chuû yeáu ñieåm laïi khaùi quaùt caùc quan ñieåm veà tuïc ngöõ vaø moät soá khaùi nieäm höõu quan cuûa caùc nhaø Haùn hoïc vaø Vieät hoïc. Ngoaøi ra coøn neâu ra moät soá ñaëc ñieåm cuûa tuïc ngöõ. Ñoù laø tính lòch söû, tính daân toäc, tính bieán theå. Chöông 2: Ñoái chieáu ñaëc ñieåm caáu truùc cuù phaùp tuïc ngöõ Haùn hieän ñaïi vaø tuïc ngöõ Vieät Tröôùc khi tieán haønh so saùnh caáu truùc cuù phaùp tuïc ngöõ Haùn vaø tuïc ngöõ Vieät, ñeå coù caùi nhìn khaùi quaùt veà caáu truùc cuù phaùp hai ngoân ngöõ, luaän aùn giôùi thieäu moät caùch sô löôïc caáu truùc cuù phaùp cuûa tieáng Haùn hieän ñaïi vaø tieáng Vieät. Tieáp theo, luaän aùn laàn löôït trình baøy caáu truùc cuù phaùp tuïc ngöõ Haùn vaø tuïc ngöõ Vieät roài môùi tieán haønh ñoái chieáu. Chöông 3: Ñoái chieáu ñaëc ñieåm ngöõ nghóa tuïc ngöõ Haùn hieän ñaïi vaø tuïc ngöõ Vieät Chöông naøy ñöôïc trieån khai theo hai phaàn. Phaàn moät (3.1) giôùi thieäu caùc kieåu loaïi ngöõ nghóa tuïc ngöõ. Luaän aùn ñi saâu phaân tích nghóa bieåu tröng cuûa tuïc 23 ngöõ, chæ ra moái quan heä giöõa ngöõ nghóa vaø hình aûnh bieåu tröng trong tuïc ngöõ noùi chung, trong tuïc ngöõ Haùn, Vieät noùi rieâng. Phaàn hai (3.2) ñoái chieáu ngöõ nghóa tuïc ngöõ Haùn vaø tuïc ngöõ Vieät treân cô sôû phaân tích hình aûnh bieåu tröng cuûa tuïc ngöõ ñöôïc tieán haønh theo phöông phaùp bieåu tröng. Phaàn ñoái chieáu ñöôïc chia laøm ba phaàn: (i) Tuïc ngöõ Haùn, Vieät coù hình aûnh bieåu tröng gioáng nhau, noäi dung yù nghóa gioáng nhau; (ii) Tuïc ngöõ Haùn, Vieät coù hình aûnh bieåu tröng khaùc nhau, noäi dung yù nghóa gioáng nhau; (iii) Tuïc ngöõ Haùn, Vieät coù hình aûnh bieåu tröng gioáng nhau, noäi dung yù nghóa khaùc nhau. Phaàn 3.2.4 chuùng toâi daønh rieâng phaân tích saâu theâm “Nhoùm tuïc ngöõ aâm Haùn – Vieät”. Chöông 1: CÔ SÔÛ LÍ LUAÄN Vieäc nghieân cöùu tuïc ngöõ ñaõ ñöôïc tieán haønh töø raát sôùm treân theá giôùi vaø nhìn chung, coù hai khuynh höôùng cô baûn. Khuynh höôùng thöù nhaát, chuû yeáu töø phaàn lôùn caùc nöôùc chaâu AÂu, ñaët troïng taâm nghieân cöùu vaøo nhöõng ñaëc ñieåm hình thöùc cuûa caùc caâu tuïc ngöõ, vaøo noäi dung ngöõ nghóa cuûa chuùng, vaø/ hoaëc vaøo quan heä loâgích giöõa caùc thaønh phaàn cuûa tuïc ngöõ (chaúng haïn, [150], [152], v.v.). Khuynh höôùng thöù hai, chuû yeáu ôû Anh vaø Myõ, taäp trung nghieân cöùu vai troø cuûa tuïc ngöõ trong giao tieáp, trong moâi tröôøng haønh chöùc cuûa noù. Khuynh höôùng naøy ñaëc bieät nhaán maïnh vai troø cuûa caùc thoâng tin ngöõ caûnh trong vieäc ñònh nghóa, xaùc ñònh yù nghóa cuûa tuïc ngöõ (chaúng haïn, [149], [154], [156], v.v.). Töø nhöõng höôùng nghieân cöùu khaùc nhau ñoù, caùc tröôøng phaùi, hoïc giaû ñaõ xaây döïng heä thoáng coâng cuï, thuaät ngöõ rieâng trong vieäc nghieân cöùu tuïc ngöõ. Duø coù nhöõng khaùc bieät nhaát ñònh trong noäi haøm caùc khaùi nieäm cuï theå, caùc tröôøng phaùi, hoïc giaû ñeàu quan taâm ñeán vieäc xaây döïng heä thoáng thuaät ngöõ. Nhöõng vaán ñeà thieát yeáu nhö xaây döïng moät ñònh nghóa cho tuïc ngöõ, xaùc ñònh vò trí, quan heä cuûa tuïc ngöõ vôùi caùc khaùi nieäm höõu quan, phaân loaïi tuïc ngöõ, xaùc ñònh caùc chöùc naêng, ñaëc ñieåm tuïc ngöõ, v.v. trôû thaønh nhöõng vaán ñeà lyù luaän cô baûn cho vieäc tìm hieåu, nghieân cöùu tuïc ngöõ. 1.1. CAÙC QUAN NIEÄM VEÀ TUÏC NGÖÕ Khoâng ai coù theå phuû nhaän vai troø quan troïng cuûa tuïc ngöõ trong sinh hoaït haøng ngaøy vaø nhöõng giaù trò cuûa noù trong ñôøi soáng vaên hoaù tinh thaàn cuûa daân toäc. Traûi qua nhöõng naêm thaùng lòch söû, töø theá heä naøy sang theá heä khaùc tuïc ngöõ khoâng 25 nhöõng khoâng bò queân laõng maø ngöôïc laïi ñaõ khoâng ngöøng ñöôïc gìn giöõ, trau chuoát vaø löu truyeàn. Tuy nhieân, vieäc tìm ra moät ñònh nghóa mang tính khoa hoïc, khaû chaáp, cuõng nhö vieäc chæ ra nhöõng ñaëc ñieåm cuûa noù ôû nhieàu phöông dieän thì laïi chöa ñaït ñöôïc keát quaû mong ñôïi. A. Taylor, trong cuoán “The Proverb”, moät taùc phaåm ñöôïc coi laø kinh ñieån veà tuïc ngöõ, ñaõ phaûi thöøa nhaän: “Vieäc ñònh nghóa tuïc ngöõ laø coâng vieäc raát khoù; vaø chuùng ta caàn phaûi keát hôïp vaøo trong ñònh nghóa taát caû nhöõng nhaân toá caàn thieát vaø phaûi daønh cho chuùng (töøng nhaân toá) moät söï nhaán maïnh rieâng. Chuùng ta thaäm chí khoâng theå xaùc ñònh roõ raøng caùc tieâu chí ñeå ñöa ra ñònh nghóa. Moät ñaëc tính khoù noùi baèng lôøi, mô hoà cho chuùng ta bieát raèng caâu naøy laø tuïc ngöõ caâu kia laø khoâng phaûi.” [158, tr.3]. Nhö vaäy, theo taùc giaû, vieäc nhaän dieän caâu tuïc ngöõ thöôøng döïa treân nhöõng cô sôû nghieâng veà caûm tính, tröïc giaùc (intuitive). Trong toaøn boä coâng trình naøy, oâng cuõng chuù yù ñeán vieäc mieâu taû caùc ñaëc ñieåm cuûa tuïc ngöõ hôn laø ñi tìm moät ñònh nghóa. Vieäc khoù khaên ñeå ñöa ra moät ñònh nghóa ñöôïc chia seû bôûi nhieàu nhaø nghieân cöùu khaùc. Caùc taùc giaû naøy thöôøng chæ coá gaéng ñöa ra moät soá ñaëc ñieåm tieâu bieåu vôùi hi voïng nhaän dieän ñoái töôïng ñeå laøm vieäc ([151]; [72]). J. Lyons (1971) ñaõ phaûi xeáp tuïc ngöõ vaøo chung vôùi moät nhoùm vôùi caùc hình thöùc dieãn ñaït khaùc maø goïi chung laø caùc phaùt ngoân ‘taïo saün’ (ready-made utterences), vaø cho raèng nhöõng dieãn ñaït ñoù “khoâng cho pheùp môû roäng vaø bieán theå” [72, tr.177]. Fergusson (1983), trong noã löïc tìm ra moät ñònh nghóa coù söùc giaûi thích cho vieäc löïa choïn ngöõ lieäu ñöa vaøo cuoán töø ñieån veà tuïc ngöõ cuûa mình, cho raèng: “Moät caâu tuïc ngöõ laø moät phaùt bieåu ngaén goïn, deã nhôù chöùa ñöïng lôøi khuyeân, lôøi caûnh baùo, moät suy ñoaùn hay moät quan saùt coù tính phaân tích. Hình thöùc cuûa noù 26 thöôøng laø ngaén goïn, coù hình aûnh, giaøu tính aån duï vaø phaàn lôùn coù vaàn ñieäu, coù tính thô (poetic).” Coù theå ñònh nghóa naøy chöa phaûi laø hoaøn haûo nhöng noù thöôøng ñöôïc trích daãn vaø ñöôïc coi laø moät trong nhöõng ñònh nghóa toát nhaát bôûi noù ñaõ theå hieän ñöôïc nhöõng thuoäc tính cô baûn vaø ñieån hình caû veà hình thöùc vaø noäi dung cuûa tuïc ngöõ. Trong caùc tieåu muïc döôùi, luaän aùn taäp trung vaøo vieäc trình baøy quan nieäm cuûa giôùi nghieân cöùu tuïc ngöõ Haùn, tuïc ngöõ Vieät vaø ñeà xuaát khaùi nieäm tuïc ngöõ laøm cô sôû cho vieäc khaûo saùt trong caùc phaàn, chöông tieáp theo. 1.1.1. Trong giôùi nghieân cöùu tuïc ngöõ Vieät, theo thoáng keâ cuûa chuùng toâi, coù ñeán vaøi chuïc ñònh nghóa veà tuïc ngöõ ñöôïc neâu ra. Coù theå khaùi quaùt caùc loái ñònh nghóa treân thaønh moät soá khuynh höôùng sau. i. Chuù yù ôû phöông dieän caáu truùc vaø ñaëc ñieåm noäi dung cuûa tuïc ngöõ Quan nieäm naøy ñöôïc chia seû bôûi nhieàu taùc giaû ([90], [23], [59], [66], v.v.). Chaúng haïn, Ñinh Gia Khaùnh (2003) cho raèng: “Tuïc ngöõ laø nhöõng caâu noùi ngaén, goïn, coù yù nghóa haøm suùc, do nhaân daân lao ñoäng saùng taïo neân vaø löu truyeàn qua nhieàu theá kæ. Baèng nhöõng caâu noùi ngaén goïn, suùc tích, “tuïc ngöõ dieãn ñaït raát hoaøn haûo toaøn boä kinh nghieäm ñôøi soáng, kinh nghieäm xaõ hoäi – lòch söû cuûa nhaân daân lao ñoäng” [66, tr.16]. Taùc giaû cuõng giaûi thích roõ tuïc ngöõ laø tri thöùc thoâng thöôøng cuûa nhaân daân lao ñoäng veà khoa hoïc töï nhieân vaø khoa hoïc xaõ hoäi. Tuïc ngöõ vöøa toång keát nhöõng kinh nghieäm soáng, vöøa theå hieän lí töôûng soáng cuûa nhaân daân trong moät hình thöùc ñaëc thuø mang tính ngheä thuaät cuûa ngoân ngöõ daân gian. Tuïc ngöõ laø taám göông phaûn aùnh, qua lôøi noùi haøng ngaøy, moïi bieåu hieän cuûa ñôøi soáng daân toäc vaø quan nieäm cuûa ngöôøi daân veà lao ñoâng, veà caùc hieän töôïng lòch söû xaõ hoäi, veà ñaïo ñöùc, toân giaùo, v.v. 27 Nguyeãn Ñöùc Daân maëc duø taäp trung vieäc nghieân cöùu tuïc ngöõ töø phöông dieän loâ gích cuù phaùp ngöõ nghóa nhöng cuõng ñöa ra moät ñònh nghóa töông töï. Taùc giaû nhaän thaáy: “Tuïc ngöõ laø nhöõng ñôn vò ngoân ngöõ oån ñònh veà hình thöùc, phaûn aùnh nhöõng loái noùi, loái suy nghó ñaëc thuø cuûa moät daân toäc. Tuïc ngöõ phaûn aùnh caùc quan nieäm, nhöõng suy nghó, nhöõng tri thöùc vaø caùch tö duy cuûa moät daân toäc veà caùc hieän töôïng, caùc qui luaät töï nhieân vaø xaõ hoäi” [23]. ii. Chuù yù ôû caû phöông dieän ñaëc ñieåm hình thöùc, caáu truùc, ñaëc ñieåm noäi dung vaø caû phaïm vi söû duïng cuûa tuïc ngöõ Ngoaøi vieäc neâu ra nhöõng ñaëc ñieåm veà noäi dung vaø hình thöùc caáu truùc nhö quan nieäm cuûa caùc taùc giaû ñeà caäp ôû tieåu muïc (ii) treân, moät soá nhaø nghieân cöùu chuù yù ñeán caû moâi tröôøng haønh chöùc cuûa tuïc ngöõ. Caùc taùc giaû saùch giaùo khoa Ngöõ vaên lôùp 7 (2004) ñònh nghóa: “Tuïc ngöõ laø nhöõng caâu noùi daân gian ngaén goïn, oån ñònh, coù nhòp ñieäu, hình aûnh, theå hieän nhöõng kinh nghieäm cuûa nhaân daân veà moïi maët (töï nhieân , lao ñoâng, saûn xuaát, xaõ hoäi), ñöôïc nhaân daân vaän duïng vaøo ñôøi soáng, suy nghó vaø lôøi aên tieáng noùi haøng ngaøy” [91]. Quan nieäm naøy cuõng thaáy roõ trong caùc coâng trình nghieân cöùu veà tuïc ngöõ cuûa moät soá taùc giaû khaùc ([27], [40], [86]). 1.1.2. Trong giôùi nghieân cöùu tuïc ngöõ Haùn, cuõng nhö trong giôùi nghieân cöùu tuïc ngöõ tieáng Vieät, caùc nhaø Haùn hoïc cuõng chöa coù ñöôïc moät ñònh nghóa thoáng nhaát, roõ raøng vaø caën keõ veà tuïc ngöõ. Hoïc giaû OÂn Ñoan Chính ñaõ thöøa nhaän: “确定什么是俗语，固然是个难题；怎样解释俗语，却是一个更难的课题。” (Xaùc ñònh theá naøo laø tuïc ngöõ, ñöông nhieân laø moät vaán ñeà khoù; Giaûi thích tuïc ngöõ nhö theá naøo, laïi laø moät vaán ñeà coøn khoù hôn) [126, tr.5]. Thaäm chí, ngay caû teân goïi cuõng chöa coù söï thoáng nhaát, ngoaøi thuaät ngöõ tuïc ngöõ, haøng loaït thuaät ngöõ nhö 28 höông ngoân, truyeàn ngoân, thöôøng ngoân, coå ngöõ, tuïc ngoân, ngaïn ngöõ, daân ngoân, tuïc thoaïi, coå thoaïi, v. v. cuõng ñöôïc duøng ñeå chæ cuøng moät ñoái töôïng. Ñeå coù caùi nhìn cuï theå hôn veà caùch hieåu khaùi nieäm tuïc ngöõ trong giôùi nghieân cöùu tieáng Haùn, döôùi ñaây chuùng toâi seõ trình baøy moät soá quan nieäm veà tuïc ngöõ trong moät soá töø ñieån lôùn cuûa Trung Quoác vaø cuûa moät soá hoïc giaû nghieân cöùu ngoân ngöõ noåi tieáng cuûa Trung Quoác. (1) 俗语是: “约定俗成、广泛流行的定型语句” (Tuïc ngöõ laø nhöõng ngöõ cuù ñònh hình, ñöôïc löu truyeàn roäng raõi, hình thaønh bôûi thoùi quen cuûa quaàn chuùng töø laâu ñôøi) [116]. （2）俗语就有以下三个特点： 1、 具有群众性。俗语绝大多数是人民群众创造的，说不出具体的作者。俗语 既然是群众所创造的，自然为群众所喜闻乐见。 2、 具有鲜明的口语性和通俗性。 俗语是通过群众世代口耳相传而流传开的， 所以口语性很强，总离不开一个“俗” 字。 3、 具有相对的定型性。俗语不能是长篇，而是简明凝练的；也不是自由组合 的语句，而是约定俗成，具有定型性的特点。但俗语在结构上又有很大的灵活性， 同一个俗语可以有很多变体，有的可以调换部分词语，改变说法；有的可以增加一 部分，有的可以颠倒语序。所以俗语的定型性只能是相对的，不是绝对的。 (Tuïc ngöõ coù ba ñaëc ñieåm sau: 1. Voán coù tính quaàn chuùng. Ñaïi ña soá tuïc ngöõ laø do quaàn chuùng nhaân daân saùng taïo ra, khoâng coù taùc giaû cuï theå. Tuïc ngöõ do quaàn chuùng nhaân daân saùng taïo 29 ra, ñöông nhieân ñöôïc quaàn chuùng thích nghe, thích noùi. 2. Voán coù tính khaåu ngöõ vaø tính ñaïi chuùng moät caùch roõ raøng. Tuïc ngöõ ñöôïc löu truyeàn roäng raõi töø ñôøi naøy sang ñôøi khaùc qua lôøi aên tieáng noùi cuûa quaàn chuùng cho neân tính khaåu ngöõ cuûa noù raát maïnh, khoâng theå taùch rôøi chöõ “tuïc”. 3. Voán coù tính ñònh hình töông ñoái. Tuïc ngöõ khoâng theå laø tröôøng thieân (ñoaïn vaên daøi), maø laø nhöõng caâu ngaén goïn suùc tích; cuõng khoâng phaûi laø nhöõng ngöõ cuù ñöôïc taïo ra moät caùch töï do, maøø ñöôïc hình thaønh do thoùi quen cuûa quaàn chuùng töø laâu ñôøi, coù ñaëc ñieåm ñònh hình. Veà maët keát caáu, tuïc ngöõ laïi coù tính linh hoaït raát lôùn, cuøng moät tuïc ngöõ coù theå coù raát nhieàu bieán theå, coù tuïc ngöõ coù theå thay ñoåi töøng boä phaän tuïc ngöõ, thay ñoåi caùch noùi; coù tuïc ngöõ laïi coù theå taêng theâm moät boä phaän, coù tuïc ngöõ laïi coù theå thay ñoåi traät töï töø. Cho neân tính ñònh hình cuûa tuïc ngöõ chæ laø töông ñoái, khoâng phaûi tuyeät ñoái.) [132, tr.2]. （3）什么是俗语：只要是语言通俗，反映出人民的心愿，记录了社会生活和人 生经验，这些话早已被群众广泛使用，道理深刻，意思新鲜，说得形象生动简炼透 辟，这样的语句一般是既定型而又灵活的，人们把它叫做俗语，俗话，老俗话，大 俗话。 (Tuïc ngöõ laø gì: chæ caàn ngoân ngöõ thoâng tuïc, phaûn aùnh ñöôïc taâm nguyeän cuûa nhaân daân, ghi laïi ñöôïc cuoäc soáng xaõ hoäi vaø kinh nghieäm nhaân sinh, nhöõng lôøi naøy ñöôïc daân chuùng söû duïng roäng raõi töø laâu ñôøi, ñaïo lí saâu saéc, yù töù roõ raøng, lôøi noùi coù hình töôïng, sinh ñoäng, ngaén goïn suùc tích, nhöõng caâu noùi nhö vaäy noùi chung vöøa ñònh hình vöøa linh hoaït, moïi ngöôøi goïi ñoù laø tuïc ngöõ, tuïc thoaïi, laõo tuïc thoaïi, ñaïi tuïc thoaïi) [143, tr.4]. Tuïc ngöõ quaû laø moät loaïi hình ñoäc ñaùo veà caáu truùc cuõng nhö ngöõ nghóa trong 30 ngoân ngöõ, chính vì leõ ñoù ñònh nghóa khaùi quaùt veà tuïc ngöõ cho thaät ñaày ñuû, hoaøn chænh moïi maët khoâng phaûi laø chuyeän ñôn giaûn. Nhöõng ñònh nghóa veà tuïc ngöõ cuûa caùc nhaø Vieät ngöõ cuõng nhö Haùn ngöõ neâu ôû treân tuy coù nhöõng noäi dung cô baûn nhö nhau nhöng moãi ñònh nghóa coøn mang theâm neùt rieâng bieät cho duø laø raát nhoû. Vieäc tìm ra moät ñònh nghóa phaûn aùnh ñaày ñuû nhöõng thuoäc tính cô baûn cuûa khaùi nieäm laø coâng vieäc khoâng deã, caàn thôøi gian, vaø söï goùp söùc cuûa nhieàu ngöôøi. Ñeå ñaùp öùng nhieäm vuï maø luaän aùn ñaët ra, chuùng toâi xaùc laäp moät ñònh nghóa taïm thôøi laøm cô sôû ñeå khaûo saùt, nghieân cöùu nhö sau: “Tuïc ngöõ laø nhöõng caâu noùi ngaén goïn, suùc tích, giaøu hình aûnh ñuùc keát kinh nghieäm, tri thöùc daân gian cuûa moät daân toäc veà theá giôùi khaùch quan, töï nhieân cuõng nhö xaõ hoäi, coù tính coá ñònh töông ñoái, chuû yeáu do quaàn chuùng nhaân daân saùng taùc”. 1.2. TUÏC NGÖÕ VAØ MOÄT SOÁ KHAÙI NIEÄM HÖÕU QUAN 1.2.1. Tuïc ngöõ - thaønh ngöõ Tröôùc khi tìm hieåu söï khaùc nhau giöõa thaønh ngöõ, tuïc ngöõ, chuùng toâi seõ ñieåm qua moät soá quan nieäm veà thaønh ngöõ qua giaûi thích cuûa moät soá nhaø nghieân cöùu Vieät Nam, Trung Quoác. Theo töø ñieån Töø Haùn Vieät cuûa Phan Vaên Caùc thì “Thaønh ngöõ laø nhoùm töø coá ñònh noùi leân moät yù, thöôøng hieåu vôùi nghóa boùng” [5]. “Thaønh ngöõ laø taäp hôïp töø coá ñònh ñaõ quen duøng maø nghóa thöôøng khoâng theå giaûi thích moät caùch ñôn giaûn baèng nghóa cuûa caùc töø taïo neân noù” [90]. “成语: 长期习用的固定词组,有意义完整、结构定型、表现力强等特点；有些成 语不能从字面上明白它的意思。” - 应用汉语词典 - 郭良夫（主编）- 商务印书馆 2000年。 31 (Thaønh ngöõ laø nhöõng töø toå coá ñònh ñöôïc duøng quen laâu daøi, coù ñaëc ñieåm yù nghóa hoaøn chænh, keát caáu ñònh hình, söùc bieåu hieän maïnh v. v.; moät soá thaønh ngöõ khoâng theå giaûi thích yù nghóa cuûa noù qua maët chöõ bieåu hieän) [116]. 1.2.1.1.Phaân bieät tuïc ngöõ - thaønh ngöõ trong tieáng Vieät Ñeå tìm hieåu, ñi saâu nghieân cöùu baûn chaát cuûa tuïc ngöõ, nhieàu nhaø nghieân cöùu ñaõ ñeà caäp ñeán söï khaùc bieät giöõa thaønh ngöõ vaø tuïc ngöõ. Ngay töø nhöõng naêm 40 cuûa theá kæ XX, Döông Quaûng Haøm ñaõ ñöa ra yù kieán cuûa mình, oâng vieát: “Moät caâu tuïc ngöõ töï noù phaûi coù moät yù nghóa ñaày ñuû, hoaëc khuyeân raên hoaëc chæ baûo ñieàu gì; coøn thaønh ngöõ chæ laø nhöõng lôøi noùi coù saün ñeå ta tieän duøng maø dieãn ñaït moät yù gì hoaëc taû moät traïng thaùi gì cho coù maøu meø” [47, tr.15]. Tuy tieâu chí phaân bieät thaønh ngöõ, tuïc ngöõ cuûa oâng chöa ñöôïc roõ raøng nhöng noù laø nhöõng gôïi yù quí baùu cho caùc nhaø nghieân cöùu sau naøy. YÙ kieán cuûa Vuõ Ngoïc Phan trong “Tuïc ngöõ, ca dao, daân ca Vieät Nam” coù haøm yù phaân bieät thaønh ngöõ, tuïc ngöõ theo hai tieâu chí töông ñoái cuï theå: tieâu chí veà noäi dung vaø caáu truùc ngöõ phaùp. Theo oâng: “Tuïc ngöõ laø moät caâu töï noù dieãn ñaït troïn veïn moät yù, moät nhaän xeùt, moät kinh nghieäm, moät luaân lí, moät coâng lí, coù khi laø moät söï pheâ phaùn. Coøn thaønh ngöõ laø moät phaàn caâu saün coù, noù laø moät boä phaän cuûa caâu maø nhieàu ngöôøi ñaõ quen duøng, nhöng töï rieâng noù khoâng dieãn ñöôïc moät yù troïn veïn” [89, tr.31]. Cuøng vôùi thôøi gian vaø söï phaùt trieån caùc ngaønh khoa hoïc ngaøy caøng toaøn dieän, tuïc ngöõ ngaøy caøng ñöôïc nhieàu caùc hoïc giaû nghieân cöùu saâu saéc hôn, hoï phaân tích tæ mæ caáu truùc cuõng nhö ngöõ nghóa cuûa thaønh ngöõ, tuïc ngöõ nhaèm ñöa ra nhöõng tieâu chí phaân bieät hai ñoái töôïng naøy moät caùch cuï theå hôn vaø chuaån xaùc hôn. Nguyeãn Vaên Meänh khi “Baøn veà ranh giôùi giöõa thaønh ngöõ, tuïc ngöõ” coù vieát” giöõa 32 thaønh ngöõ, tuïc ngöõ, v.v. coù theå tìm ra nhöõng ñaëc ñieåm khu bieät khaù roõ raøng ôû caû hai phöông dieän: noäi dung vaø hình thöùc. Veà noäi dung, thaønh ngöõ giôùi thieäu moät hình aûnh, moät hieän töôïng, moät traïng thaùi, moät tính caùch, moät thaùi ñoä, ... tuïc ngöõ._.207 Anh huøng thöùc anh huøng. 英雄识英雄 208 Baùch tueá vi kì. 百岁为期 209 Baùch vaên baát nhö nhaát kieán. 百闻不如一见 210 Baïch bích vi haø. 白璧微瑕 211 Baát ñaêng cao sôn, baát kieán thieân chi cao. 不登高山不见天之高 212 Baát kieán phaùp, baát tri aân. 不见法，不知恩 213 Caàn baát nhö chuyeân. 勤不如专 214 Ña thö loaïn muïc 多书乱目 215 Ña thö loaïn taâm. 多书乱心 216 Ña vaên quaûng kieán. 多闻广见 217 Ñoà tröôøng chi maõ löïc, quoác loaïn thöùc thaàn trung. 途长知马力，国乱识臣忠 211 218 Nguõ thaäp tri thieân meänh. 五十知天命 219 OÂn coá tri taân. 温故知新 220 Tri kim nhaät baát tri lai nhaät. 知今日不知来日 221 Tri phaùp uyù phaùp. 知法畏法 222 Tri quaù taéc caûi. 知过则改 223 Tri töû maïc nhöôïc phuï. 知死莫弱夫 2 Suy coå nghieäm kim. 推古验今 224 Ñaïi moäc löu giang, baát ñaéc hoài coá 大木流江，不得回故 225 Thaäp muïc sôû thò, thaäp thuû sôû chæ. 十目所视，十手所指 226 Anh huøng töông ngoä. 英雄相遇 227 Caùt keâ yeân duïng ngöu ñao. 割鸡焉用牛刀 228 Ñaêng cao vieãn chieáu. 灯高远照 229 Ñoàng thanh töông öùng, ñoàng khí töông caàu. 同声相应，同气相求 230 Quan cao loäc haäu. 官高禄厚 231 Quyù vaät ñaõi quyù nhaân. 贵物待贵人 232 Quyeàn cao loäc haäu. 权高禄厚 233 Thuû vó töông öùng. 首尾相应 234 Ñoäc moäc baát thaønh laâm. 独木不成林 235 Maõnh hoå baát nhö quaàn hoà. 猛虎不如群狐 236 Dó tröïc baùo oaùn. 以直报怨 237 Taø baát caûm phaïm chính. 邪不敢犯正 238 AÙc giaû aùc baùo. 恶者恶报 239 AÙc giaû aùc baùo, haïi nhaân nhaân haïi. 恶者恶报，害人人害 240 Baát ñoäc baát anh huøng. 不毒不英雄 241 Cöùu nhaát nhaân ñaéc vaïn phuùc. 救一人得万福 242 Khaåu maät phuùc kieám. 口蜜腹剑 243 Quaû baùo nhaõn tieàn. 果报眼前 244 Thieân ñaïo baùo öùng nhaõn tieàn. 天道报应眼前 245 Thieân voõng nan ñaøo. 天网难逃 246 Thieän baùo, aùc baùo. 善报恶报 212 247 Tích thieän phuøng thieän, tích aùc phuøng aùc. 积善逢善，积恶逢恶 248 Baïch bích vi haø. 白璧微瑕 249 Nhaân voâ thaäp toaøn. 人无十全 250 Döông baát hoå bì. 羊不虎皮 251 Giao long li thuyû, thaát phu khaû cheá. 蛟龙离水，匹夫可制 252 Giao taøi nhôn nghóa tuyeät. 交财仁义绝 253 Phoùng taøi hoaù thu nhaân taâm. 放财化收人心 254 Taøi giaû dó taøi teá thaân. 财者以财济亲 255 Vaät baát li thaân. 物不离身 256 Vaät khinh tình troïng. 物轻情重 257 Tuøy gia phong kieäm. 随家风俭 258 Thi aân baát caàu baùo. 施恩不求报 259 Thoá töû hoà bi. 兔死狐悲 260 Bích trung höõu nhó. 壁中有耳 261 Caån taéc voâ öu. 谨则无忧 262 Döôõng hoå di hoaïn. 养虎遗患 263 Khai khaåu nhö phaù thaïch. 开口如破石 264 Tích coác phoøng cô, tích y phoøng haøn. 积谷防饥，积衣防寒 265 Haéc baïch phaân minh. 黑白分明 266 Thieân ñaïo chí coâng. 天道至公 267 Quoác gia höng vong, thaát phu höõu traùch. 国家兴亡，匹夫有责 268 Quoác gia höõu söï, thaát phu höõu traùch. 国家有事，匹夫有责 269 Döôõng laõo khaát ngoân. 养老乞言 270 Döôõng nhi ñaõi laõo. 养儿待老 271 Kính laõo ñaéc thoï. 敬老得寿 272 Laõo giaû an chi. 老者安之 273 Laõo möu ña keá. 老谋多计 274 Haäu sanh khaû uyù. 后生可畏 275 Nhaân laõo taâm baát laõo. 人老心不老 276 Phi coå baát thaønh kim. 非古不成今 213 277 Tieân traùch kæ, haäu traùch nhaân. 先责己，后责人 278 Tieân vi chuû haäu vi khaùch. 先为主，后为客 279 Vaïn söï khôûi ñaàu nan. 万事起头难 280 Voâ coå baát thaønh kim. 无古不成今 281 Gia baàn thaân laõo. 家贫身老 282 Höõu thaân höõu khoå. 有身有苦 283 Ninh thoï töû baát ninh thoï nhuïc. 宁受死不宁受辱 284 Anh huøng taïo thôøi theá. 英雄造时世 285 Baïo hoå baêng haø, kinh thieân ñoäng ñòa. 暴虎崩河，惊天动地 286 Baát nhaäp hoå huyeät, baát ñaéc hoå töû. 不入虎穴，不得虎子 287 Nam nhi ñaïi chí khí. 男儿大志气 288 Tam thaäp luïc keá, dó ñaøo vi thöôïng saùch. 三十六计，以逃为上 289 Thò taéc haønh, phi taéc chæ. 是则行，非则指 290 Trung thaàn baát huyù töû, huyù töû baát trung thaàn. 忠臣不贵死，贵死不忠臣 291 Yeán töôùc khôûi tri hoàng hoäc chí. 燕雀起知鸿鸹志 292 Ñaéc suûng öu nhuïc. 得宠优辱 293 Ña nhaân hieáp quaû. 多人欺寡 294 Höõu theá baát khaû yû taän. 有世不可依尽 295 Thò cöôøng laêng nhuïc. 视强凌弱 296 Thöïc tuùc, binh cöôøng. 食足兵强 214 Phuï luïc 2: TUÏC NGÖÕ HAÙN VAØ TUÏC NGÖÕ VIEÄT NGHÓA BIEÅU TRÖNG GIOÁNG NHAU HÌNH AÛNH BIEÅU TRÖNG GIOÁNG NHAU STT TUÏC NGÖÕ HAÙN TUÏC NGÖÕ VIEÄT 1 百闻不如一见 Baùch vaên baát nhö nhaát kieán 耳闻不如眼见 Nhó vaên baát nhö nhaõn kieán Traêm nghe khoâng baèng moät thaáy. Tai nghe khoâng baèng maét thaáy. 2 半斤对八两 Baùn caân ñoái baùt löôïng. Keû taùm laïng, ngöôøi nöûa caân. 3 病从口入，祸从口出 Beänh toøng khaåu nhaäp, hoaï toøng khaåu xaát Vaï ôû mieäng maø ra, beänh qua mieäng maø vaøo. AÊn bôùt baùt noùi bôùt lôøi. 4 病急乱投医 beänh caáp loaïn ñaàu y 得病乱投医 ñaéc beänh loaïn ñaàu y Coù beänh thì vaùi töù phöông. 5 病好打太医 Beänh haûo ñaû thaùi y Heát reân queân thaày. Khoûi beänh ñaùnh thaùi y. 6 饱暖思淫欲 Baõo noaõn tö daâm duïc AÁm caät daäm daät chaân tay. No aám nghó ñeán daâm duïc. 7 不见棺材不落泪 baát kieán quan taøi baát laïc leä 不见丧不掉泪 baát kieán tang baát traïo leä Chöa thaáy quan taøi chöa nhoû leä. Chöa thaáy tang chöa nhoû leä. 8 不入虎穴，焉得虎子 Baát nhaäp hoå huyeät, yeân ñaéc hoå töû Khoâng vaøo hang hoå, sao baét ñöôïc hoå con. 9 不做父母不知父母恩 Baát taùc phuï maãu baát tri phuï maãu aân Coù nuoâi con môùi bieát loøng cha me.ï 10 差之毫厘，矢之千里 sai chi haøo lí, thaát tri thieân lí Sai moät li, ñi moät daëm. 11 趁浑水摸鱼 Saán hoán thuyû moâ ngö Ñuïc nöôùc beùo coø. 215 12 城门失火，殃及池鱼 Thaønh moân thaát hoaû, öông caäp trì ngö Chaùy thaønh vaï laây. 13 吃饭不忘种谷人，饮水不忘掘井 人 Ngaät phaïn baát vong chuûng coác nhaân, aåm thuyû baát vong quaät tænh nhaân 吃水不忘掘井人 Ngaät thuyû baát vong quaät tænh nhaân 吃水莫忘源，烧柴莫忘山 Ngaät thuyû maïc vong nguoàn, thieâu saøi maïc vong sôn Uoáng nöôùc khoâng queân ngöôøi ñaøo gieáng 14 吃酒人话多 Ngaät töûu nhaân hoaït ña Röôïu vaøo lôøi ra 15 吃苦在前，享受靠后 Ngaât khoå taïi tieàn, höôûng thuï khaùo haäu Khoå tröôùc söôùng sau 16 吃着自己的饭，替人家赶獐子 Ngaät tröôùc töï kæ ñích phaïn, theá nhaân gia caøn chöông töû AÊn côm nhaø, vaùc tuø vaø haøng toång 17 臭鱼腥了一锅汤 xuù ngö tinh lieãu nhaát oa thang Con saâu boû raàu noài canh. 18 初生牛犊不怕虎 Ngheù mới sinh khoâng kinh gì hoå. 19 出外一里，不如屋里 Xuaát ngoaïi nhaát lí, baát nhö oác lí. Seånh nhaø ra thaát nghieäp. 20 聪明一世，糊涂一时 Thoâng minh nhaát theá, hoà ñoà nhaát thôøi Khoân ba naêm, daïi moät giô.ø 21 打是亲，骂是爱 Ñaû thò thaân, maï thò aùi Yeâu cho roi cho voït, gheùt noùi ngoït noùi buøi. 22 大白天做梦 Ñaïi baïch thieân taùc moäng Nguû mô giöõa ban ngaøy . 23 大海里捞针 ñaïi haûi lí lao chaâm Ñaùy bieån moø kim 24 大鱼吃小鱼，小鱼吃下米 Ñaïi ngö ngaät tieåu ngö, tieåu ngö Caù lôùn nuoát caù beù 216 ngaät haï meã 25 打狗看主人 Ñaû caåu khaùn chuû nhaân Ñaùnh choù ngoù chuû nhaø 26 打一巴掌揉三揉 Ñaû nhaát ba tröôûng nhu tam nhu Moät ñaäp ba xoa 27 到了这山望那山高, 做了皇帝想成仙 Ñaùo lieãu tröôùc sôn voïng na sôn cao, taùc lieãu hoaøng ñeá töôûng thaønh tieân Ñöùng nuùi naøy troâng nuùi noï Ñöôïc voi ñoøi tieân. 28 登高必跌重 Ñaêng cao taát ñieät troïng 爬得高，摔得重 Baø ñaéc cao, suaát ñaéc troïng Leo cao aét ngaõ ñau 29 滴水不间断，能使石头穿 Ñích thuyû baát giaùn ñoaïn, naêng söû thaïch ñaàu xuyeân Nöôùc chaûy ñaù moøn 30 蝶大碗小，磕着碰着 Ñieäp ñaïi uyeån tieåu, khaûi tröôùc baøng tröôùc 筷子碰碗 Khoaùi töû baøng oaûn Ñóa baùt coøn coù luùc xoâ nhau. 31 东风硬随东风，西风硬随西风 Ñoâng phong ngaïnh tuyø ñoâng phong, taây phong ngaïnh tuyø taây phong 墙头草，随风倒 Töôøng ñaàu thaûo, tuyø phong ñaùo Gioù chieàu naøo, theo chieàu naáy. 32 毒药苦口利于病 Ñoäc döôïc khoå khaåu lôïi vu beänh Thuoác ñaéng daõ taät. 33 独木不成林 Ñoäc moäc baát thaønh laâm 孤木不成林 Coâ moäc baát thaønh laâm Moät caây laøm chaúng neân non. 34 肚饱眼里馋 Ñoã baûo nhaõn lí saøm. No buïng ñoùi con maét. 35 钝铁磨成针，只要功夫深 Ñoän thieát ma thaønh chaâm, chæ yeáu Coù coâng maøi saét, coù ngaøy neân kim. 217 coâng phu thaâm 钢梁磨成针，只怕有耐心 Gang löông ma thaønh chaâm, chæ phaï höõu naïi taâm 36 恶犬失近邻 AÙc khuyeån thaát caän laân Choù döõ maát baïn. Daâu döõ maát hoï, choù döõ maát laùng gieàng. 37 儿不嫌母丑，狗不嫌家贫 Nhi baát hieàm maãu söûu, caåu baát hieàm gia baàn Con khoâng cheâ meï khoù Choù khoâng cheâ chuû ngheøo. 38 放虎归山，必有后患 Phoùng hoå qui sôn, taát höõu haäu hoaïn Thaû hoå veà röøng 39 弓拉得太满容易断 Cung la ñaéc thaùi maõn dung dò ñoaïn Giaø neùo ñöùt daây 40 公说公有理，婆说婆有理 Coâng thuyeát coâng höõu lí, baø thuyeát baø höõu lí OÂng khen oâng hay, baø khen baø gioûi 41 功要习，马要骑 Coâng yeáu taäp, maõ yeáu kò Vaên oân voõ luyeän. 42 狗急要跳墙 Caåu caáp yeáu khieâu töôøng Choù cuøng böùt daäu. 43 瓜田里不纳履，李下不整冠 Qua ñieàn lí baát naïp lí, lí haï baát chænh quan Chöõa deùp ruoäng döa, söûa muõ döôùi ñaøo. 44 挂得高怕猫，放得低怕狗 Quaûi ñaéc cao phaï mieâu, phoùng ñaéc ñeâ phaï caåu Choù treo meøo ñaäy. 45 挂羊头，卖狗肉 Qua döông nhuïc, maõi caåu nhuïc Treo ñaàu deâ, baùn thòt choù. 46 过了桥就抽桥板 Quaù lieãu kieàu töïu tröøu kieàu baûn 过河拆桥，卸磨杀驴 过河丢拐棍，病好打太医 Qua caàu ruùt vaùn. Heát reân queân thaøy. 47 好有好报，恶有恶报 Haûo höõu haûo baùo, aùc höõu aùc baùo ÔÛ hieàn gaëp laønh, aùc giaû aùc baùo. 48 黑字写在白纸上 Haéc töï taû taïi baïch chæ thöôïng Giaáy traéng möïc ñen. 218 49 红颜多薄命 Hoàng nhan ña baïc meänh Hoàng nhan baïc meänh. 50 会偷吃，不会拭嘴 Hoäi thaâu ngaät, baát hoäi thöùc chuyû 偷了油吃不会措嘴 Thaâu lieãu daàu ngaät baát hoäi thoá chuyû AÊn vuïng khoâng bieát chuøi meùp. 51 虎口里夺食 hoå khaåu lí ñoaït thöïc 虎口里掏不出食来 Hoå khaåu lí ñaøo baát xuaát thöïc lai Giaät khuùc xöông trong mieäng hoå 52 虎死留皮，人死留名 Hoå töû löu bì, nhaân töû löu danh Hoå cheát ñeå da, ngöôøi cheát ñeå tieáng. 53 饥寒起盗心 Cô haøn khôûi ñaïo taâm Baàn cuøng sinh ñaïo taëc. 54 饥时得一口，强似饱时得一斗 Cô thôøi ñaéc nhaát khaåu, cöôøng töï baõo thôøi ñaéc nhaát ñaáu Moät mieáng khi ñoùi baèng moät goùi khi no. 55 鸡蛋碰石头 keâ ñaùn baøng thaïch ñaàu 蜻蜓撼铁树 thanh ñình haùm thieát thuï Tröùng choïi vôùi ñaù. 56 积少成多，聚沙成塔 Tích thieåu thaønh ña, tuï sa thaønh thaùp Goùp ít thaønh nhieàu, goùp caùt thaønh thaùp. 57 家懒外头勤 Gia laõn ngoaïi ñaàu caàn Vieäc nhaø thì nhaùc vieäc chuù baùc thì sieâng 58 教妇初来，教儿婴孩 Giaùo phuï sô lai, giaùo nhi anh haøi Daïy con töø thuôû coøn thô, daïy vôï töø thuôû bô vô môùi veà. 59 江山易改，本性难移 Giang sôn dò caûi, baûn tính nan di Giang sôn deã chuyeån, baûn tính khoù dôøi. 60 江水不犯河水 Giang thuyû baát phaïm haø thuyû Nöôùc soâng khoâng laán nöôùc gieáng. 61 姜是老的辣 Khöông thò laõo ñích laït Göøng giaø thì cay 62 讲曹操，曹操就到 Giaûng Taøo Thaùo, Taøo Thaùo ñaùo Noùi Taøo Thaùo, Taøo Thaùo ñeán. 219 63 金逢火炼方知色，人与财交方见 心 Kim phuøng hoaû luyeän phöông tri saéc, nhaân döõ taøi giao phöông kieán taâm 烈火见真金 Lieät hoaû kieán chaân kim Löûa thöû vaøng, gian nan thöû söùc. 64 近朱者赤，近墨者黑 Caän chu giaû xích, caän mặc giaû haéc Gaàn möïc thì ñen, gaàn ñeøn thì raïng Gaàn ñoû thì maøu ñoû, gaàn mực thì ñen. ÔÛ baàu thì troøn, ôû oáng thì daøi. 65 井底蛙，眼光短 Tænh ñeå oa, nhaõn quang ñoaûn 井底之蛙，坐井观天 tænh ñeå chi oa, toaï tænh quan thieân EÁch ngoài ñaùy gieáng coi trôøi baèng vung. EÁch ôû ñaùy gieáng, ngoài gieáng nhìn trôøi. 66 旧瓶装新酒 Cöïu bình trang taân töûu Bình cuõ ñöïng röôïu môùi. 67 久旱逢甘雨 Cöûu haïn phuøng cam vuõ Naéng haïn gaêp möa raøo. 68 看菜吃饭，量体裁衣 Khaùn thaùi ngaät phaïn, löôïng theå taøi y Lieäu côm gaép maém, ño ngöôøi may ñoà. 69 瞌睡碰上枕头 Haïp thuyø baøng thöôïng chaåm ñaàu Buoàn nguû gaëp chieáu manh. Buoàn nguû gaëp ñöôïc goái. 70 苦尽就有甜来到 Khoå taän töïu höõu cam lai ñaùo Khoå taän cam lai. 71 苦口良药 Khoå khaåu löông döôïc Thuoác ñaéng daõ taät. Thuoác toát ñaéng moàm. 72 快到嘴的肥肉吃不着 Khoaùi ñao chuyû ñích phì nhuïc ngaät baát tröôùc Mieáng aên ñeán mieäng coøn rôi. 73 筷子里选旗杆 khoaùi töû lí tuyeån kì can 矮中挑高的 Oaûi trung khieâu cao ñích So boù ñuõa, choïn coät côø. 74 蜡烛头不点不亮 Laïp truùc ñaàu baát ñieåm baát löôïng Ñeøn khoâng kheâu khoâng saùng. 220 75 郎才女貌 Lang taøi nöõ maïo Trai taøi gaùi saéc. Trai ham saéc, gaùi ham taøi. 76 礼轻人义重 Leã khinh nhaân nghóa troïng Leã moïn tình saâu. Vaät khinh tình troïng 77 临街三年盖不起房 Laâm nhai tam nieân caùi baát khôûi phoøng. Laøm nhaø caïnh ñöôøng, keû raèng duøng daèng ngöôøi raèng keùo co. 78 聋子不怕炮，瞎子不怕刀 Lung töû baát phaï phaùo, haït töû baát phaï ñao. Ñieác khoâng sôï suùng 79 笼中鸟，网中鱼 Lung trung ñieåu, voõng trung ngö Caù chaäu chim loàng 80 路遥知马力，日久见人心 Loä dao tri maõ löïc, nhaät cöûu kieán nhaân taâm. Ñöôøng daøi bieát söùc ngöïa, ngaøy thaùng daøi bieát loøng ngöôøi 81 落叶归根 Laïc dieäp qui caân Laù ruïng veà coäi 82 蚂蚁啃骨头 Maõ nghi khaúng coát ñaàu 蚂蚁虽小，有志能搬动泰山 Maõ nghi tuy tieåu, höõu trí naêng ban ñoäng Thaùi sôn Kieán tha laâu ñaày toå. 83 买起马，备不起鞍 Maõi khôûi maõ, bò baát khôûi yeân Mua ñöôïc ngöïïa, mua khoâng noåi yeân 84 没个不散的筵席 Moät caù baát taùn ñích dieân tieäc Cuoäc vui naøo cuõng ñeán luùc taøn 85 名不正，言不顺 Danh baát chính, ngoân baát thuaän Danh baát chính, ngoân baát thuaän 86 谋事在人，成事也在人 Möu söï taïi nhaân, thaønh söï cuõng taïi nhaân 谋事在人，成事在天 Möu söï taïi nhaân, thaønh söï taïi thieân Möu söï taïi nhaân, thaønh söï taïi thieân 87 男儿爱后妇，女子重前夫 Nam nhi aùi haäu phuï, nöõ töû troïng tieàn phu Trai yeâu vôï môùi chaúng rôøi, gaùi nhôù choàng cuõ chaúng ñôøi naøo queân 88 能吃鲜鱼一条，不吃烂虾一筐 Thaø aên moät nöûa traùi hoàng, con hôn aên 221 Naêng ngaät tieân ngö nhaát ñieàu, baát ngaät laïn haï nhaát khuoâng 宁吃鲜桃一口，不吃烂杏一筐 宁吃鲜鱼一口，不吃烂鱼一筐 caû chuøm sung chaùt leø. 89 男女收受不亲 Nam nöõ thuï thuï baát thaân Nam nöõ thuï thuï baát thaân. 90 藕断丝不断 Ngaãu ñoaïn tô baát ñoaïn Ngoù lìa tô vöông. 91 跑了的是大鱼 Baõo lieãu ñích thò ñaïi ngö Con caù saûy laø con caù lôùn. 92 贫居闹市无人问，富在深山有远 亲 Baàn cö naùo thò voâ nhaân vaán, phuù taïi thaâm sôn höõu vieãn thaân Ngheøo heøn giöõa chôï ai chôi, giaøu trong hang nuùi nhieàu ngöôøi hoûi thaêm. 93 破出的水，收不回；咽下的米， 吐不出 Phaù xuaát ñích thuyû, thu baát hoài Nöôùc haét ñi khoâng laáy laïi ñöôïc. 94 破财免灾 Phaù taøi mieãn tai Cuûa ñi thay ngöôøi. 95 千流归大海 Thieân löu qui ñaïi haûi Traêm soâng ñoå veà bieån. 96 墙有缝，壁有耳 Töôøng höõu phuøng, bích höõu nhó 墙有耳朵。门有眼睛 树上有眼，壁中有耳 Thuï thöôïng höõu nhaõn, bích trung höõu nhó Tai vaùch maïch döøng 97 勤能补拙 caàn naêng boå chuyeát Caàn cuø buø thoâng minh. 98 人爱富的，狗咬穷的 Nhaân aùi phuù ñích, caåu giaûo cuøng ñích Ngöôøi öa giaøu sang, choù caén aùo raùch 99 人不像人，鬼不像鬼 Nhaân baát töôïng nhaân, quæ baát töôïng quæ Ngöôøi khoâng ra ngöôøi, ngôïm khoâng ra ngôïm. 100 人好水也甜，不好蜜也酸 Nhaân haûo thuyû daõ ñieàm, baát haûo Yeâu neân toát, gheùt neân xaáu. 222 maät daõ toan 101 人算不如天算 Nhaân toaùn baát nhö thieân toaùn Ngöôøi tính khoâng baèng trôøi tính. 102 三个臭皮匠，顶个诸葛亮 Tam caù xuù bì töôïng, ñænh caù Gia Caùt Löôïng Ba ngöôøi daïi hoïp laïi thaønh ngöôøi khoân. 103 三个女人成个圩 tam caù nöõ nhaân thaønh caù vu Ba ngöôøi phuï nöõ thaønh moät caùi chôï. 104 上天不负苦心人 Thöôïng thieân baát phuï khoå taâm nhaân Trôøi khoâng phuï loøng ngöôøi. 105 生有时辰，死有地 Sinh höõu thôøi thìn, töû höõu ñòa Sinh coù haïn, töû baát kì. 106 胜不骄，败不馁 Thaéng baát kieâu, baïi baát thoaû Thaéng khoâng kieâu, baïi khoâng naûn. 107 失败是成功之母 Thaát baïi thò thaønh coâng chi maãu Thaát baïi laø meï thaønh coâng. 108 时间就是金子 Thôøi gian töïu thò kim töû Thôøi gian laø vaøng. 109 食不甘味，寝不安席 Thöïc baát cam vò, taàm baát yeân tòch AÊn khoâng ngon, nguû khoâng yeân. 110 世上无难事，只怕有心人 Theá thöôïng voâ nan söï, chæ phaï höõu nhaân taâm Khoâng coù vieäc gì khoù, chæ sôï loøng khoâng beàn. 111 手大遮不过天 Thuû ñaïi giaø baát quaù thieân Baøn tay khoâng che noåi maët trôøi. 112 树叶落在树底下 Thuï dieäp laïc taïi thuï ñeå haï Laù ruïng veà coäi. 113 树欲静而风不止 Thuï duïc tónh nhi phong baát chæ Caây muoán laëng maø gioù chaúng ñöøng. 114 树正不怕影子斜 Thuï chính baát phaï aûnh töû taø Caây ngay khoâng sôï cheát ñöùng. 115 摔破的镜子不好重圆了 Suaát phaù ñích kính töû baát haûo truøng vieân lieãu Göông vôõ khoù laønh. 116 水涨船高 Nöôùc daâng thuyeàn cao. 223 Thuyû tröôùng thuyeàn cao 117 四海之内皆兄弟 Töù haûi chi noäi giai huynh ñeä Boán phöông trôøi ñeàu laø anh em. 118 娃子不哭奶不胀 Oa töû baát khoác naõi baát tröôùng Con khoùc meï môùi cho buù. 119 亡羊补牢，犹未为晚 Vong döông boå lao, do vò vi vaõn Maát boø môùi lo raøo chuoàng. 120 无牛捉了马耕田 Voâ ngöu troùc lieãu maõ canh ñieàn Khoâng coù traâu baét ngöïa caøy ruoäng. 121 物穷则反，人急计生 Vaät cuøng taéc phaûn, nhaân caáp keá sinh Caùi khoù loù caùi khoân 122 瞎猫碰死耗子 Haït mieâu baøng töû hao töû Meøo muø vôù caù raùn. 123 贤师出好徒 Hieàn sö xuaát haûo ñoà Thaøy gioûi sinh troø gioûi. 124 血债要用血来还 Huyeát traùi yeáu duïng huyeát lai hoaøn Nôï maùu phaûi traû baèng maùu. 125 养儿方知父母恩 Döôõng nhi phöông tri phuï maãu aân Nuoâi con môùi bieát loøng cha meï 126 一弹打两鸟 Nhaát ñaøn ñaû löôõng ñieåu Moät phaùt ñaïn truùng hai ñích 127 一朵鲜花插在牛粪上 Nhaát ñoaù tieân hoa thaùp taïi ngöu phaân thöôïng Boâng hoa nhaøi caém baõi cöùt traâu 128 一个鼓槌打不响 Nhaát caù coå chuyø ñaû baát höôûng Moät duøi troáng ñaùnh khoâng keâu Moät caây laøm chaúng neân non 129 一马不行百马优 Nhaát maõ baát haønh baùch maõ öu Moät con ngöïa ñau, caû taøu boû coû 130 一木不成林，一花不成春 Nhaát moäc baát thaønh laâm, nhaát hoa baát thaønh xuaân Moät caây khoâng thaønh röøng, moät boâng hoa khoâng laøm neân muøa xuaân Moät con chim eùn khoâng laøm neân muøa xuaân. 131 一年树木，十年树人 Nhaát nieân thuï moäc, thaäp nieân thuï nhaân Moät naêm troàng caây, möôøi naêm troàng ngöôøi. 132 一人成名，九祖光荣 Nhaát nhaân thaønh danh, cöûu toå Moät ngöôøi laøm quan, caû hoï ñöôïc nhôø. 224 quang vinh 133 一言已出驷马难追 Nhaát ngoân dó xuaát töù maõ nan truy Moät lôøi troùt ñaõ noùi ra, duø raèng boán ngöïa khoù maø ñuoåi theo. 134 饮水思源，缘木思本 AÅm thuyû tö nguyeân, duyeân moäc tö baûn Uoáng nöôùc nhôù nguoàn, leo caây nhôù goác. 135 有苦才有甘 Höõu khoå taøi höõu cam Coù ñaéng cay môùi coù ngoït buøi. 136 有钱能买鬼推磨 Höõu tieàn naêng maõi quæ thoâi ma Coù tieàn mua tieân cuõng ñöôïc. Coù tieàn doã ñöôïc ngöôøi. 137 有缘千里来相会，无缘对面不相逢 Höõu duyeân thieân lí naêng töông hoäi, voâ duyeân ñoái dieän baát töông phuøng Höõu duyeân thieân lí naêng töông ngoä, voâ duyeân ñoái dieän baát töông phuøng. 138 鱼逢水，鸟逢林 Ngö phuøng thuyû, ñieåu phuøng laâm Caù gaëp nöôùc, chim gaëp röøng. 139 远亲不如近邻 Vieãn thaân baát nhö caän laân Baùn hoï haøng xa mua laùng gieàng gaàn. 140 远水不解近渴 Vieãn thuyû baát giaûi caän khaùt Nöôùc xa khoâng giaûi ñöôïc côn khaùt gaàn. 141 远水救不了近火 Vieãn thuyû cöùu baát lieãu caän hoaû Nöôùc xa khoâng cöùu ñöôïc löûa gaàn. 142 月有盈缺，业有兴衰 Nguyeät höõu doanh khuyeát, nghieäp höõu höng suy Traêng coù troøn coù khuyeát, nghieäp coù höng coù suy. 143 只要功夫深，铁杵磨成针 Chæ yeáu coâng phu thaâm, thieát chöû ma thaønh chaâm Coù coâng maøi saét coù ngaøy neân kim 144 忠言逆耳，良药苦口 Trung ngoân nghòch nhó, löông döôïc khoå khaåu Thuoác ñaéng daõ taät, noùi thaät maát loøng 145 种瓜得瓜，种豆得豆 Chuûng qua ñaéc qua, chuûng ñaäu ñaéc ñaäu Troàng döa ñöôïc döa, troàng ñaäu ñöôïc ñaäu 225 Phuï luïc 3: TUÏC NGÖÕ HAÙN VAØ TUÏC NGÖÕ VIEÄT NGHÓA BIEÅU TRÖNG GIOÁNG NHAU HÌNH AÛNH BIEÅU TRÖNG KHAÙC NHAU STT TUÏC NGÖÕ HAÙN TUÏC NGÖÕ VIEÄT 1 没土打不成墙 Moät thoå ñaû baát thaønh töôøng Coù boät môùi goät neân hoà 2 家无主，扫帚舞 Gia voâ chuû, taûo tröûu vuõ 老猫不在家，耗子上房笆 Laõo mieâu baát taïi gia, haøo töû thöôïng phoøng ba 狸猫不在家，耗子成了山中王 Lí mieâu baát taïi gia, haøo töû thaønh lieãu sôn trung vöông 猫一走，老鼠又成精啦 Mieâu nhaát taåu, laõo thöû höïu thaønh tinh 猫走了，老鼠出来伸腰 Mieâu taåu lieãu, laõo thöû lai thaân yeâu 山中无老虎，猴子称大王 Sôn trung voâ laõo hoå, haàu töû xöng ñaïi vöông Vaéng chuû nhaø, gaø voïc nieâu toâm 3 一朝被蛇咬，十年怕井绳 Nhaát trieâu bò xaø giaûo, thaäp nieân phaï tónh thaèng Con chim phaûi naù sôï caønh caây cong 4 吃饭不忘种谷人，饮水不忘掘井人 Ngaät phaïn baát vong chuûng coác nhaân. 吃水莫忘源，烧柴莫忘山 Ngaät thuûy maïc vong nguyeân, thieâu saøi maïc vong sôn 喝了蜜糖水，忘了黄连苦 Haùt lieãu maät ñöôøng thuyû, vong lieãu AÊn quaû nhôù keû troàng caây Uoáng nöôùc khoâng queân ngöôøi ñaøo gieáng AÊn gaïo nhôù keû ñaâm xay giaàn saøng 226 hoaøng lieân khoå 喝水忘了掘井人 Haùt thuyû vong lieãu quaät tænh nhaân 磨刀不误砍柴工 Ma ñao baát ngoä khaûm saøi coâng 5 摩高一尺，道高一丈 Ma cao nhaát xích, ñaïo cao nhaát tröôïng 你的佛法一尺，我的道行一丈 Nhó ñích phaät phaùp nhaát xích, ngaõ ñích ñaïo haønh nhaát tröôïng 钉头碰钉头 Ñinh ñaàu baøng ñinh ñaàu. 铜盆撞了铁扫帚，恶人自有恶人磨 Ñoàng boàn chaøng lieãu thieát taûo tröûu, aùc nhaân töï höõu aùc nhaân ma. 针尖对麦芒 Chaâm tieâm ñoái maïch vong 你有你的关门计，我有我的跳墙法 Voû quít daøy coù moùng tay nhoïn Quaû xanh gaëp nanh saéc Böôûi chua coù muoái maën 6 拿了人的手短，吃了人的嘴软 Naõ lieãu nhaân ñích thuû ñoaûn, ngaät lieãu nhaân ñích chuyû nhuyeãn 吃纣王饭，不说纣王无道 Ngaät Truï vöông phaïn, baát thuyeát Truï vöông voâ ñaïo Haù mieäng maéc quai 7 拔了刀子忘了疼 Baït lieãu ñao töû vong lieãu ñoâng 好了疮疤忘了疼 Haûo lieãu sang ba vong lieãu ñoâng 出了山门打师傅 Xuaát lieãu sôn moân ñaû sö phuï 念了经打和尚 Nieäm lieãu kinh ñaû hoaø thöôïng 用来一把抓，不用一脚踢 Duïng lai nhaát baû traûo, baát duïng nhaát cöôùc thích. Heát reân queân thaøy Xong chay quaúng thaøy xuoáng ao 8 牛耕田，马吃谷 Cuù goùp coïp sôi 227 Ngöu canh ñieàn, maõ ngaät coác 牛打江山，马坐殿 Ngöu ñaû giang sôn, maõ toïa ñieän 黑抓子挣钱，白抓子花 Haéc traûo töû tranh tieàn, baïch traûo töû hoa 马打江山驴坐殿 Maõ ñaû giang sôn lö toïa ñieän Coác moø coø sôi 9 跑得初一，跑不了十五 Baõo ñaéc sô nhaát, baõo baät lieãu thaäp nguõ 跑了和尚，跑不了寺 Baõo lieãu hoaø thöôïng, baõo baát lieãu töï Chaïy trôøi khoâng khoûi naéng 10 骑驴不知赶脚的苦 Kò lö baát tri caûn cöôùc ñích khoå 不当和尚不知道念经苦 Baát ñöông hoøa thöôïng baát chi ñaïo nieäm kinh khoå. Naèm trong chaên môùi bieát chaên coù raän 11 棋错一步，满盘皆输 Kì thoá nhaát boä, maõn baøn giai thaâu 小不忍则乱大谋 Tieåu baát nhaãn taéc loaïn ñaïi möu 千里之堤，溃于蚁穴 Thieân lí chi ñeâ, hoái vu nghó huyeät. Sai moät li, ñi moät daëm Caùi saûy naûy caùi ung 12 采动荷花牵动藕 Thaùi ñoäng haø hoa khieân ñoäng ngaãu 牵一发动全身 Khieân nhaát phaùt ñoäng toaøn thaân. Ruùt daây ñoäng röøng 13 瘸脚鸭子叫声高 Caøi cöôùc aùp töû khieáu thanh cao 整瓶不摇半瓶摇 Chænh bình baát dao baùn bình dao. Thuøng roãng keâu to 14 脚正不怕鞋歪 Cöôùc chính baát phaï haøi oai 人正不怕影斜 Nhaân chính baát phaï aûnh taø Caây ngay khoâng sôï cheát ñöùng 228 为人不作亏心事，半夜敲门心不惊 Vò nhaân baát taùc khuy taâm söï, baùn daï xao moân taâm baát kinh 心正不怕影儿邪，脚正不怕倒鞋 Taâm chính baát phaï aûnh nhi taø, cöôùc chính baát phaï ñaûo ñaïo haøi. 15 艄公多了打烂船 Tieâu coâng ña lieãu ñaû laïn thuyeàn 作舍道旁，三年不成 Taùc xaõ ñaïo baøng, tam nieân baát thaønh Laém thaøy nhieàu ma 16 小鬼斗不过阎王 Tieåu quyû ñaáu baát quaù Dieâm Vöông 蚱蜢子斗鸡公，自不量力 Traùch maõnh töû ñaáu keâ coâng, töï baát löôïng löïc. 民不与官斗，鸡蛋硬不过石头 daân baát döõ quan ñaáu, keâ ñaùn ngaïnh baát quaù thaïch ñaàu 蚂蚁吞象，不自量力 Chaâu chaáu ñaù voi Tröùng choïi vôùi ñaù 17 舍不得金弹子，打不到凤凰鸟 Xaû baát ñaéc kim ñaïn töû, ñaû baát ñaùo phöôïng hoaøng ñieåu 用小虾米钓大鱼 Duïng tieåu haï meã ñieáu ñaïi ngö Thaû con saên saét, baét con caù soäp 18 生米做成了熟饭 Sinh meã toá thaønh lieãu thuïc phaïn Vaùn ñaõ ñoùng thuyeàn Gaïo ñaõ naáu thaønh côm 19 什么根什么苗，什么葫芦开什么瓢 Thaäp ma caên thaäp ma mieâu, thaäp ma hoà loâ khai thaäp ma bieåu 什么钥匙开什么锁 Thaäp ma thöôïc chuûy khai thaäp ma toûa 什么病吃什么药 Thaäp ma beänh ngaät thaäp ma döôïc. Noøi naøo gioáng naáy Beänh naøo thuoác naáy NAØO → NAÁY 20 人是衣，马是鞍 Nhaân thò y, maõ thò yeân 佛要金装，人要衣装 Ngöôøi ñeïp vì luïa, luùa toát vì phaân 229 Phaät yeáu kim trang, nhaân yeáu y trang 21 脸上阳，肚子阴 Lieãm thöôïng döông, ñoã töû aâm 蜜罐子嘴，秤钩子心 Maät quaùn töû chuyû, xöng caâu töû taâm 明里装人，背后是鬼 Minh lí trang nhaân, boái haäu thò quæ 台上握手，台下踢脚 Ñaøi thöôïng aùc thuû, ñaøi haï thích cöôùc 嘴里念弥陀，心赛毒蛇窝 Chuûy lí nieäm Di Ñaø, taâm traïi ñoäc xaø oa Beà ngoaøi thôn thôùt noùi cöôøi, maø trong hieåm ñoäc gieát ngöôøi khoâng dao Khaåu phaät taâm xaø 22 只要功夫深，铁杵磨成针 Chæ yeáu coâng phu thaâm, thieát chöû ma thaønh chaâm 铁打的房梁磨绣针 Thieát ñaû ñích phoøng löông ma tuù chaâm 蚂蚁啃骨头 Maõ nghi khaúng coát ñaàu Coù coâng maøi saét coù ngaøy neân kim Kieán tha laâu coù ngaøy ñaày toå 23 玩火者自焚 Ngoaïn hoaû giaû töï phaàn Chôi dao coù ngaøy ñöùt tay Ñi ñeâm coù ngaøy gaëp ma 24 王婆卖瓜，自卖自夸 Vöông baø maïi qua, töï maïi töï khoa Meøo khen meøo daøi ñuoâi 25 乌狗吃食，白狗当灾 OÂ caåu ngaät thöïc, baïch caåu ñöông tai 黑狗偷食，白狗当灾 Haéc caåu thaâu thöïc, baïch caåu ñöông tai 黑狗偷了油，打了白狗头 Haéc caåu thaâu lieãu do, ñaû lieãu baïch caåu ñaàu 人家偷牛，你拔橛子 Nhaân gia thaâu ngöu, nhó baït quyeát töû Quít laøm cam chòu Choù ñen aên vuïng, choù traéng chòu ñoøn 26 香饵之下，必有死鱼 Höông nhò chi haï, taát höõu töû ngö Maät ngoït cheát ruoài 27 小时不禁压，到老没结煞 Beù khoâng vin, caû gaõy caønh 230 Tieåu thôøi baát caám aùp, ñaùo laõo moät keát saùt 28 不会掌船嫌河湾 Baát hoäi tröôûng thuyeàn hieàm haø loan 不会睡觉怪床歪 Baát hoäi thuyø giaùc quaùi saøng oai Vuïng muùa cheâ ñaát leäch 29 鸟尽弓藏，兔死狗烹 Ñieåu taän cung taøng, thoá töû caåu phanh 新娘进了房，媒人扔过墙 Taân nöông tieán lieãu phoøng, moâi nhaân nhöng quaù töôøng Ñöôïc chim beû naù, ñöôïc caù vöùt caâu 30 眼饱肚中饥 Nhaõn baõo ñoã trung cô Côm treo, meøo nhòn ñoùi 31 羊毛搓的绳子，又抽在羊身上 Döông mao ta ñích thaèng töû, höïu tröøu taïi döông thaân thöôïng 拿棍子打自己脑壳 Naõ coân töû ñaû töï kæ naõo xaù 拿自己的拳头打自己的眼 Naõtöï kæ ñích quyeàn ñaàu ñaû töï kæ ñích nhaõn 搬不倒大树反被大树压死 搬起石头打自己的脚 Ban baát ñaùo ñaïi thuï phaûn bò ñaïi thuï aùp töû. Ban khôûi thaïch ñaàu ñaû töï kæ ñích cöôùc Gaäy oâng ñaäp löng oâng 32 金花配银花，金葫芦配银瓜 Kim hoa phoái kim hoa, kim hoà loâ phoái ngaân qua 鲤鱼找鲤鱼，鲫鱼找鲫鱼 Lí ngö traûo lí ngö, töùc ngö traûo töùc ngö 鱼找鱼，虾找虾，王八找个憋亲家 Ngö traûo ngö, haï traûo haï, vöông baùt traûo caù bieät thaân gia 鱼找鱼、虾找虾、王八找个鳖亲家 Ngö traûo ngö, haø traûo haø, vöông baùt Ngöu taàm ngöu, maõ taàm maõ 231 traûo caù bieát thaân gia 33 斩草要除根 Traûm thaûo yeáu tröø caên Nhoå coû phaûi nhoå taän goác Ñaøo taän goác, troác taän reã 34 抓不住老虎，在猫身上出气 Traûo baát truù laõo hoå, taïi mieâu thaân thöôïng xuaát khí Giaän caù cheùm thôùt 35 做一世和尚，吃坏了一餐狗肉 Toá nhaát theá hoøa thöôïng, ngaät hoaïi lieãu xan caåu nhuïc Khoân ba naêm daïi moät giôø 36 吃着自己的饭，替人家赶獐子 Ngaät tröôùc töï kæ ñích phaïn, theá nhaân gia can chöông töû. 吃自己的清水白米饭，管别人的闲 事 Ngaät töï kæ ñích thanh thuûy baïch meã phaïn, quaûn bieät nhaân ñích nhaøn söï AÊn côm nhaø vaùc tuø vaø haøng toång 37 吃哪行饭，说哪行话 Ngaät naõ haøng phaïn, thuyeát naõ haøng thoaïi. 吃哪庙的饭，撞那庙的钟 Ngaät naõ mieáu ñích phaïn, chaøng naõ mieáu ñích chung. 吃谁的饭给谁干 Ngaät thuøy ñích phaïn caáp thuøy can AÊn caây naøo raøo caây naáy. 38 池里无鱼虾为大 Trì lí voâ ngö haï vi ñaïi Xöù muø thaèng choät laøm vua 39 穿新鞋走老路 Xuyeân taân haøi taåu laõo loä Bình môùi röôïu cuõ 40 大家抬柴火焰高 Ñaïi gia thaùi saøi hoûa dieäm cao. 大家一条心，黄土变成金 Ñaïi gia nhaát ñieàu taâm, hoaøng thoå bieán thaønh kim. 弟兄抱成一条心，黄土也能变成金 Ñeä huynh bao thaønh nhaát ñieàu taâm, hoaøng thoå daõ naêng bieán thaønh kim. Moät caây laøm chaúng neân non 232 二人合心，黄土成金 Nhò nhaân hôïp taâm, hoaøng thoå thaønh kim 41 到了这山望那山，作了皇帝想成仙 Ñaùo lieãu giaù sôn voïng na sôn, taùc lieãu hoaøng ñeá töôûng thaønh tieân Ñöùng nuùi naøy troâng nuùi noï Ñöôïc voi ñoøi tieân 42 东葫芦扯到西架上 Ñoâng hoà loâ xa ñaùo taây giaù thöôïng 驴唇安在马胯上 Lö thaàn an taïi maõ khoaù thöôïng Raâu oâng noï caém caèm baø kia 43 躲过了风暴又遭了雨 Ñoùa quaù lieãu phong baïo höïu ñaùo lieãu vuõ. 躲了雷公遇了霹雳 Ñoùa lieãu Loâi coâng ngoä lieãu phanh lòch. 躲了一棒槌，挨了一榔头 Ñoùa lieãu nhaát boáng chuøy, ai lieãu nhaát lang ñaàu. 躲一枪，挨一刀子 Ñoùa nhaát thöông, ai nhaát ñao töû Traùnh voû döa, gaëp voû döøa Traùnh oâng phaùo, gaëp oâng maõ 44 各烧各的香，各拜各的佛 Caùc thieâu caùc ñích höông, caùc baùi caùc ñích phaät. 各人自扫门前雪，不管他人瓦上霜 Caùc nhaân töï taûo moân tieàn tuyeát, baát quaûn tha nhaân ngoõa thöôïng söông. 各走各的路，各投各的店 Caùc taåu caùc ñích loä, caùc ñaàu caùc ñích ñieám. Ñeøn nhaø ai nhaø naáy raïng Vieäc ai naáy lo 45 挨金似金，挨玉似玉 Ai kim töï kim, ai ngoïc töï ngoïc 跟着好人学好人，跟着巫婆学假神 Caên tröôùc haûo nhaân hoïc haûo nhaân, caên tröôùc vu baø hoïc giaû thaàn Gaàn möïc thì ñen, gaàn ñeøn thì saùng ÔÛ baàu thì troøn, ôû oáng thì daøi 46 鸡多不生蛋 Keâ ña baát sinh ñaùn Cha chung khoâng ai khoùc Laém saõi khoâng ai ñoùng cöûa chuøa 233 47 骨头里挑刺 Coát ñaàu lí khieâu thích 横挑鼻子竖挑眼 Hoaønh khieâu tò töû thuï khieâu nhaõn Bôùi beøo ra boï 48 关门养虎，虎大伤大 Quan moân döôõng hoå, hoå ñaïi thöông ñaïi 炕上养虎，家中养盗 Khaùng thöôïng döôõng hoå, gia trung döôõng ñaïo Nuoâi ong tay aùo, nuoâi caùo trong nhaø 49 管哪行吃哪行 Quaûn naõ haøng ngaät naõ haøng. 管山吃山，管水吃水 Quaûn sôn ngaät sôn, quaûn thuûy ngaät thuûy Thôï may aên gieû, thôï veõ aên hoà 50 棍棒底下出孝子 Coân bang ñeå haï xuaát hieáu töû Yeâu cho roi cho voït, gheùt cho ngoït cho buøi 51 过河拆桥 Quaù haø saùch kieàu Qua caàu ruùt vaùn 52 癞蛤蟆想吃天鹅肉 Laïi caùp moâ töôûng ngaät thieân nga nhuïc Coùc ñoøi aên thòt thieân nga 癞蛤蟆想上樱桃树 Laïi caùp moâ töôûng thöôïng anh ñaøo thu Ñuõa moác ñoøi choøi leân maâm son AÊn maøy ñoøi xoâi gaác 53 捡了芝麻，丢了西瓜 Kieåm lieãu chi ma, tieâu lieãu taây qua 拿芝麻比西瓜 Naõ chi ma tæ taây qua Ham baùt boû maâm 54 久在河边站，哪有不湿鞋的 Cöûu taïi haø bieân traïm, naõ höõu baát thaáp haøi ñích Löûa gaàn rôm laâu ngaøy cuõng beùn 55 卖鞋的赤脚跑 Maïi haøi ñích xích cöôùc baõo 买盐的喝淡汤，种田的吃谷糠，编 席的睡光坑 Maïi dieâm ñích haùt ñaïm thang, chuûng Haøng saêng cheát boù chieáu Thôï reøn khoâng dao aên traàu 234 ñieàn ñích ngaät coác khang, bieân tòch ñích thuyø quang khanh 56 盲公有竹，哑子有手 Manh coâng höõu truùc, aù töû höõu thuû Caùi khoù loù caùi khoân 57 没风不起浪 Moät phong baát khôûi lang Khoâng coù löûa laøm sao coù khoùi Coù boät môùi goät neân hoà 58 民不与官斗，鸡蛋硬不过石头 daân baát döõ quan ñaáu, keâ ñaùn ngaïnh baát quaù thaïch ñaàu 蚱蜢子斗鸡公，自不量力 Traùch maõnh töû ñaáu keâ coâng, töï baát löôïng löïc 蜻蜓撼铁树 thanh ñình haùm thieát thuï Tröùng choïi vôùi ñaù Chaâu chaáu ñaù voi ._.