Tác động của FDI đến các khu vực kinh tế trong nước

Lời mở đầu FDI có thể ảnh hưởng tới nến kinh tế ở tất cả các lĩnh vực kinh tế, văn hoá và xã hội. Tuy nhiên, đối với các nước đang phát triển, nhất là các nước nghèo, kỳ vọng lớn nhất của việc thu hút FDI chủ yếu là nhằm mục tiêu tăng trưởng kinh tế. Kỳ vọng này dường như được thể hiện trong tư tưởng của các nhà kinh tế và các nhà hoạch định chính sách với 3 lý do chính. Một là, FDI góp phần làm tăng thặng dư của tài sản vốn, góp phần cải thiện cán cân thanh toán nói chung và ổn định kinh tế vĩ mô. Hai là, các nước đang phát triển thường có tỷ lệ tích luỹ vốn thấp và vì vậy, FDI được coi là một nguồn vốn quan trọng để bổ sung đầu tư trong nước nhằm mục tiêu tăng trưởng kinh tế. Ba là, FDI tạo cơ hội cho các nước nghèo tiếp cận công nghệ tiên tiến hơn, dễ dàng chuyển giao công nghệ hơn, thúc đẩy quá trình phổ biến kiến thức, nâng cao tràn của FDI, góp phần làm tăng năng suất của các doanh nghiệp trong nước và cuối cùng là đóng góp vào tăng trưởng kinh tế nói chung. Trên thực tế không phải nước nào cũng đạt được cùng một lúc hai kỳ vọng này. Một số nước thu hút được dòng vốn FDI khá lớn nhưng tác động tràn hầu như không xảy ra. Ở kỹ năng quản lý và trình độ lao động.v.v… Tác động này được xem là tác động một tình thế khác, vốn FDI vào một nước có thể làm tăng vốn đầu tư cho nền kinh tế nhưng đóng góp của nguồn vốn này vào tăng trưởng là thấp. Cả hai trường hợp trên đều được coi là không thành công với chính sách thu hút FDI chưa tận dụng triệt để và lãng phí nguồn lực này dưới góc độ tăng trưởng kinh tế, đặc biệt là của các nước đang phát triển, thông qua hai kênh tác động ở trên. Đề tài: “Tác động tràn của FDI đến khu vực kinh tế trong nước” sẽ tập trung giải thích và làm rõ tác động gián tiếp của FDI tới tăng trưởng kinh tế. Phần một LÝ LUẬN CHUNG I. FDI 1. Các khái niệm: Đầu tư trực tiếp nước ngoài là hình thức đầu tư trong đó người bỏ vốn đầu tư và người sử dụng vốn đầu tư là một chủ thể. Có nghĩa là các doanh nghiệp, các cá nhân người nước ngoài trực tiếp tham gia vào quá trình quản lý, sử dụng vốn đầu tư và vận hành các kết quả đầu tư nhằm thu hồi vốn đã bỏ ra. Theo IMF thì đầu tư trực tiếp nước ngoài là một tổ chức kinh tế(nhà đầu tư trực tiếp) thu được lợi ích lâu dài từ một doanh nghiệp đặt tại một nền kinh tế khác. Mục đích của nhà đầu tư trực tiếp là muốn có nhiều ảnh hưởng trong việc quản lý doanh nghiệp đặt tại nền kinh tế đó. Theo luật đầu tư trực tiếp nước ngoài thì đầu tư trực tiếp nước ngoài là việc tổ chức, cá nhân người nước ngoài đưa vào Việt Nam vốn bằng tiền hoặc bất kỳ tài sản nào được chính phủ Việt Nam chấp thuận để hợp tác kinh doanh trên cơ sở hợp đồng hoặc thành lập xí nghiệp liên doanh hoặc doanh nghiệp 100% vốn nước ngoài theo quy định của luật này. Kể từ năm 1996 thì khái niệm đầu tư trực tiếp nước ngoài được hiểu là việc nhà đầu tư nước ngoài đưa vào Việt Nam vốn bằng tiền hoặc bất cứ tài sản nào khác để tiến hành hoạt động đầu tư theo quy định của luật đầu tư nước ngoài. Tóm lại, đầu tư trực tiếp nước ngoài tại một quốc gia là việc nhà đầu tư ở một nước khác đưa vốn bằng tiền hoặc bất kỳ một tài sản nào khác vào quốc gia đó để có được quyền sở hữu và quản lý hoặc quyền kiểm soát một thực thể kinh tế tại quốc gia đó với mục tiêu tối đa hoá lợi ích của mình. Như vậy đầu tư trực tiếp nước ngoài bao giờ cũng là một dạng quan hệ kinh tế có nhân tố nước ngoài : chủ đầu tư, vốn đầu tư, địa điểm đầu tư từ các quốc gia khác nhau. Nhân tố nước ngoài ở đây không chỉ thể hiện ở sự khác biệt về quốc tịch hoặc lãnh thổ cư trú thường xuyên của các bên tham gia vào quan hệ đầu tư trực tiếp nước ngoài mà còn thể hiện ở việc di chuyển tư bản trong đầu tư trực tiếp vượt ra khỏi biên giới một quốc gia. Qua đó ta có thể thấy được đầu tư trực tiếp nước ngoài hiện nay có hai đặc điểm nổi bật đó là : có sự di chuyển tư bản trong phạm vi quốc tế và chủ đầu tư trực tiếp tham gia vào quá trình hoạt động sử dụng vốn và quản lý đối tượng đầu tư. Trong thực tiễn, FDI được thực hiện theo những hình thức khác nhau, trong đó những hình thức được áp dụng phổ biến bao gồm: + Hợp tác kinh doanh trên cơ sở hợp đồng hợp tác kinh doanh + Doanh nghiệp liên doanh + Doanh nghiệp 100% vốn nước ngoài Ngoài những hình thức đầu tư trên , còn một vài hình thức đầu tư 100% vốn nước ngoài khác như BOT( xây dựng – kinh doanh – chuyển giao), BTO( xây dựng – chuyển giao – kinh doanh)… 2. Vai trò FDI đối với sự tăng trưởng và phát triển kinh tế ở các nước đang phát triển: 2.1. FDI bæ sung vèn cho nÒn kinh tÕ: Tõ thÕ kû tr­íc, nhµ kinh tÕ häc Paul Samuelson ®· ®­a ra lý thuyÕt “vßng luÈn quÈn cña sù chËm tiÕn vµ có huých tõ bªn ngoµi”. Theo lý thuyÕt nµy, ®a sè c¸c n­íc ®ang ph¸t triÓn ®Òu thiÕu vèn, do kh¶ n¨ng tÝch luü vèn h¹n chÕ. “Nh÷ng n­íc dÉn ®Çu trong ch¹y ®ua t¨ng tr­ëng ph¶i ®Çu t­ Ýt nhÊt 20% thu nhËp quèc d©n vµo viÖc t¹o vèn. Tr¸i l¹i, nh÷ng n­íc n«ng nghiÖp l¹c hËu th­êng chØ cã thÓ tiÕt kiÖm ®­îc 5% thu nhËp quèc d©n. H¬n n÷a, phÇn nhiÒu trong kho¶n tiÕt kiÖm nhá bÕ nµy ph¶i dïng ®Ó cung cÊp nhµ cöa vµ nh÷ng c«ng cô gi¶n ®¬n cho sè d©n ®ang t¨ng lªn”. Trong cuèn “Nh÷ng vÊn ®Ò h×nh thµnh vèn ë c¸c n­íc chËm ph¸t triÓn”, R.Nurkes ®· tr×nh bµy cã hÖ thèng viÖc gi¶i quyÕt vÊn ®Ò vèn . Theo «ng, xÐt vÒ l­îng cung ng­êi ta thÊy kh¶ n¨ng tiÕt kiÖm Ýt ái, t×nh h×nh ®ã lµ do møc ®é thÊp cña thu nhËp thùc tÕ. Møc thu nhËp thùc tÕ ph¶n ¸nh n¨ng suÊt lao ®éng thÊp, ®Õn l­ît m×nh, n¨ng suÊt lao ®éng th¸p phÇn lín do t×nh tr¹ng thiÕu t­ b¶n g©y ra. ThiÕu t­ b¶n l¹i lµ kÕt qu¶ cña kh¶ n¨ng tiÕt kiÖm Ýt ái ®­a l¹i. Vµ thÕ lµ c¸i vßng ®­îc khÐp kÝn. Trong c¸i “vßng luÈn quÈn cña sù nghoÌ ®ãi” ®ã, nguyªn nh©n c¬ b¶n lµ thiÕu vèn. Do vËy, më6 cöa cho ®Çu t­ trùc tiÕp n­íc ngoµi ®­îc «ng xem lµ gi¶i ph¸p thùc tÕ nhÊt ®èi víi c¸c n­íc ®ang ph¸t triÓn. Samuelson còng cho r»ng, ®Ó ph¸t triÓn kinh tÕ ph¶i cã có huých tõ bªn ngoµi nh»m ph¸ vì c¸i “vßng luÈn quÈn” ®ã, ph¶i cã ®Çu t­ cña n­íc ngoµi vµo c¸c n­íc ®ang ph¸t triÓn. Theo «ng, nÕu cã qu¸ nhiÒu trë ng¹i ®èi víi viÖc ®i t×m nguån tiÕt kiÖm trong n­íc ®Ó t¹o ¸«n th× t¹i sao kh«ng dùa nhiÒu h¬n vµo c¸c nguån bªn ngoµi? “Ch¼ng ph¶i lý thuyÕt kinh tÕ ®· tõng nãi víi chóng ta r»ng, mét n­íc giµu sau khi ®· hót hÕt nh÷ng dù ¸n ®Çu t­ cã lîi nhuËn cao cho m×nh, còng cã thÓ lµm lîi cho chÝnh nã vµ n­íc nhËn ®Çu t­ b»ng c¸ch ®Çu t­ vµo nh÷ng dù ¸n lîi nhuËn cao ra n­íc ngoµi ®ã sao”. FDI kh«ng chØ bæ sung nguån vèn ®Çu t­ ph¸t triÓn mµ cßn lµ mét luån vèn æn ®Þnh h¬n so víi c¸c luång vèn ®Çu t­ quèc tÕ kh¸c, bëi FDI dùa trªn quan ®iÓm dµi h¹n vÒ thÞ tr­êng, vÒ triÓn väng t¨ng tr­ëng vµ kh«ng t¹o ra nî cho chÝnh phñ n­íc tiÕp nhËn ®Çu t­, do vËy, Ýt cã khuynh h­íng thay ®æi khi cã t×nh huèng bÊt lîi. 2.2. FDI cung cÊp c«ng nghÖ míi cho sù ph¸t triÓn: Cã thÓ níi c«ng nghÖ lµ yÕu tè quyÕt ®Þnh tèc ®é t¨ng tr­ëng vµ sù ph¸t triÓn cña mäi quèc gia, ®èi víi c¸c n­íc ®ang ph¸t triÓn th× vai trß nµy cµng ®­îc kh¼ng ®Þnh râ. Bëi vËy, t¨ng c­êng kh¶ n¨ng c«ng nghÖ lu«n lµ mét trong nh÷ng môc tiªu ­u tiªn ph¸t triÓn hµng ®Çu cña mäi quèc gia. Tuy nhiªn, ®Ó thùc hiÖn môc tiªu nµy ®ßi hái kh«ng chØ cÇn nhiÒu vèn mµ cßn ph¶i cã mét tr×nh ®é ph¸t triÓn nhÊt ®Þnh cña khoa häc - kü thuËt. Lªnin còng ®· tõng kh¼ng ®Þnh: “Kh«ng cã kü thuËt ®¹i t­ b¶n chñ nghÜa ®­îc x©y dùng trªn nh÷ng ph¸t minh míi nhÊt cña khoa häc hiÖn ®¹i, kh«ng cã mét tæ chøc nhµ n­íc cã khoa häc khiÕn cho hµng triÖu ng­êi ph¶i tu©n theo hÕt søc nghiªm ngÆt mét tiªu chuÈn thèng nhÊt trong c«ng viÖc s¶n xuÊt vµ ph©n phèi s¶n phÈm th× kh«ng thÓ nãi ®Õn chñ nghÜa x· héi ®­îc”. §Çu t­ n­íc ngoµi (®Æc biÖt lµ FDI) ®­îc coi lµ nguån quan träng ®Ó ph¸t triÓn kh¶ n¨ng c«ng nghÖ cña n­íc chñ nhµ. Vai trß nµy ®­îc thÓ hiÖn qua hai khÝa c¹nh chÝnh lµ chuyÓn giao c«ng nghÖ s·n cã tõ bªn ngoµi vµo vµ sù ph¸t triÓn kh¶ n¨ng c«ng nghÖ cña c¸c c¬ së nghiªn cøu, øng dông cña n­íc chñ nhµ. §©y lµ nh÷ng môc tiªu quan träng ®­îc n­íc chñ nhµ mong ®îi tõ c¸c nhµ ®Çu t­ n­íc ngoµi. ChuyÓn giao c«ng nghÖ th«ng qua con ®­êng FDI th­êng ®­îc thùc hiÖn chñ yÕu bëi c¸c TNC, d­íi c¸c h×nh thøc chuyÓn giao trong néi bé gi÷a c¸c chi nh¸nh cña mét TNC vµ chuyÓn giao gi÷a c¸c chi nh¸nh cña c¸c TNC. PhÇn lín c«ng nghÖ ®­îc chuyÓn giao gi÷a c¸c chi nh¸nh cña c¸c TNC sang n­íc chñ nhµ (nhÊt lµ c¸c n­íc ®ang py_ ®­îc th«ng qua c¸c doanh nghiÖp 100% vèn n­íc ngoµi vµ doanh nghiÖp liªn doanh mµ bªn n­íc ngoµi n¾m phÇn lín cæ phÇn d­íi c¸c h¹ng môc chñ yÕu nh­ tiÕn bé c«ng nghÖ, ap c«ng nghÖ, c«ng nghÖ thiÕt kÕ vµ x©y dùng, kü thuËt kiÓm tra chÊt l­îng, c«ng nghÖ qu¶n lÝy, c«ng nghÖ marketing. Theo sè liÖu thèng kª cña trung t©m nghiªn cøu TNC cña Liªn hîp quèc, c¸c TNC ®· cung cÊp kho¶ng 95% trong sè c¸c h¹ng môc c«ng nghÖ mµ c¸c chi nh¸nh cña TNC ë c¸c n­íc ®ang ph¸t triÓn nhËn ®­îc trong n¨m 1993. Cïng víi h×nh thøc chuyÓn giao trªn, chuyÓn giao c«ng nghÖ gi÷a c¸c chi nh¸nh cña c¸c TNC còng t¨ng lªn nhanh chãng trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y. Trong giai ®o¹n 80-96 c¸c TNC ®· thùc hiÖn kho¶ng 8254 hîp ®ång chuyÓn giao c«ng nghÖ theo kªnh nµy, trong ®ã 100 TNC lín nhÊt thÕ giíi chiÕm b×nh qu©n kho¶ng 35%. Bªn c¹nh viÖc chuyÓn giao c¸c c«ng nghÖ s½n cã, th«ng qua FDI, c¸c TNC cßn gãp phÇn lµm t¨ng n¨ng lùc ngiªn cøu vµ ph¸t triÓn (R&D) c«ng nghÖ cña n­íc chñ nhµ. §Õn n¨m 1993 ®· cã 55% chi nh¸nh cña c¸c TNC lín vµ 45% chi nh¸nh cña c¸c TNC võa vµ nhá thùc hiÖn c¸c ho¹t ®éng R&D ë c¸c n­íc ®ang ph¸t triÓn. Trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y, xu h­íng nµy cßn tiÕp tôc t¨ng nhanh ë c¸c n­íc ®ang ph¸t triÓn ch©u ¸ MÆt kh¸c, trong qu¸ tr×nh sö dông c¸c c«ng nghÖ n­íc ngoµi )nhÊt lµ ë c¸c doanh nghiÖp liªn doanh) c¸c doanh nghiÖp trong n­íc häc ®­îc c¸ch thiÕt kÕ, chÕ t¹o tõ c«ng nghÖ nguån, sau ®ã c¶i biÕn cho phï hîp víi ®iÒu kiÖn sö dông cña m×nh. §©y lµ mét trong nh÷ng t¸c ®éng tÝch cùc quan träng cña FDI ®èi víi viÖc ph¸t triÓn c«ng nghÖ ë c¸c n­íc ®ang ph¸t triÓn. 2.3. FDI gióp ph¸t triÓn nguån nh©n lùc vµ t¹o viÖc lµm: Ph¸t triÓn nguån nh©n lùc vµ t¹o viÖc lµm lµ nh©n tè quan träng thóc ®Èy t¨ng tr­ëng kinh tÕ. Môc tiªu cña nhµ ®Çu t­ n­íc ngoµi lµ thu ®­îc lîi nhuËn tèi ®a, cñng cè chç ®øng vµ duy tr× thÕ c¹nh tranh trªn thÞ tr­êng thÕ giíi. Do ®ã, hä ®Æc biÖt quan t©m ®Õn viÖc tËn dông nguån lao ®éng rÎ ë c¸c n­íc tiÕp nhËn ®Çu t­. Sè lao ®éng trùc tiÕp lµm viÖc trong c¸c doanh nghiÖp FDI ngµy cµng t¨ng nhanh ë c¸c n­íc ®ang ph¸t triÓn. Ngoµi ra, c¸c ho¹t ®éng cung øng dÞch vô vµ gia c«ng cho c¸c dù ¸n FDI còng t¹o ra thªm nhiÒu c¬ héi viÖc lµm. Trªn thùc tÕ, ë c¸c n­íc ®ang ph¸t triÓn, c¸c dù ¸n FDI sö dông nhiÒu lao ®éng ®· t¹o nhiÒu viÖc lµm cho phô n÷ trÎ. §iÒu nµy kh«ng chØ mang l¹i cho hä lîi Ých vÒ thu nhËp cao mµ cßn gãp phÇn quan träng vµo sù nghiÖp gi¶i phãng phô n÷ ë c¸c n­íc nµy. FDI còng cã t¸c ®éng tÝch cùc trong ph¸t triÓn nguån nh©n lùc cña n­íc chñ nhµ th«ng qua c¸c dù ¸n ®Çu t­ vµo lÜnh vùc gi¸o dôc ®µo t¹o. C¸c c¸ nh©n lµm viÖc cho c¸c doanh nghiÖp cã vèn ®Çu t­ n­íc ngoµi cã c¬ héi häc hái, n©ng cao tr×nh ®é b¶n th©n khi tiÕp cËn víi c«ng nghÖ vµ kü n¨ng qu¶n lý tiªn tiÕn. C¸c doanh nghiÖp FDI còng cã thÓ t¸c ®éng tÝch cùc ®Õn viÖc c¶i thiÖn nguån nh©n lùc ë c¸c c«ng ty kh¸c mµ hä cã quan hÖ, ®Æc biÖt lµ c¸c c«ng ty b¹n hµng. Nh÷ng c¶i thiÖn vÒ nguån nh©n lùc ë c¸c n­íc tiÕp nhËn ®Çu t­ cßn cã thÓ ®¹t hiÖu qu¶ lín h¬n khi nh÷ng ng­êi lµm viÖc trong c¸c doanh nghiÖp FDI chuyÓn sang lµm viÖc cho c¸c doanh nghiÖp trong n­íc hoÆc tù m×nh thµnh lËp doanh nghiÖp míi. §Çu t­ n­íc ngoµi cßn cã vai trß ®¸ng kÓ ®èi víi t¨ng c­êng søc khoÎ vµ dinh d­ìng cho ng­êi d©n n­íc chñ nhµ th«ng qua c¸c dù ¸n ®Çu t­ vµo ngµnh y tÕ, d­îc phÈm, c«ng nghÖ sinh häc vµ chÕ biÕn thùc phÈm. 2.4. FDI gióp më réng thÞ tr­êng vµ thóc ®Èy xuÊt khÈu: XuÊt khÈu lµ yÕu tè quan träng cña t¨ng tr­ëng. Nhê cã ®Èy m¹nh xuÊt khÈu, nh÷ng lîi thÕ so s¸nh cña yÕu tè s¶n xuÊt ë n­íc chñ nhµ ®­îc khai th¸c cã hiÖu qu¶ h¬n trong ph©n c«ng lao ®éng quèc tÕ. C¸c n­íc ®ang ph¸t triÓn tuy cã kh¶ n¨ng s¶n xuÊt víi møc chi phÝ cã thÓ c¹nh tranh ®­îc nh­ng vÉn rÊt khã kh¨n trong viÖc th©m nhËp thÞ tr­êng quèc tÕ. Bëi thÕ, khuyÕn khÝch ®Çu t­ n­íc ngoµi h­íng vµo xuÊt khÈu lu«n lµ ­u ®·i ®Æc biÖt trong chÝnh s¸ch thu hót FDI cña c¸c n­íc nµy. Th«ng qua FDI c¸c n­íc tiÕp nhËn ®Çu t­ cã thÓ tiÕp cËn víi thÞ tr­êng thÕ giíi, v× hÇu hÕt c¸c ho¹t ®éng FDI ®Òu do c¸c TNC thùc hiÖn. ë tÊt c¶ c¸c n­íc ®ang ph¸t triÓn, c¸c TNC ®Òu ®ãng vai trß quan träng trong viÖc më réng xuÊt khÈu do vÞ thÕ vµ uy tÝn cña chóng trong hÖ thèng s¶n xuÊt vµ th­¬ng m¹i quèc tÕ. §èi víi c¸c TNC, xuÊt khÈu còng ®em l¹i nhiÒu lîi Ých cho hä th«ng qua sö dông c¸c yÕu tè ®Çu vµo rÎ, khai th¸c ®­îc hiÖu qu¶ theo quy m« s¶n xuÊt (kh«ng bÞ h¹n chÕ bëi quy m« thÞ tr­êng cña n­íc chñ nhµ) vµ thùc hiÖn chuyªn m«n ho¸ s©u tõng chi tiÕt s¶n phÈm ë nh÷ng níi cã lîi thÕ nhÊt, sau ®ã l¾p r¸p thµnh phÈm. 2.5. FDI thóc ®Èy qu¸ tr×nh chuyÓn dÞch c¬ cÊu kinh tÕ: Yªu cÇu chuyÓn dÞch c¬ cÊu kinh tÕ kh«ng chØ lµ ®ßi hái cña b¶n th©n sù ph¸t triÓn néi t¹i nÒn kinh tÕ mµ cßn lµ ®ßi hái cña xu h­íng quèc tÕ ho¸ ®êi sèng kinh tÕ ®ang diÔn ra m¹nh mÏ hiÖn nay. FDI lµ mét bé phËn quan träng cña ho¹t ®éng kinh tÕ ®èi ngäi, th«ng qua ®ã c¸c quèc gia sÏ tham gia ngµy cµng nhiÒu vµo qu¸ tr×nh liªn kÕt kinh tÕ gi÷a c¸c n­íc trªn thÕ giíi, ®ßi hái mçi qgh ph¶i thay ®æi c¬ cÊu kinh tÕ trong n­íc cho phï hîp víi sù ph©n c«ng lao ®éng quèc tÕ. Sù chuyÓn dÞch c¬ cÊu kinh tÕ cña mçi quèc gia phï hîp víi tr×nh ®é ph¸t triÓn chung trªn thÕ giíi sÏ t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho ho¹t ®éng FDI. Ng­îc l¹i, chÝnh FDI l¹i gãp phÇn thóc ®Èy nhanh qu¸ tr×nh chuyÓn dÞch c¬ cÊu kinh tÕ ë n­íc chñ nhµ, v× nã lµm xuÊt hiÖn nhiÒu lÜnh vùc vµ ngµnh nghÒ kinh tÕ míi vµ gãp phÇn n©ng cao nhanh chãng tr×nh ®é kü thuËt vµ c«ng nghÖ ë nhiÒu ngµnh kinh tÕ, ph¸t triÓn n¨ng suÊt lao ®éng cña c¸c ngµnh nµy. MÆt kh¸c, d­íi t¸c ®éng cña FDI, mét sè ngµnh nghÒ ®­îc kÝch thÝch ph¸t triÓn, nh­ng còng cã mét sè ngµnh nghÒ bÞ mai mét vµ dÇn bÞ xo¸ bá. II. TÁC ĐỘNG TRÀN CñA FDI: 1. Khái niệm: Các chuyên gia thực hiện nghiên cứu tác động của đầu tư nước ngoài tới tăng trưởng kinh tế ở Việt Nam cho rằng, kỳ vọng lớn nhất của các nước đang phát triển trong việc thu hút đầu tư nước ngoài là nhằm mục tiêu tăng trưởng kinh tế với hai lý do chính. Thứ nhất, đầu tư nước ngoài được coi là một nguồn vốn quan trọng để bổ sung vốn đầu tư trong nước. Thứ hai, đầu tư nước ngoài tạo cơ hội cho các nước nghèo tiếp cận công nghệ tiên tiến hơn, dễ dàng chuyển giao công nghệ hơn, thúc đẩy quá trình phổ biến kiến thức, nâng cao kỹ năng quản lý và trình độ lao động... Tác động này được xem là tác động tràn của đầu tư nước ngoài, góp phần làm tăng năng suất của các doanh nghiệp trong nước và cuối cùng là đóng góp vào tăng trưởng kinh tế nói chung. Vậy Tác động tràn là tác động gián tiếp xuất hiện khi có mặt của các doanh nghiệp FDI làm cho các doanh nghiệp trong nước thay đổi hành vi của mình như thay đổi công nghệ, thay đổi chiến lược sản xuất kinh doanh… Có 4 kênh xuất hiện tác động tràn nhiều nhất: kênh di chuyển lao động, kênh phổ biến & chuyển giao công nghệ, kênh liên kết sản xuất và kênh cạnh tranh. 2. Các kênh chủ yếu xuất hiện tác động tràn: 2.1. Kênh di chuyển lao động: Lao động có kỹ năng chuyển từ doanh nghiệp FDI tới doanh nghiệp trong nước được coi là một kênh quan trọng có thể tạo ra tác động tràn tích cực. tác động tràn xảy ra nếu như số lao động này sử dụng kiến thức đã học được trong thời gian làm việc tại các doanh nghiệp FDI vào công việc trong doanh nghiệp trong nước. Có hai cách để tạo ra tác động tràn. Đó là số lao động này tự thành lập Công ty riêng hoặc làm thuê cho các doanh nghiệp trong nước, nhất là trong cùng ngành mà doanh nghiệp FDI đang hoạt động. 2.2. Kênh phổ biến & chuyển giao công nghệ: Đây là một kênh rất quan trọng để tạo ra tác động tràn tích cực của FDI. Cho đến nay chỉ tiêu hay được dùng để đo khả năng hấp thụ công nghệ là trình độ học vấn hoặc trình độ chuyên môn của lao động trong doanh nghiệp và chỉ tiêu biểu thị cho đổi mới công nghệ của doanh nghiệp thể hiện qua chỉ tiêu cho các hoạt động R&D. Một yếu tố khác ảnh hưởng đến việc xuất hiện tác động tràn là khả năng tiếp thu công nghệ mới của chính các doanh nghiệp FDI. Nhiều nghiên cứu cho rằng công nghệ mới chủ yếu do các công ty mẹ tạo ra , trong khi đó các công ty con ở các nước đang phát triển hầu như chỉ tập trung đến khâu sản xuất chiếm lĩnh thị trường dựa trên các lợi thế về công nghệ do công ty cung cấp.Do đó khả năng tiếp thu công nghệ của các công ty con hoạt động ở nước nhận đầu tư ngày càng cao , càng có lợi cho quá trình sinh ra tác động tràn tích cực qua rò rỉ công nghệ. 2.3. Kênh liên kết sản xuất Kênh liên kết sản xuất là một kênh rất quan trọng tạo ra tác động tràn. Tác động “ ngược chiều “ có thể xuất hiện nên các doanh nghiệp trong nước cung cấp nguyên liệu hoặc phân phối sản phẩm của các doanh nghiệp nước ngoài . Mức độ tác động càng cao nếu khối lượng sản phẩm phân phối hoặc nguyên liệu cung cấp càng nhiều, tức là quan hệ tỷ lệ thuận. Trong liên kết sản xuất tồn tại dưới hai hình thức đó là liên kết dọc và liên kết ngang. Liên kết dọc là sản phẩm của doanh nghiệp này là nguyên liệu đầu vào của doanh nghiệp kia. Liên kết ngang là các doanh nghiệp cùng sản xuất một loại sản phẩm. 2.4. Kênh cạnh tranh Sự xuất hiện của các doanh nghiệp FDI có thể tạo ra áp lực cạnh tranh lớn cho các doanh nghiệp trong nước , trước hết là đổi mới doanh nghiệp trong cùng nhóm ngành. Để thu được biểu hiện của kênh tác động này chúng ta cần thu nhập những thông tinh về sức ép cạnh tranh thị trường của doanh nghiệp do doanh nghiệp tự đánh giá. Trong khu vực doanh nghiệp FDI chịu sức ép cạnh tranh lớn nhất giữa các doanh nghiệp này với nhau thì các doanh nghiệp trong nước lại cho rằng họ đang chịu sức ép cạnh tranh mạnh ngang nhau từ các doanh nghiệp FDI và chính các doanh nghiệp trong nước. Trong khi doanh nghiệp FDI chịu áp lực mạnh nhất về sản phẩm như chủng loại , mẫu mã, thì các doanh nghiệp trong nước lại đánh giá cao nhất về công nghệ có trình độ cao hơn từ các doanh nghiệp FDI Phần hai TÁC ĐỘNG TRÀN CỦA FDI ĐẾN KHU VỰC KINH TẾ TRONG NƯỚC I. TÌNH HÌNH THU HÚT FDI CỦA VIỆT NAM TRONG NHỮNG NĂM QUA: Từ đầu thập niên 1990, kinh tế vĩ mô của Việt Nam được ổn định, tốc độ phát triển kinh tế cũng lên quỹ đạo và ở mức tương đối cao. Quan hệ với Trung Quốc và các nước khác trong khu vực đã bình thường hoá. Nhật đã quyết định viện trợ trở lại (1992) và Hội nghị các nhà tài trợ giúp Việt Nam xây dựng cơ sở hạ tầng đã được quyết định sẽ tổ chức hằng năm (bắt đầu năm 1993). Sự chuyển biến thuận lợi nầy cùng với vị trí địa lý tốt, tình hình chính trị, xã hội ổn định và một nước có dân đông, có nguồn lao động phong phú đã làm cho Việt Nam trở thành môi trường đầu tư nhiều tiềm năng. Theo kết quả thăm dò hằng năm về kế hoạch đầu tư nước ngoài của vài ngàn doanh nghiệp lớn Nhật Bản do Ngân hàng hợp tác quốc tế Nhật Bản (JBIC) thực hiện, Việt Nam đã sớm trở thành một trong những môi trường mà doanh nghiệp Nhật chú ý. Việt Nam xếp thứ 5 trong lần thăm dò năm 1992. Năm 1993 Việt Nam ở vị trí thứ 4 và trong 2 năm liên tiếp sau đó đã vươn lên vị trí thứ 2. Từ năm 1996 vị trí của Việt Nam giảm nhưng hầu như năm nào cũng nằm trong 5 nước được doanh nghiệp Nhật đánh giá cao về tiềm năng. Việt Nam tiếp tục được nước ngoài đánh giá cao về tiềm năng nhưng dòng chảy FDI vào Việt Nam từ nửa sau thập niên 1990 đã giảm nhanh và hiện nay cũng chưa hồi phục (Xem Hình 2) Tuy các yếu tố về kinh tế vĩ mô, về dân số, lao động, về vị trị địa lý vẫn thuận lợi nhưng chính sách liên quan đến FDI của Việt Nam chưa ổn định, thiếu nhất quán, hay thay đổi và chưa có chiến lược phát triển công nghiệp lâu dài. Đến năm 2000, Việt Nam mới sửa đổi Luật đầu tư nước ngoài theo hướng cạnh tranh được với các nước chung quanh. Hơn nữa, việc vận dụng luật vào việc quản lý thực tế vẫn chưa có hiệu quả. Biểu 1 cho thấy vị trí của FDI trong các chỉ tiêu của kinh tế Việt Nam. So với kinh nghiệm các nước Á châu khác, vị trí nầy khá cao. Chẳng hạn tỉ trọng của FDI trong tổng đầu tư của Việt Nam xấp xỉ với Malaixia và cao hơn Thái Lan nhiều (trong giai đoạn 1988-93, xem Biểu 2). So với Trung Quốc những năm gần đây thì con số của Việt Nam cũng cao hơn. Tuy ở mức cao trong tổng đầu tư, FDI ở Việt Nam vẫn còn ít nếu xét trên một số chỉ tiêu khác. Biểu 3 so sánh Việt Nam với Trung Quốc nói chung và tỉnh Quảng Đông (một tỉnh có nhiều điều kiện như dân số, vị trí địa lý giống Việt Nam) nói riêng. FDI tính trên đầu nguời ở Việt Nam chỉ bằng 60% của nước Trung Quốc rộng lớn với số dân 1,3 tỉ và chỉ bằng 13% của tỉnh Quảng Đông. Như Biểu 3 cho thấy, FDI có tương quan mật thiết với các chỉ tiêu về thành quả phát triển như GDP trên đầu người và kim ngạch xuất khẩu hàng công nghiệp. Từ nhận xét nầy, có thể nói tỉ lệ của FDI trong tổng đầu tư ở Việt Nam cao là vì đầu tư vốn trong nước (nội lực) còn quá ít. Việt Nam cần huy động vốn trong dân, cải thiện môi trường đầu tư cho dân doanh hơn nữa để tăng nội lực. Tóm lại, tỉ lệ khá cao của FDI không có nghĩa là Việt Nam không cần ngoại lực nhiều hơn mà vấn đề ở đây là cả nội lực và ngoại lực đều cần tăng cường. Xét về chất, FDI tại Việt Nam cho đến nay có các đặc tính chưa mang lại hiệu quả tích cực cho phát triển kinh tế. Trước hết có thể thấy tỉ trọng của FDI trong sản xuất công nghiệp khá cao (gần 40% năm 2000) nhưng chỉ chiếm độ 10% trong lao động công nghiệp (Biểu 1). Dĩ nhiên điều đó cũng có nghĩa là năng suất lao động của các doanh nghiệp FDI cao hơn các thành phần kinh tế khác. Nhưng FDI ít tạo ra công ăn việc làm không phải chỉ vì lý do đó mà chủ yếu vì cho đến nay FDI có khuynh hướng tập trung vào những ngành thay thế nhập khẩu và ít dùng lao động. Như Biểu 1 cho thấy, vị trí của FDI trong tổng nhập khẩu cao hơn trong tổng xuất khẩu. Dĩ nhiên các doanh nghiệp FDI nhập khẩu nhiều nguyên liệu và máy móc để phục vụ cho cả các dự án đầu tư hướng về xuất khẩu nhưng nếu phần lớn FDI là hướng về xuất khẩu thì tỉ lệ của FDI trong nhập khẩu sẽ thấp hơn nhiều. Để phân tích sâu hơn tính chất của các doanh nghiệp có vốn nước ngoài, ta thử chia khu vực công nghiệp chế biến (manufacturing sector) thành 23 ngành và tính thử tỉ lệ của tư bản dùng cho mỗi lao động (capital/labor ratio, viết tắt là K/L) và tỉ lệ xuất khẩu trong tổng doanh số bán ra (export/sales, viết tắt là E/S) trong từng ngành. Thống kê về tư bản được tính bằng cách cộng tất cả kim ngạch đầu tư đã thực hiện từ trước đến thời điểm cuối năm 2002. Thống kê về lao động lấy số liệu vào cuối năm 2002, kim ngạch xuất khẩu và doanh số bán ra là của năm 2002. Trong Hình 3, trục tung đo tỉ lệ E/S và trục hoành đo tỉ lệ K/L. Ta thấy ngay rằng trừ một vài ngoại lệ, những ngành có hàm lượng lao động cao (tỉ lệ K/L thấp) là những ngành mà FDI hoạt động chủ yếu là phục vụ xuất khẩu (tỉ lệ E/S cao), điển hình là may mặc, giày dép, chế biến đồ gỗ,... Điều này hợp với lý luận cơ bản về kinh tế quốc tế vì Việt Nam là nước phong phú về lao động nên có lợi thế so sánh trong các ngành có hàm lượng lao động cao. Nhưng cho đến nay những ngành mà kim ngạch FDI chiếm vị trí hàng đầu là những ngành thay thế nhập khẩu. Bốn ngành có kim ngạch FDI nhiều nhất (kim thuộc, thực phẩm và đồ uống, ô tô xe máy và hoá chất) chiếm tới 53% tổng kim ngạch FDI (luỹ kế từ 1988 đến 2002) đều là những ngành có tỉ lệ K/L cao và tỉ lệ E/S thấp. Những ngành thay thế nhập khẩu nầy thường là những ngành được bảo hộ bằng hàng rào quan thuế khá cao. Do được bảo hộ và do kỳ vọng vào sự lớn mạnh của thị trường gần 80 triệu dân, doanh nghiệp nước ngoài có khuynh hướng muốn đầu tư vào các ngành thay thế nhập khẩu. Dĩ nhiên không phải tất cả các dự án FDI có mục đích thay thế nhập khẩu đều đáng bị chỉ trích như ta thấy ở một số nghiên cứu khác. Nếu các ngành đó dần dần không cần bảo hộ vẫn cạnh tranh được trên thị trường thế giới và do đó chuyển từ thay thế nhập khẩu sang xuất khẩu trong tương lai thì vẫn đáng được đánh giá cao (xem như là những ngành non trẻ có thể được bảo hộ trong thời gian nhất định). Một điểm nữa là nếu các dự án FDI thay thế nhập khẩu đó có hiệu quả lan toả (spill over effects), tác động tích cực trong việc chuyển giao công nghệ và năng lực kinh doanh, kích thích phát triển các doanh nghiệp bản xứ và phát triển các ngành công nghiệp phụ trợ trong nước thì những phí tổn bảo hộ cho toàn xã hội sẽ nhỏ đi và các dự án FDI đó cũng đáng được đánh giá tích cực. Nhưng lịch sử FDI của các ngành nầy còn ngắn chưa có cơ sở để đánh giá các ngành thay thế nhập khẩu hiện nay thoả mãn các điều kiện của những ngành công nghiệp non trẻ không. Do đó, ở đ ây ta sẽ chỉ phân tích hiệu quả lan toả của các dự án FDI kể cả các dự án thay thế nhập khẩu và hướng về xuất khẩu II. TÁC ĐỘNG TRÀN CñA fdi §ÕN KHU VùC KINH TÕ TRONG N¦íC: 1. Kênh di chuyển lao động: Có thể thấy chỉ tiêu này rất cao ở khu vực doanh nghiệp FDI (43,4%) và cao nhất ở nhóm ngành may mặc và da giày. Trong số chuyển đi, khoảng 42% là lao động có kỹ năng, tỷ lệ thấp nhất trong nhóm ngành dệt may - da giày (37%) và cao nhất là nhóm ngành chế biến thực phẩm (50,3%). Nếu so sánh chỉ tiêu này thì khả năng có thể sinh ra tác động tràn ở ngành chế biến thực phẩm cao hơn là dệt may. Tuy nhiên 32% số doanh nghiệp FDI được hỏi cho rằng lao động đã chuyển đi khỏi chủ yếu chuyển tới các doanh nghiệp FDI khác, 23% cho rằng số lao động này tự mở Công ty và 18% trả lời lao động chuyên đi làm cho các doanh nghiệp trong nước (số còn lại trả lời không biết). Như vậy, tuy tính linh hoạt về di chuyển lao động khá cao của khu vực doanh nghiệp FDI trong ba nhóm ngành trên, nhưng 1/3 số lao động chỉ di chuyển trong nội bộ khu vực doanh nghiệp FDI và rất có thể phần lớn trong số họ là lao động có kỹ năng. Kết quả này có phần ủng hộ cho nhận định về hiện tượng co cụm về lao động của khu vực FDI hay thấy ở các nước đang phát triển. Chỉ có 4,6% doanh nghiệp trong nước thuộc nhóm ngành chế biến thực phẩm trả lời đã tiếp nhận lao động từ doanh nghiệp FDI, trong khi không doanh nghiệp nào trong hai nhóm còn lại tuyển được lao động từ các doanh nghiệp FDI chuyển sang. Tổng hợp kết quả các cuộc điều tra gần đây cho thấy các doanh nghiệp FDI tích cực chuyển giao công nghệ cho lao động ở nhà máy và chuyển giao tri thức điều hành, quản lý cho kỹ sư, nhân viên quản lý các cấp người Việt Nam. Khi nguời Việt Nam không hoặc chưa thoả mãn các điều kiện về chuyên môn, doanh nghiệp nước ngoài mới đưa người ở các nước khác đến. Người nước khác ở đây không nhất thiết là người nước gốc của MNCs mà kể cả người ở các nước thứ ba. Đặc biệt nhiều công ty FDI gốc Đài Loan hoặc Hong Kong thường thuê kỹ sư người ở Trung Quốc, công ty FDI Nhật thường thuê người Đài Loan, v.v... Sau 3-4 năm hoạt động, các doanh nghiệp FDI dần dần tìm người Việt Nam thay thế để giảm phí tổn sản xuất. Tiền lưong của một kỹ sư người Việt Nam bằng nửa người Trung Quốc và bằng 1/4 người cùng trình độ từ Đài Loan sang. Để tăng hiệu quả việc di chuyển lao động, điều tiên quyết của Việt Nam là cần tăng cường giáo dục, đào tạo để cung cấp nguồn nhân lực cần thiết. Chính sách gần đây của Việt Nam (hạn chế doanh nghiệp FDI chỉ được dùng người nước ngoài trong giới hạn 3% tổng lao động trong công ty) là không có cơ sở khoa học và chỉ làm môi trường FDI ở Việt Nam xấu hơn. Về việc di chuyển lao động, chưa có số liệu đầy đủ để phân tích có hệ thống nhưng những thông tin liên quan thu thập được trong mấy năm qua cho thấy là hiệu quả chuyển giao rất yếu vì các lý do sau: Thứ nhất, phần lớn đối tác phía Việt Nam trong các liên doanh FDI là doanh nghiệp quốc doanh (SOEs). Người quản lý, lãnh đạo kinh doanh được gửi tới các liên doanh thường là cán bộ ở SOEs hoặc ở các bộ chủ quản của SOEs liên quan. Trong số nầy cũng có nhiều người vốn có tinh thần doanh nghiệp, tinh thần trách nhiệm và ham học hỏi nên đã làm việc hiệu quả trong các liên doanh, tích cực hấp thu tri thức và kinh nghiệm từ đồng nghiệp nước ngoài. Nhưng một phần khá lớn họ là những người hành động như các quan chức và dồn hết quan tâm về những vấn đề khác, thay vì làm cho liên doanh phát triển. Thứ hai, nguyên tắc nhất trí 100% thành viên hội đồng quản trị áp dụng vào việc quyết định các vấn đề kinh doanh trong liên doanh kéo dài quá lâu, cải thiện quá chậm gây ảnh hưởng hoạt động của doanh nghiệp FDI. Vì lý do nầy, MNCs đầu tư ở Việt Nam có khuynh hướng lập doanh nhgiệp 100% vốn nước ngoài thay vì liên doanh. Các liên doanh trong quá khứ cũng có khuynh hướng xin chuyển sang hình thức 100% vốn nước ngoài Tóm lại, phân tích kết quả từ hai góc độ: (1) lao động chuyển đi khỏi doanh nghiệp FDI và (2) nguồn lao động mới tuyển dụng của doanh nghiệp trong nước đều cho thấy có hiện tượng di chuyển lao động giữa doanh nghiệp FDI và trong nước, nhưng ở mức rất thấp. Ngay cả khi chưa tính đến kỹ năng của số lao động di chuyển này, điều đó cũng có nghĩa là khả năng xuất hiện tác động tràn cũng rất thấp theo kênh này. 2. Kênh phổ biến & chuyển giao công nghệ: Kết quả điều tra cho thấy, năm 2003 các doanh nghiệp trong nước có tỷ lệ lao động có kỹ năng thấp hơn rất nhiều so với tỷ trọng lao động kỹ năng của doanh nghiệp FDI. Đáng quan tâm hơn tỷ trọng này còn có xu hướng giảm đi theo các năm Các doanh nghiệp FDI chỉ tiêu cho hoạt động R&D cao gấp gần 3 lần so với các doanh nghiệp trong nước, trong đó mức chênh lệch cao nhất ở nhóm ngành cơ khí - điện tử. Nếu tính cả chỉ tiêu mức độ tập trung vốn thì có thể thấy sản phẩm có khí điện tử của khu vực doanh nghiệp FDI có hàm lượng công nghệ cao hơn nhiều và vì vậy khả năng năng xẩy ra tác động tràn là thấp. Chi cho R&D ở nhóm ngành dệt may cao hơn hẳn so với ngành chế biến thực phẩm và mức chênh lệch giữa doanh nghiệp trong và nước ngoài là thấp. Đáng lưu ý là xu hướng giảm tỷ trọng chi tiêu bình quân cho R&D so với doanh thu trong khu vực doanh nghiệp FDI, đặc biệt trong nhóm ngành cơ khí, điện tử. Điều này có thể có nhiều nguyên nhân, chẳng hạn các doanh nghiệp không có đối thủ cạnh tranh trong nước. kết quả điều tra cho thấy tới 70% doanh nghiệp FDI rất ít khi tiếp cận với công nghệ từ Công ty mẹ chuyển giao và 36% cho rằng ý tưởng đổi mới công nghệ bắt nguồn từ nhu cầu thực tiễn cũa. Như vậy, thực tế là các doanh nghiệp FDI ở Việt Nam hoạt động khá độc lập với Công ty mẹ ở nước ngoài đặc biệt là trong đầu tư đổi mới công nghệ. Có 2 cách lý giải cho điều này. Một là bản thân các Công ty mẹ cũng là Công ty nhỏ, do đó năng lực cho hoạt động R&D không cao và không thể hỗ trợ nhiều cho các Công ty con. Lý giải này phù hợp với nhận định khá phổ biến hiện nay là các Công ty nước ngoài đầu tư vào Việt Nam chủ yếu là các Công ty vừa và nhỏ. Cách lý giải thứ 2 là Việt Nam chưa phải là thị trường đầu tư trọng ._.