THẾ GIỚI QUAN NHO GIÁO VÀ ẢNH HƯỞNG CỦA NÓ Ở Việt Nam THẾ KỶ XVI - XVIII

§¹i häc Quèc Gia Hµ Néi Tr­êng §¹i häc Khoa häc X· héi vµ Nh©n v¨n Khoa triÕt häc -----***----- Vò ThÞ Th¬ §Ò tµi ThÕ giíi quan nho gi¸o Vµ ¶nh h­ëng cña nã ë ViÖt Nam thÕ kû XVI - XVIII Khãa luËn tèt nghiÖp Ngµnh : TriÕt häc HÖ : chÝnh quy Kho¸ : 2003-2007 Gi¸o viªn h­íng dÉn: Th.S. L­u ThÞ ThÞnh Hµ Néi - 2007 më ®Çu 1. TÝnh cÊp thiÕt cña ®Ò tµi. Nho gi¸o víi t­ c¸ch lµ mét häc thuyÕt chÝnh trÞ - x· héi, häc thuyÕt triÕt häc, häc thuyÕt ®¹o ®øc, xuÊt hiÖn ë Trung Quèc vµ ®· cã mÆt ë ViÖt Nam hµng ngµn n¨m nay. Trong suèt qu·ng thêi gian Êy, tõ chç nh÷ng ngµy ®Çu cßn xa l¹ vµ bÞ phÇn lín ng­êi ViÖt tõ chèi, nh­ng khi nhËn thÊy vai trß cña häc thuyÕt nµy trong viÖc tæ chøc, qu¶n lý x· héi phong kiÕn, dÇn dÇn Nho gi¸o ®· ®­îc c¸c triÒu ®¹i ViÖt Nam tiÕp nhËn vµ sö dông lµm hÖ t­ t­ëng vµ c«ng cô ®Ó trÞ n­íc, ®µo t¹o ra nh÷ng con ng­êi phï hîp víi môc ®Ých cai trÞ cña chÕ ®é phong kiÕn. Qu¸ tr×nh ®ã ®· t¹o ®iÒu kiÖn ®Ó Nho gi¸o trë thµnh mét bé phËn quan träng cña kiÕn tróc th­îng tÇng x· héi, lµ ý thøc hÖ cña c¸c triÒu ®¹i phong kiÕn ViÖt Nam. Do ®ã, Nho gi¸o ®· tham gia rÊt nhiÒu vµo viÖc h×nh thµnh vµ cñng cè thÕ giíi quan cho ng­êi ViÖt, ®· cã lóc, cã giai ®o¹n h­íng dÉn d©n téc ta tiÕn nhanh h¬n trong lÞch sö. Vµ nh­ vËy, kh«ng ai cã thÓ phñ nhËn ¶nh h­ëng cña Nho gi¸o nãi chung, thÕ giíi quan Nho gi¸o nãi riªng ®èi víi ng­êi ViÖt Nam khi nã ®· ®­îc kÎ ®« hé truyÒn b¸ suèt ngµn n¨m B¾c thuéc v× môc ®Ých ®ång ho¸ cña chóng, sau ®ã ®· ®­îc nhµ n­íc phong kiÕn ViÖt Nam chñ ®éng sö dông nh­ mét hÖ t­ t­ëng chÝnh thèng. ThÕ giíi quan Êy chi phèi ng­êi ViÖt nh­ thÕ nµo? nã biÓu hiÖn ra ë nh÷ng triÕt lý sèng, nh÷ng quan ®iÓm vÒ ®¹o lµm ng­êi ra sao? nh÷ng gi¸ trÞ vµ h¹n chÕ cña nã? lµ nh÷ng vÊn ®Ò rÊt cÇn ®­îc ®óc kÕt vµ nhËn d¹ng. Trong nh÷ng n¨m qua, ë ViÖt Nam, cã rÊt nhiÒu nhµ nghiªn cøu bµn nhiÒu vÒ Nho gi¸o vµ nh÷ng ¶nh h­ëng cña nã ë ViÖt Nam víi mét tinh thÇn nghiªn cøu nghiªm tóc víi nh÷ng ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu ®óng ®¾n. Qua ®ã, còng cho chóng ta thÊy, Nho gi¸o ®­îc du nhËp vµ tån t¹i ë ViÖt Nam kh«ng hoµn toµn lµ Nho gi¸o Trung Quèc, nã kh«ng ®­îc tiÕp nhËn víi t­ c¸ch lµ mét hÖ thèng hoµn chØnh mµ chØ ®­îc tiÕp nhËn tõng m¶ng trªn c¬ së cã chän läc, biÕn ®æi vµ c¶ ®¬n gi¶n ho¸, nªn kh«ng thÓ kh«ng mang nh÷ng nÐt ®Æc tr­ng riªng vµ kh¸c biÖt. Mçi b­íc tiÕn cña lÞch sö Nho gi¸o nãi chung, thÕ giíi quan Nho gi¸o ë ViÖt Nam nãi riªng l¹i cã nh÷ng nÐt míi, ®ßi hái cÇn cã sù nhËn thøc míi ®èi víi nã, l¹i thÊy cÇn ph¶i phª ph¸n, lo¹i bá mét sè h¹n chÕ hoÆc ph¸t huy mét sè yÕu tè tÝch cùc nµo ®ã. TÊt c¶ nh÷ng thµnh tùu nghiªn cøu Êy trë thµnh c¬ së cho ng­êi ®êi sau tiÕp tôc t×m hiÓu ®Ó xo¸ bá hoµn toµn sù ngé nhËn cña mét sè ng­êi ®· cho r»ng: Nho gi¸o ViÖt Nam chØ lµ h×nh ¶nh thu nhá cña Nho gi¸o Trung Quèc, hay Nho gi¸o ViÖt Nam chØ lµ sù sao chÐp l¹i Nho gi¸o Trung Quèc. C¸c nhµ nghiªn cøu v¨n ho¸, lÞch sö xÕp Trung Quèc, ViÖt Nam, NhËt B¶n, Hµn Quèc lµ c¸c quèc gia “®ång v¨n”. §©y lµ mét kh¸i niÖm hµm chøa nhiÒu nghÜa s©u réng. Nho gi¸o Trung Quèc chøa ®ùng nhiÒu triÕt lý s©u xa vÒ vò trô, nh©n sinh, cã ¶nh h­ëng xuyªn suèt hµnh tr×nh lÞch sö hµng ngh×n n¨m cña Trung Quèc vµ c¸c quèc gia “®ång v¨n”, trong ®ã cã ViÖt Nam. Chóng ta ®ang sèng trong thêi ®¹i mµ trªn lÜnh vùc v¨n ho¸ - t­ t­ëng, sù tiÕp nèi gi÷a qu¸ khø vµ hiÖn t¹i, giao l­u §«ng – T©y trë thµnh mét vÊn ®Ò thùc tiÔn cÊp thiÕt. §¶ng vµ Nhµ n­íc ta ®· ®Ò ra chñ tr­¬ng héi nhËp víi c¸c n­íc trong khu vùc vµ trªn thÕ giíi, th× yÕu tè “®ång v¨n” trë thµnh mét cÇu nèi quan träng gióp chóng ta héi nhËp dÔ dµng víi c¸c quèc gia trong khu vùc, trong ®ã, tr­íc hÕt lµ c¸c n­íc cã b­íc ph¸t triÓn thÇn k× nh­ Trung Quèc, NhËt B¶n, Hµn Quèc. V× vËy, viÖc nghiªn cøu Nho gi¸o nãi chung, thÕ giíi quan Nho gi¸o nãi riªng vµ xem xÐt ¶nh h­ëng cña nã ë ViÖt Nam mét c¸ch kh¸ch quan vµ khoa häc lµ mét viÖc lµm ®Çy h÷u Ých vµ v« cïng quan träng. XuÊt ph¸t tõ nh÷ng yªu cÇu lý luËn vµ thùc tiÔn trªn, t«i lùa chän vÊn ®Ò “ThÕ giíi quan Nho gi¸o vµ ¶nh h­ëng cña nã ë ViÖt Nam thÕ kØ XVI – XVIII” lµm ®Ò tµi nghiªn cøu cho kho¸ luËn cña m×nh. ¶nh h­ëng cña thÕ giíi quan Nho gi¸o ë ViÖt Nam lµ c¶ mét qu¸ tr×nh l©u dµi kÓ tõ nh÷ng ngµy ®Çu Nho gi¸o ®­îc ng­êi ViÖt biÕt ®Õn. Nh­ng trong khu«n khæ cña mét kho¸ luËn tèt nghiÖp kh«ng cho phÐp t«i cã ®iÒu kiÖn nghiªn cøu c¶ giai ®o¹n lÞch sö cã ®é dµi vµ chiÒu s©u nh­ vËy. T«i lùa chän thÕ kØ XVI – XVIII ®Ó nghiªn cøu ¶nh h­ëng cña thÕ giíi quan Nho gi¸o ®Õn x· héi vµ con ng­êi ViÖt Nam, bëi ®©y lµ giai ®o¹n x· héi ViÖt Nam cã nhiÒu biÕn ®éng s©u s¾c, nhiÒu ®¶o lén nhÊt. Trong thêi k× nµy, c¸c nhµ Nho ViÖt Nam ®· ph¶i kh«ng ngõng tr¨n trë ®Ó t×m ra con ®­êng ®­a x· héi vÒ tr¹ng th¸i æn ®Þnh, cøu nh©n d©n tho¸t khái c¶nh khèn cïng. Qua t­ t­ëng vµ nh÷ng hµnh ®éng cña hä, ¶nh h­ëng cña thÕ giíi quan Nho gi¸o ®­îc béc lé kh¸ râ rµng. 2. T×nh h×nh nghiªn cøu liªn quan ®Õn ®Ò tµi. ë ViÖt Nam, tõ ®Çu thÕ kØ XX trë l¹i ®©y ®· xuÊt hiÖn nhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu, giíi thiÖu vÒ Nho gi¸o trong ®ã cã ®Ò cËp tíi néi dung thÕ giíi quan vµ ¶nh h­ëng cña nã ®Õn x· héi vµ con ng­êi ViÖt Nam. Tr­íc hÕt ph¶i kÓ ®Õn c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ Nho gi¸o th«ng qua c¸c t¸c phÈm kinh ®iÓn, tiªu biÓu nh­: Khæng häc ®¨ng cña Phan Béi Ch©u, Nho gi¸o cña TrÇn Träng Kim… Trong hai cuèn s¸ch nµy, th«ng qua viÖc tr×nh bµy, ph©n tÝch mét sè ph¹m trï, nguyªn lý c¬ b¶n cña Nho gi¸o trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña nã, c¸c t¸c gi¶ ®· giíi thiÖu cho ng­êi ®äc nh÷ng quan niÖm cña c¸c nhµ nho vÒ thÕ giíi, ®Æc biÖt nh÷ng quan niÖm vÒ con ng­êi vµ x· héi. Cuèn Nho gi¸o x­a vµ nay cña Quang §¹m ®· ph©n tÝch kh¸ kÜ nh÷ng yÕu tè trong thÕ giíi quan Nho gi¸o còng nh­ nh÷ng mÆt h¹n chÕ, tÝch cùc cña nã, nh÷ng ¶nh h­ëng cña thÕ giíi quan Êy ë ViÖt Nam. Nh×n chung, nh÷ng cuèn s¸ch trªn ®Òu lµ kÕt qu¶ cña qu¸ tr×nh nghiªn cøu nghiªm tóc cña nh÷ng häc gi¶ võa cã c¶ trÝ tuÖ lÉn niÒm say mª. Gi¸ trÞ häc thuËt cña chóng ®· ®­îc c«ng nhËn vµ cã thÓ nãi, chóng kh¸ bæ Ých ®èi víi nh÷ng ng­êi quan t©m, nghiªn cøu Nho gi¸o. Bªn c¹nh ®ã, c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ sù thÓ hiÖn cña Nho gi¸o trong ®êi sèng tinh thÇn cña x· héi vµ con ng­êi ViÖt Nam còng v« cïng phong phó g¾n liÒn víi tªn tuæi cña nhiÒu nhµ nghiªn cøu næi tiÕng nh­: NguyÔn Tµi Th­, TrÇn §×nh H­îu, TrÇn V¨n Giµu, Vò Khiªu… Trong mét sè c«ng tr×nh nghiªn cøu cña m×nh, c¸c t¸c gi¶ ®· b¾t ®Çu tõ nh÷ng ph¹m trï c¬ b¶n cña Nho gi¸o ®Ó nghiªn cøu, xem xÐt ¶nh h­ëng cña nã trong c¸c lÜnh vùc chñ yÕu cña ®êi sèng x· héi, mµ trong ®ã, ¶nh h­ëng thÕ giíi quan còng ®­îc quan t©m víi nhiÒu ý kiÕn ®¸nh gi¸ kh¸c nhau. C«ng tr×nh Nho häc vµ Nho häc ë ViÖt Nam cña GS. NguyÔn Tµi Th­ ®· cã nhiÒu kiÕn gi¶i míi vÒ ¶nh h­ëng vµ vai trß cña Nho gi¸o ®èi víi x· héi vµ con ng­êi ViÖt Nam trong lÞch sö. §Ò cËp tíi ph¹m vi, ¶nh h­ëng cña Nho gi¸o trong lÞch sö t­ t­ëng ViÖt Nam, t¸c gi¶ cho r»ng, ¶nh h­ëng quan träng h¬n cña Nho gi¸o lµ trong lÜnh vùc thÕ giíi quan vµ nh©n sinh quan. Trong cuèn Mét sè vÊn ®Ò Nho gi¸o ViÖt Nam, c¸c t¸c gi¶ ®· nghiªn cøu lÞch sö Nho gi¸o ViÖt Nam tõ ®Çu thÕ kØ XV ®Õn thÕ kØ XX vµ ¶nh h­ëng cña nã trong gia ®×nh, gi¸o dôc - khoa cö. Qua ®ã, c¸c t¸c gi¶ ®· nhËn ®Þnh r»ng: "Nho gi¸o vµo ViÖt Nam kh«ng cßn nguyªn vÑn nh­ ë Trung Quèc, nã ®· ®­îc "ViÖt Nam ho¸". Nghiªn cøu vÒ ¶nh h­ëng cña thÕ giíi quan Nho gi¸o ®èi víi c¸c nhµ t­ t­ëng ViÖt Nam thÕ kØ XVI – XVIII còng ch­a cã mét c«ng tr×nh riªng biÖt nµo. HÇu hÕt, vÊn ®Ò nµy ®­îc tr×nh bµy chung trong ¶nh h­ëng cña Nho gi¸o ë ViÖt Nam nãi chung. §iÓn h×nh nh­ cuèn LÞch sö t­ t­ëng ViÖt Nam do GS. NguyÔn Tµi Th­ chñ biªn ®· tr×nh bµy kh¸i qu¸t ¶nh h­ëng cña c¶ ba hÖ t­ t­ëng Nho, PhËt, L·o tõ khi du nhËp vµo ViÖt Nam cho tíi thÕ kØ XIX, trong ®ã, nh÷ng ¶nh h­ëng cña thÕ giíi quan Nho gi¸o ë ViÖt Nam ®· ®­îc minh chøng b»ng nhiÒu vÝ dô cô thÓ. Ngoµi ra, cßn cã nh÷ng cuèn s¸ch nghiªn cøu vÒ cuéc ®êi, sù nghiÖp, t­ t­ëng cña c¸c nhµ nho ViÖt Nam tiªu biÓu trong thÕ kØ XVI – XVIII, mµ ë ®ã, nh÷ng vÊn ®Ò vÒ thÕ giíi quan còng ®­îc tr×nh bµy. §ã lµ c¸c cuèn: Lª Quý §«n – nhµ t­ t­ëng ViÖt Nam thÕ kØ XVIII cña Lª Duy Ph­¬ng, cuèn Ng« Th× NhËm, con ng­êi vµ sù nghiÖp cña V¨n T©n, cuèn H¶i Th­îng L·n ¤ng nhµ y häc, nhµ v¨n ho¸ lín cña NguyÔn V¨n Thang… Nh×n chung, kÕt qu¶ nghiªn cøu cña c¸c t¸c gi¶ dï ë møc ®é kh¸c nhau, nh­ng ®Òu cho thÊy ¶nh h­ëng cña thÕ giíi quan Nho gi¸o trong t­ t­ëng cña c¸c nhµ nho lµ kh¸ râ nÐt. Ngoµi ra, cßn cã rÊt nhiÒu c¸c bµi b¸o nghiªn cøu vÒ ®Ò tµi trªn ®­îc ®¨ng trªn c¸c t¹p chÝ: Nghiªn cøu Trung Quèc, t¹p chÝ TriÕt häc… Nh÷ng c«ng tr×nh nãi trªn lµ tµi liÖu tham kh¶o h÷u Ých cho chóng trong viÖc xem xÐt vµ ®¸nh gi¸ nh÷ng ¶nh h­ëng chñ yÕu cña thÕ giíi quan Nho gi¸o ë ViÖt Nam thÕ kØ XVI – XVIII. Trªn c¬ së nh÷ng tµi liÖu trªn ®©y vµ giíi h¹n trong ®Ò tµi cña kho¸ luËn nµy, t«i nhËn thÊy thÕ giíi quan Nho gi¸o lµ mét hÖ thèng quan niÖm rÊt phong phó vÒ thÕ giíi, vÒ con ng­êi theo nhiÒu khuynh h­íng t­ t­ëng kh¸c nhau. Nho gi¸o nãi chung, thÕ giíi quan Nho gi¸o nãi riªng khi du nhËp vµo ViÖt Nam ®· kh«ng cßn gi÷ nguyªn bé mÆt vèn cã cña nã nh­ ë vïng ®Êt nã ®­îc sinh ra, mµ ®· bÞ khóc x¹ bëi nh÷ng yÕu tè truyÒn thèng cña ng­êi ViÖt vµ thùc tiÔn ®Êt n­íc ta qua tõng thêi k×. Trong giai ®o¹n mµ chóng t«i nghiªn cøu, thÕ kØ XVI – XVIII víi nhiÒu biÕn ®éng x· héi s©u s¾c, th× nh÷ng ¶nh h­ëng cña Nho gi¸o cµng ®­îc béc lé râ. 3. Môc ®Ých vµ nhiÖm vô cña kho¸ luËn. Môc ®Ých: HiÓu biÕt ®Çy ®ñ vµ hÖ thèng h¬n vÒ nh÷ng néi dung c¬ b¶n cña thÕ giíi quan Nho gi¸o vµ sù ¶nh h­ëng cña nã ë ViÖt Nam trong giai ®o¹n tõ thÕ kØ XVI – XVIII. NhiÖm vô: Tr×nh bµy mét c¸ch cã hÖ thèng nh÷ng néi dung c¬ b¶n cña thÕ giíi quan Nho gi¸o. Ph©n tÝch ¶nh h­ëng cña thÕ giíi quan Nho gi¸o ë ViÖt Nam trong thÕ kØ XVI – XVIII th«ng qua t­ t­ëng cña c¸c nhµ nho tiªu biÓu. 4. §èi t­îng, ph¹m vi nghiªn cøu. Néi dung c¬ b¶n cña thÕ giíi quan Nho gi¸o vµ ¶nh h­ëng cña nã ë ViÖt Nam thÕ kØ XVI – XVIII th«ng qua t­ t­ëng cña c¸c nhµ nho tiªu biÓu. 5. Ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu. Kho¸ luËn chñ yÕu dùa vµo ph­¬ng ph¸p luËn cña chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng vµ chñ nghÜa duy vËt lÞch sö, ®Æc biÖt kÕt hîp ph­¬ng ph¸p logic – lÞch sö, ph©n tÝch – tæng hîp. Ngoµi ra, kho¸ luËn cßn sö dông c¸c ph­¬ng ph¸p cô thÓ kh¸c: ph­¬ng ph¸p hÖ thèng ho¸, so s¸nh… 6. Gi¸ trÞ cña kho¸ luËn. §Ò tµi cè g¾ng tr×nh bµy nh÷ng néi cung c¬ b¶n nhÊt cña thÕ giíi quan Nho gi¸o vµ ¶nh h­ëng cña nã ë ViÖt Nam tõ thÕ kØ XVI - XVIII. Qua ®ã thÊy ®­îc ®ãng gãp cña Nho gi¸o trong giai ®o¹n lÞch sö nµy. 7. CÊu tróc cña kho¸ luËn. Kho¸ luËn gåm ba phÇn: ngoµi phÇn më ®Çu vµ kÕt luËn, kho¸ luËn gåm 2 ch­¬ng, 4 tiÕt. PhÇn néi dung Ch­¬ng 1: Mét sè néi dung cña thÕ giíi quan Nho gi¸o. 1.1. Kh¸i l­îc vÒ thÕ giíi quan vµ c¸c h×nh thøc cña thÕ giíi quan. Ngay tõ buæi b×nh minh cña nh©n lo¹i, ®Ó tån t¹i vµ ph¸t triÓn con ng­êi ®· ph¶i tiÕn hµnh ho¹t ®éng lao ®éng s¶n xuÊt vµ c¸c ho¹t ®éng kh¸c. §iÒu nµy ®· ®em l¹i cho con ng­êi nh÷ng tri thøc nhÊt ®Þnh vÒ thÕ giíi xung quanh vµ vÒ b¶n th©n m×nh, nh­ng ®©y míi chØ lµ nh÷ng tri thøc rêi r¹c, ph¶n ¸nh bÒ ngoµi cña ®èi t­îng. NhËn thøc cña con ng­êi ngµy cµng ph¸t triÓn, nhu cÇu t×m hiÓu vÒ thÕ giíi xung quanh cµng trë thµnh kh¸t väng lín lao, cÇn thiÕt. Líp líp c¸c thÕ hÖ, nh©n lo¹i ®· kh«ng ngõng ®Æt ra vµ tr¶ lêi cho c¸c c©u hái: thÕ giíi xung quanh ta lµ g×? vò trô tõ x­a tíi nay cã g× thay ®æi kh«ng? mèi quan hÖ gi÷a con ng­êi víi thÕ giíi v¹n vËt xung quanh nh­ thÕ nµo? Qu¸ tr×nh ®i t×m ch©n lý ®ã còng lµ qu¸ tr×nh con ng­êi x©y dùng thÕ giíi quan cña m×nh. Tuy nhiªn, ph­¬ng §«ng hay ph­¬ng T©y, mçi vïng ®Êt n¶y sinh nh÷ng hÖ thèng triÕt häc kh¸c nhau l¹i cã sù lý gi¶i theo nh÷ng lËp tr­êng, quan ®iÓm kh¸c nhau. T×m hiÓu mét sè quan ®iÓm tiªu biÓu ®ã sÏ cho chóng ta c©u tr¶ lêi thÕ giíi quan lµ g×? b¶n chÊt cña thÕ giíi quan? 1.1.1. C¸c ®Þnh nghÜa thÕ giíi quan. Theo Tõ ®iÓn TriÕt häc Nga (Chñ biªn: Rodentan), Nxb Sù thËt 1976 th×: “Theo nghÜa tæng qu¸t nhÊt, thÕ giíi quan lµ toµn bé nh÷ng quan ®iÓm vÒ thÕ giíi, vÒ c¸c hiÖn t­îng trong tù nhiªn vµ x· héi, c¸c quan ®iÓm triÕt häc, x· héi vµ chÝnh trÞ, mü häc, khoa häc”[18; 960]. Theo Gi¸o tr×nh TriÕt häc M¸c – Lªnin: “ThÕ giíi quan lµ toµn bé nh÷ng quan niÖm cña con ng­êi vÒ thÕ giíi, vÒ b¶n th©n con ng­êi, vÒ cuéc sèng vµ vÞ trÝ cña con ng­êi trong thÕ giíi ®ã” [19; 12]. Cuèn TriÕt häc, hái vµ ®¸p cña Tr­êng §¹i häc Quèc gia L«m«n«xop (TrÇn Nguyªn ViÖt dÞch), Nxb §µ N½ng 2004, kh«ng ®­a ra mét kh¸i niÖm cô thÓ vÒ thÕ giíi quan. Nh­ng trong ch­¬ng “Con ng­êi trong vò trô: bøc tranh cña triÕt häc, cña t«n gi¸o vµ cña khoa häc thÕ giíi” ®· cho r»ng: “C¬ cÊu cña sù hiÓu biÕt thÕ giíi cã thÓ ®­îc hiÓu lµ sù thèng nhÊt bèn yÕu tè: nguyªn t¾c xuÊt ph¸t cña hÖ thèng ho¸ tri thøc vÒ thÕ giíi vµ vÒ con ng­êi, ph­¬ng thøc hay ph­¬ng ph¸p nhËn thøc chØnh thÓ, c¬ së triÕt häc vµ ®Þnh h­íng thÕ giíi quan, ®¹o ®øc.” [16; 171]. C¸c ®Þnh nghÜa trªn tuy ®­îc tr×nh bµy theo nh÷ng c¸ch kh¸c nhau nh­ng ®Òu cho thÊy mét ®Æc ®iÓm chung nhÊt cña thÕ giíi quan: lµ nh÷ng tri thøc, hiÓu biÕt cña con ng­êi vÒ thÕ giíi vµ vÞ trÝ, vai trß cña con ng­êi trong thÕ giíi ®ã. 1.1.2. C¸c h×nh thøc cña thÕ giíi quan. Mçi nhµ t­ t­ëng cã c¸ch nh×n nhËn vµ gãc ®é tiÕp nhËn kh¸c nhau, do vËy cã nhiÒu c¸ch ph©n lo¹i thÕ giíi quan. Theo Tõ ®iÓn TriÕt häc, trªn s¬ së lËp tr­êng gi¶i quyÕt vÊn ®Ò vËt chÊt hay ý thøc c¸i nµo cã tr­íc, c¸i nµo quyÕt ®Þnh c¸i nµo cã thÓ ph©n lo¹i thÕ giíi quan thµnh hai lo¹i chñ yÕu: ThÕ giíi quan duy t©m: lÊy sù ho¹t ®éng cña tinh thÇn, cña ý thøc ®Ó gi¶i thÝch vò trô, gi¶i thÝch c¸c hiÖn t­îng tù nhiªn vµ x· héi. ThÕ giíi quan duy vËt: Cho r»ng vËt chÊt cã tr­íc vµ lÊy vËt chÊt ®Ó gi¶i thÝch thÕ giíi. Còng theo Tõ ®iÓn TriÕt häc th× c¸c quan ®iÓm triÕt häc hîp thµnh h¹t nh©n chñ yÕu cña mäi thÕ giíi quan. Theo ®ã, vÊn ®Ò chñ yÕu trong mäi thÕ giíi quan còng lµ vÊn ®Ò c¬ b¶n cña triÕt häc, ®ã lµ c¸c vÊn ®Ò mèi quan hÖ gi÷a t­ duy vµ tån t¹i, gi÷a ý thøc vµ vËt chÊt. Chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng vµ Chñ nghÜa duy vËt lÞch sö hîp thµnh thÕ giíi quan cña Chñ nghÜa M¸c – Lªnin, thÕ giíi quan khoa häc vµ triÖt ®Ó nhÊt. Theo Gi¸o tr×nh TriÕt häc M¸c – Lªnin, nÕu xÐt theo qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña t­ duy, cã thÓ chia thÕ giíi quan thµnh ba lo¹i h×nh c¬ b¶n: thÕ giíi quan huyÒn tho¹i, thÕ giíi quan t«n gi¸o vµ thÕ giíi quan triÕt häc. Trong ®ã, thÕ giíi quan huyÒn tho¹i lµ ph­¬ng thøc c¶m nhËn thÕ giíi cña ng­êi nguyªn thuû, khi tr×nh ®é t­ duy cña con ng­êi cßn ë tr×nh ®é thÊp. ë thêi k× nµy, c¸c yÕu tè tri thøc vµ c¶m xóc, lý trÝ vµ tÝn ng­ìng, thËt vµ ¶o, ThÇn vµ Ng­êi… hoµ quyÖn vµo nhau cïng thÓ hiÖn quan niÖm cña con ng­êi vÒ thÕ giíi. Trong thÕ giíi quan t«n gi¸o, niÒm tin t«n gi¸o ®ãng vai trß chñ yÕu, tÝn ng­ìng cao h¬n lý trÝ, c¸i ¶o lÊn ¸t c¸i thùc, c¸i thÇn v­ît tréi c¸i ng­êi. TriÕt häc ®­îc coi nh­ tr×nh ®é tù gi¸c trong qu¸ tr×nh h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña thÕ giíi quan. Nã diÔn t¶ quan niÖm cña con ng­êi d­íi d¹ng hÖ thèng c¸c ph¹m trï, quy luËt, ®ãng vai trß nh­ nh÷ng bËc thang trong qu¸ tr×nh nhËn thøc thÕ giíi. Do ®ã, nã t¹o nªn mét hÖ thèng lý luËn bao gåm nh÷ng quan niÖm chung nhÊt vÒ thÕ giíi víi t­ c¸ch lµ mét chØnh thÓ. “TriÕt häc lµ h¹t nh©n lý luËn cña thÕ giíi quan” [19; 13]. TriÕt häc gi÷ vai trß ®Þnh h­íng cho qu¸ tr×nh cñng cè vµ ph¸t triÓn thÕ giíi quan cña mçi c¸ nh©n, mçi céng ®ång trong lÞch sö. NÕu coi “bøc tranh vÒ thÕ giíi lµ mét m« h×nh thÕ giíi quan” th× bøc tranh Êy gåm: quan ®iÓm triÕt häc vÒ thÕ giíi, nh÷ng hiÓu biÕt khoa häc, sù lý gi¶i thÇn häc, sù hiÓu biÕt hµng ngµy vÒ thÕ giíi (quan ®iÓm chÝnh trÞ, ®¹o ®øc, thÈm mü) [16; 169-171]. Trong ®Ò tµi “ThÕ giíi quan trong triÕt häc Trung Quèc cæ”, NguyÔn V¨n VÞnh cho r»ng thÕ giíi quan bao gåm: nh©n sinh quan (c¸c hÖ gi¸ trÞ ®¹o ®øc, thÈm mü, t«n gi¸o); vò trô quan (hÖ thèng c¸c häc thuyÕt vÒ quy luËt cÊu thµnh, ph¸t sinh, ph¸t triÓn cña vò trô); x· héi quan (c¸c hÖ thèng c¸c quan ®iÓm chÝnh trÞ, x· héi vÒ c¸c quy luËt cña c¸c h×nh th¸i kinh tÕ x· héi vµ c¸c thiÕt chÕ t­¬ng øng víi nã). Nh­ vËy, cã rÊt nhiÒu c¸ch ®Þnh nghÜa, c¸ch ph©n lo¹i thÕ giíi quan. Tuy nhiªn, theo t«i, nh÷ng c¸ch ph©n lo¹i trªn chØ lµ t­¬ng ®èi, mçi c¸ch ph©n lo¹i c¸c t¸c gi¶ ®· dùa trªn nh÷ng tiªu chÝ kh¸c nhau, phôc vô cho nh÷ng môc ®Ých cô thÓ, vµ cã thÓ nãi, c¸ch ph©n lo¹i theo Gi¸o tr×nh TriÕt häc M¸c – Lªnin lµ khoa häc ng¾n gän vµ dÔ hiÓu h¬n c¶. SÏ thËt chñ quan khi cø nhÊt thiÕt ph¶i t¸ch biÖt r¹ch rßi mét chØnh thÓ thèng nhÊt chÆt chÏ thµnh tõng m¶ng, tõng bé phËn riªng biÖt. Do vËy, khi lo¹i bá ®i nh÷ng c¸ch diÔn ®¹t kh¸c nhau vµ tæng hîp c¸c quan ®iÓm l¹i, ta sÏ cã c¸ch hiÓu chung nhÊt vÒ thÕ giíi quan, ®ã còng lµ c¸i b¶n chÊt nhÊt cña thÕ giíi quan. Tr­íc hÕt, nguån gèc cña thÕ giíi quan b¾t nguån tõ nh÷ng tån t¹i hiÖn thùc, bëi thÕ giíi quan lµ ph¶n ¸nh tån t¹i vËt chÊt vµ x· héi cña con ng­êi. Trong hÖ thèng thÕ giíi quan, triÕt häc lu«n ®­îc ®¸nh gi¸ lµ yÕu tè h¹t nh©n. ThÕ giíi quan cã ý nghÜa lín lao ®èi víi con ng­êi, kh«ng ph¶i chØ thuÇn tuý vÒ mÆt lý luËn: ®ãng vai trß ph­¬ng ph¸p luËn cho ho¹t ®éng cña con ng­êi, nã cßn cã ý nghÜa lín lao vÒ mÆt thùc tiÔn: biÓu hiÖn c¸ch nh×n bao qu¸t ®èi víi vò trô, nã quyÕt ®Þnh th¸i ®é cña con ng­êi ®èi víi thÕ giíi xung quanh, lµm kim chØ nam cho ho¹t ®éng cña con ng­êi. Nhê ph¸t hiÖn ra nh÷ng quy luËt kh¸ch quan cña tù nhiªn vµ x· héi mµ thÕ giíi quan tiÕn bé vµ khoa häc h­íng sù ho¹t ®éng cña con ng­êi theo sù ph¸t triÓn cña x· héi, do ®ã thóc ®Èy thªm sù ph¸t triÓn Êy. ThÕ giíi quan trùc tiÕp phô thuéc vµo tr×nh ®é hiÓu biÕt mµ con ng­êi ®¹t ®­îc trong mét giai ®o¹n lÞch sö nhÊt ®Þnh.ThÕ giíi quan còng phô thuéc vµo chÕ ®é x· héi ®ang thèng trÞ. Nh­ vËy, thÕ giíi quan mang tÝnh lÞch sö vµ tÝnh giai cÊp râ rÖt. X· héi dÇn ph¸t triÓn ®i lªn th× thÕ giíi quan còng dÇn thay ®æi theo. V× vËy, kh«ng thÓ cã mét hÖ thèng thÕ giíi quan æn ®Þnh, bÊt biÕn hay duy nhÊt. VÊn ®Ò lµ ë chç nã ®¹t ®­îc tÝnh kh¸ch quan vµ khoa häc ®Õn ®©u mµ th«i. Theo ®ã, cho ®Õn ngµy nay, víi vai trß to lín ®· ®­îc lÞch sö chøng minh, chñ nghÜa M¸c – Lªnin ®­îc coi lµ hÖ thèng thÕ giíi quan tiÕn bé nhÊt. 1.2. Néi dung c¬ b¶n cña thÕ giíi quan Nho gi¸o. Nho gia, Nho gi¸o lµ nh÷ng thuËt ng÷ b¾t nguån tõ ch÷ “nho”. Theo H¸n tù, ch÷ “nho” lµ ch÷ “nh©n” (ng­êi) ®øng c¹nh ch÷ “nhu” (cÇn, chê ®îi). Nho sÜ lµ nh÷ng ng­êi ®· ®äc thÊu s¸ch th¸nh hiÒn, ®­îc thiªn h¹ cÇn ®Ó d¹y b¶o ng­êi ®êi ¨n ë cho hîp lu©n th­êng ®¹o lý. Tr­íc thêi Xu©n Thu, nhµ nho ®­îc gäi lµ “sÜ”, chuyªn häc v¨n ch­¬ng, lôc nghÖ, gãp phÇn gióp vua trÞ v× ®Êt n­íc. §Õn ®êi m×nh, Khæng Tö (551 - 479 Tr.CN) ®· hÖ thèng ho¸ nh÷ng t­ t­ëng vµ tri thøc tr­íc ®©y thµnh häc thuyÕt, gäi lµ Nho gi¸o, vµ tÝch cùc truyÒn b¸ c¸c t­ t­ëng ®ã. Nho gi¸o ph¸t triÓn qua c¸c thêi k× tõ Nho gi¸o nguyªn thuû (g¾n liÒn víi tªn tuæi cña Khæng Tö vµ M¹nh Tö), ®Õn H¸n Nho (víi tªn tuæi tiªu biÓu nh­ §æng Träng Th­, V­¬ng Sung), Tèng Nho (víi tªn tuæi cña Chu §«n Di, Tr­¬ng T¶i, Tr×nh H¹o, Tr×nh Di, Chu Hy)… ®· dÇn cã ®­îc bé mÆt phong phó nh­ ngµy nay. Víi t­ c¸ch lµ mét häc thuyÕt triÕt häc, Nho gi¸o còng ®­a ra nh÷ng quan niÖm chung nhÊt vÒ thÕ giíi, vÒ con ng­êi, mèi quan hÖ gi÷a con ng­êi víi thÕ giíi Êy. Nh÷ng quan niÖm ®ã thÓ hiÖn trong thÕ giíi quan Nho gi¸o. C¸c nhµ Nho lÊy ®ã lµm c¬ së ®Ó gi¶i thÝch nh÷ng vÊn ®Ò trong x· héi. Nh­ nhiÒu hÖ thèng triÕt häc xuÊt hiÖn thêi cæ ®¹i, thÕ giíi quan Nho gi¸o còng tËp trung lý gi¶i c¸c vÊn ®Ò chñ yÕu: vÒ nguån gèc, b¶n chÊt cña thÕ giíi, v¹n vËt, con ng­êi; vÒ sù vËn ®éng, biÕn ho¸ cña vò trô, v¹n vËt; vÒ vai trß cña con ng­êi trong thÕ giíi Êy. Nh÷ng t­ t­ëng thÕ giíi quan ®­îc thÓ hiÖn trong c¸c t¸c phÈm kinh ®iÓn cña Nho gi¸o. C¸c nhµ Nho tõ Khæng – M¹nh, tíi §æng Träng Th­, Chu §«n Di, Tr­¬ng T¶i, Chu Hy…®· thÓ hiÖn nh÷ng m¹ch t­ duy chuyÓn tiÕp liªn tôc mét c¸ch l«gic. Tuy nhiªn, ë mçi nhµ nho trong nh÷ng thêi k× kh¸c nhau l¹i cã nh÷ng c¸ch lý gi¶i theo nh÷ng lËp tr­êng duy vËt, duy t©m, nhÊt nguyªn hay nhÞ nguyªn kh¸c nhau. Ngay trong mçi thêi ®¹i, quan niÖm cña c¸c nhµ t­ t­ëng còng ®· cã sù kh¸c nhau Ýt nhiÒu. TÊt c¶ nh÷ng ®iÒu ®ã khiÕn cho thÕ giíi quan Nho gi¸o, qua lÞch sö, cµng ®­îc ph¸t triÓn vµ phong phó h¬n. Tr­íc khi ®i vµo t×m hiÓu nh÷ng néi dung cña thÕ giíi quan Nho gi¸o, mét vÊn ®Ò mµ chóng ta cÇn chó ý lµ c¸c kh¸i niÖm, ph¹m trï cÇn thiÕt. Ngµy nay, trong ng«n ng÷ triÕt häc, chóng ta quen sö dông thuËt ng÷ “thÕ giíi quan”. §èi víi Nho gi¸o nãi chung, nh÷ng thuËt ng÷ ®­îc sö dông phæ biÕn nhÊt vµ cã nghÜa t­¬ng tù lµ: trêi, ®Êt, cµn kh«n, mÖnh trêi, ®¹o. 1.2.1. T­ t­ëng cña Nho gi¸o vÒ nguån gèc cña thÕ giíi, con ng­êi, v¹n vËt. C¸c nhµ nho Trung Quèc ®· rÊt cè g¾ng trong viÖc lý gi¶i nguån gèc, b¶n chÊt cña thÕ giíi con ng­êi, v¹n vËt. Mçi ng­êi ®i theo mét khuynh h­íng, lËp tr­êng quan ®iÓm kh¸c nhau nh­ng qua nh÷ng kiÕn gi¶i kh¸c nhau cña c¸c nhµ nho cho thÊy khuynh h­íng duy t©m lµ khuynh h­íng bao trïm vµ cã tÝnh phæ biÕn. 1.2.1.1. Quan ®iÓm duy t©m. Trong s¸ch Kinh LÔ, khi ®Ò cËp ®Õn nguån gèc cña thÕ giíi, v¹n vËt vµ con ng­êi cã viÕt: “V¹n vËt hå thiªn, nh©n b¶n hå tæ”. Theo mÖnh ®Ò nµy, thÕ giíi, v¹n vËt lµ cã nguån gèc tõ trêi, gèc cña con ng­êi lµ tæ tiªn, mµ tæ tiªn cña con ng­êi, loµi ng­êi ®Òu cã nguån gèc tõ trêi. Bëi vËy, gèc cña v¹n vËt, loµi ng­êi ®Òu ë trêi, tõ trêi. Dï mÖnh ®Ò trªn ch­a ®­îc kiÕn gi¶i mét c¸ch hÖ thèng nh­ng nã ®· ®Æt nÒn mãng cho nh÷ng kiÕn gi¶i sau ®ã. Khæng Tö ®· tiÕp thu nh÷ng t­ t­ëng trªn, «ng coi trêi lµ lùc l­îng ho¸ sinh ra mu«n vËt, trêi lµ thùc thÓ cã ý chÝ, cã nh©n c¸ch vµ quyÒn n¨ng v« h¹n, tèi cao. Sè mÖnh cña con ng­êi lµ do trêi quyÕt ®Þnh. Nh­ trong ch­¬ng Nhan Uyªn, s¸ch LuËn Ng÷, Khæng Tö nãi: “Sèng chÕt cã mÖnh, giµu sang t¹i trêi”(LuËn ng÷, Nhan Uyªn). V× vËy, “kÎ m¾c téi víi trêi dÉu cã cÇu ®¶o vÞ thÇn nµo kh¸c trêi còng kh«ng thÓ tha”. Khæng Tö cßn cho r»ng, mét trong nh÷ng tiªu chuÈn c¬ b¶n cña ng­êi qu©n tö lµ ph¶i hiÓu mÖnh trêi. “Kh«ng hiÓu mÖnh trêi kh«ng thÓ lµ ng­êi qu©n tö” (LuËn ng÷, Nghiªu viÕt, 3). Nh­ng mÆt kh¸c, còng trong LuËn ng÷, Trêi cßn ®­îc Khæng Tö lý gi¶i vµ hiÓu nh­ quy luËt tù nhiªn: “Trêi cã nãi g× ®©u mµ bèn mïa xu©n, h¹, thu, ®«ng cø xoay vÇn, v¹n vËt cø sinh ho¸ m·i” (LuËn ng÷, D­¬ng ho¸, 18). Tuy nhiªn, xÐt vÒ thùc chÊt, quan niÖm cña Khæng Tö mang tÝnh chÊt duy t©m râ rÖt vµ sau nµy nã ®­îc nhiÒu nhµ Nho tiÕp tôc ph¸t triÓn. M¹nh Tö ®· kh¼ng ®Þnh vµ cô thÓ ho¸ tÝnh chÊt duy t©m Êy. Theo «ng, trêi lµ ®Êng anh minh tèi cao s¸ng t¹o vµ chi phèi v¹n vËt trong vò trô, c¶ nh÷ng ®øc tÝnh nh©n, lÔ, nghÜa, trÝ còng lµ do trêi phó cho con ng­êi. Së dÜ, con ng­êi kh¸c víi mu«n vËt còng lµ do trêi: “C¸i b¶n tÝnh cña trêi phó cho ng­êi qu©n tö dï ®¹o cã ®­îc thi hµnh lín lao còng kh«ng t¨ng thªm g×, dï m×nh cã gÆp c¶nh ngé bÇn cïng còng kh«ng gi¶m sót g×, v× lµ sè phËn trêi ®· ®Þnh h¼n nh­ thÕ” (M¹nh Tö, TËn t©m th­îng). §Õn §æng Träng Th­, qua c¸c t¸c phÈm nh­ Thiªn nh©n tam s¸ch, Xu©n thu phån lé… ®· cho thÊy nh÷ng t­ t­ëng duy t©m vÒ nguån gèc vµ b¶n chÊt cña thÕ giíi, con ng­êi, v¹n vËt cña Khæng Tö ®­îc tiÕp thu vµ ph¸t triÓn ®Õn møc cùc ®oan. §æng Träng Th­ kh¼ng ®Þnh “Trêi lµ tæ cña v¹n vËt, v¹n vËt kh«ng cã trêi th× kh«ng sinh. Trêi lµm ra c¸i tÝnh mÖnh cña con ng­êi, khiÕn ng­êi lµm ®iÒu nh©n nghÜa” (Xu©n thu phån lé, thiªn 19). Trêi ®Êt sinh ra v¹n vËt lµ ®Ó nu«i sèng con ng­êi. H×nh thÓ, tinh thÇn, ý chÝ, t×nh c¶m, ®¹o ®øc cña con ng­êi ®Òu lµ nh÷ng c¸i trêi sinh ra theo h×nh mÉu cña trêi. Nh­ «ng nãi: “C¸i ®Çu trßn cña con ng­êi lµ t­îng dung m¹o cña trêi, tãc lµ t­îng c¸c v× sao, tai m¾t t­îng mÆt trêi, mÆt tr¨ng, mòi miÖng lµ t­îng giã, m­a. Lßng tèt, lßng xÊu cña con ng­êi lµ t­¬ng hîp víi sù nãng l¹nh, Èm r¸o cña trêi” (Xu©n thu phån lé, Thiªn 49). Trong thuyÕt Thiªn nh©n t­¬ng c¶m, §æng Träng Th­ kh¼ng ®Þnh: mäi hiÖn t­îng s¶y ra trong tù nhiªn, x· héi cïng nh÷ng trËt tù, t«n ty vµ sù vËn hµnh cña nã kh«ng chØ do ý chÝ vµ bÞ chi phèi bëi ý chÝ cña trêi mµ cßn lµ sù biÓu hiÖn nh÷ng vui buån, mõng giËn vµ sù th­ëng ph¹t cña trêi. M­a thuËn, giã hoµ, thiªn tai hay chiÕn tranh ch¼ng qua còng chØ lµ nh÷ng xóc c¶m kh¸c nhau cña trêi mµ th«i. Nh­ vËy, tõ Khæng Tö tíi M¹nh Tö vµ §æng Träng Th­, nguån gèc cña thÕ giíi, v¹n vËt vµ con ng­êi ®Òu ®­îc lý gi¶i lµ do trêi sinh ra. ë Khæng Tö, quan ®iÓm cña «ng cßn chót dao ®éng khi «ng cho r»ng “trêi sinh ra tÊt c¶” nh­ng l¹i cã chç cho r»ng “trêi cã nãi g× ®©u mµ v¹n vËt cø sinh ho¸ m·i”. Cßn tíi §æng Träng Th­, häc thuyÕt cña «ng ®­îc nhµo nÆn b»ng nh÷ng quan ®iÓm cã tÝnh chÊt duy t©m trong triÕt häc Khæng – M¹nh cïng víi nh÷ng t­ t­ëng cã tÝnh chÊt thÇn bÝ, ®Þnh mÖnh. §ã chÝnh lµ nguyªn nh©n khiÕn cho “c¶ hÖ thèng quan ®iÓm lu©n lý, ®¹o ®øc cña §æng Träng Th­ ®­îc x©y dùng trªn thÕ giíi quan Êy bÞ x¬ cøng, nÆng nÒ vµ mang tÝnh duy t©m thÇn bÝ” [3; 365]. §êi Tèng, ®êi sèng kinh tÕ – x· héi Trung Quèc cã nh÷ng biÕn ®æi s©u s¾c. Sau mét thêi gian dµi chiÕn tranh, lo¹n l¹c bëi côc diÖn “ngò ®¹i, thËp quèc”, triÒu ®¹i Tèng ®· thùc hiÖn ®­îc sù thèng nhÊt vµ æn ®Þnh kh¸ l©u c¶ vÒ chÝnh trÞ, v¨n hãa, t¹o ®iÒu kiÖn cho nÒn kinh tÕ ph¸t triÓn phån vinh, thÞnh v­îng. §Ó b¶o vÖ trËt tù lu©n lý, c­¬ng th­êng cña chÕ ®é phong kiÕn, c¸c vua Tèng ®· rÊt ®Ò cao Nho häc, lÊy Nho häc lµm hÖ t­ t­ëng chÝnh thèng. §ã chÝnh lµ m¶nh ®Êt tèt ®Ó Nho gi¸o ph¸t triÓn h­ng thÞnh. Nho gi¸o ®êi Tèng ®­îc bæ sung b»ng c¸c t­ t­ëng cña PhËt, §¹o vµ do ®ã, ®· t¹o nªn b­íc chuyÓn biÕn kh¸ lín khiÕn cho “Tèng nho cã hÖ thèng lý luËn tinh vi, chÆt chÏ vµ s©u s¾c h¬n nhiÒu so víi Nho gi¸o truyÒn thèng” [3; 515]. Khi lý gi¶i vÒ nguån gèc cña v¹n vËt, c¸c nhµ nho ®êi Tèng ®Òu tËp trung lý gi¶i mèi quan hÖ "lý" – "khÝ". Xung quanh mèi quan hÖ “Thiªn lý” - “Nh©n dôc”, qua cuéc tranh luËn kh¸ s«i næi, quyÕt liÖt vÒ c¸c ph¹m trï “lý”, “khÝ” (®¹o, khÝ), “t©m”, “vËt”, ®· h×nh thµnh nªn ph¸i duy t©m kh¸ch quan mµ Tr×nh H¹o, Tr×nh Di, Chu Hi lµ ®¹i biÓu. Nh­ng ë mét sè nhµ Nho kh¸c, th«ng qua c¸c ph¹m trï “khÝ", “vËt”, lý häc còng ®· x©y dùng nªn lý thuyÕt cho r»ng, "khÝ" lµ b¶n thÓ cña thÕ giíi, v¹n vËt - mét lý thuyÕt mang mµu s¾c cña chñ nghÜa duy vËt th« s¬. Theo Tr×nh H¹o vµ Tr×nh Di (NhÞ Tr×nh), “Lý lµ c¸i b¶n thÓ, lµ khëi nguyªn cña thÕ giíi”, khi ©m - d­¬ng ch­a ph©n ®Þnh, thÕ giíi hçn ®én ®ã lµ “lý”, khi c¸i lý Êy ph©n thµnh ©m – d­¬ng gäi lµ “khÝ” (NhÞ Tr×nh di th­). Cßn "khÝ", theo NhÞ Tr×nh, lµ c¸i vËt chÊt, nguyªn liÖu sinh thµnh v¹n vËt. Qu¸ tr×nh sinh thµnh, tån t¹i, mÊt ®i cña v¹n vËt lµ do sù tô, t¸n cña "khÝ". “C¸i sinh ra v¹n vËt lµ khÝ tô vËy, c¸i lµm v¹n vËt chÕt ®i lµ khÝ t¸n vËy”. "Lý" lµ c¸i cã tr­íc, "khÝ" lµ c¸i cã sau, "lý " lµ gèc, "khÝ" lµ ngän. Kh«ng chØ dõng l¹i ë ®ã, NhÞ Tr×nh cån ®ång nhÊt "lý" víi Trêi: “trªn trêi chØ cã mét lý”, “c¸i gäi lµ trêi chÝnh lµ lý vËy”, råi “v¹n vËt ®Òu cïng mét thiªn lý”. "Lý" lµ c¸i tuyÖt ®èi vÜnh cöu, ta kh«ng thÓ thªm, bít, kh«ng thÓ sê thÊy còng kh«ng thÓ nghe thÊy, nh­ng nã vÉn tån t¹i “Lý nh­ lµ h­ kh«ng, ch¼ng cã g× mµ l¹i ®ñ c¶, c¸i Êy lµm sao nãi ®­îc cßn mÊt, thªm bít” (NhÞ Tr×nh di th­, quyÓn 2). NhÞ Tr×nh cho nh©n lu©n còng lµ thiªn lý, theo ®ã, “cha con cã t×nh th©n, vî chång cã ph©n biÖt, b»ng h÷u cã tÝn nghÜa, trªn d­íi cã thø bËc”. Nh­ vËy, víi Tr×nh H¹o, Tr×nh Di, kh«ng chØ vò trô, giíi tù nhiªn mµ c¶ con ng­êi còng cã nguån gèc tõ trêi vµ bÞ chi phèi bëi trêi. T­ t­ëng duy t©m thÇn bÝ vÒ "lý" vµ "khÝ" còng nh­ mèi quan hÖ gi÷a lý vµ khÝ cña Tr×nh H¹o, Tr×nh Di, ®· tiÕp tôc ®­îc Chi Hi ph¸t triÓn thµnh hÖ thèng thÕ giíi quan triÕt häc t­¬ng ®èi cã hÖ thèng. ¤ng cho r»ng "th¸i cùc" lµ c¨n b¶n vµ lµ c¸i lý cao nhÊt, toµn thÓ cña vò trô,v¹n vËt. "Th¸i cùc" bao hµm c¶ "lý" vµ "khÝ". Trong ®ã, theo «ng, lý lµ c¸i cã tr­íc, khÝ lµ c¸i cã sau. Lý lµ ®¹o, lµ gèc sinh ra v¹n vËt. KhÝ lµ khÝ chÊt, khÝ cô, chÊt liÖu sinh ra sù vËt (§¸p th­ Hoµng §¹o Phu). Theo Chu Hi, "lý" lµ nguån gèc, lµ c¬ së tån t¹i cña mäi sù vËt, hiÖn t­îng trong vò trô. Cho nªn loµi ng­êi vµ mu«n vËt sinh ra ph¶i bÈm thô c¸i lý, c¸i khÝ Êy, sau ®ã míi cã h×nh vµ thÓ cña ng­êi, cña mu«n vËt. Chu Hi nãi râ h¬n vÒ mèi quan hÖ "lý" – "khÝ": “NÕu tr­íc hÕt kh«ng cã c¸i lý th× dï cã c¸i khÝ Êy tån t¹i còng kh«ng thÓ sinh ra mu«n vËt, con ng­êi ®­îc. NÕu kh«ng cã c¸i khÝ Êy ng­ng tô l¹i th× c¸i lý Êy còng kh«ng cã chç treo m¾c. Lý vµ khÝ thèng nhÊt míi thÓ hiÖn ®­îc t¸c dông gi÷a sinh thµnh vµ t¹o ho¸”. Tuy nhiªn, theo «ng, trong sù thèng nhÊt nµy "lý" lµ c¸i tinh thÇn, c¸i b¶n chÊt chung nªn cã tr­íc, "khÝ" lµ c¸i thuéc vÒ vËt chÊt, lµ c¸i cã sau. V× vËy, mçi vËt ®Òu cã c¸i "lý" cña nã. Cã bao nhiªu vËt th× cã bÊy nhiªu "lý". ThËm chÝ, ngay c¶ khi kh«ng cã vËt th× còng ®· cã c¸i "lý" cña vËt. Nh­ «ng nãi: “Tr­íc khi cã trêi ®Êt th× chung quy l¹i ®· cã lý, cã c¸i lý Êy th× míi cã trêi ®Êt. NÕu kh«ng th× trêi ®Êt mu«n vËt kh«ng cã”. Cã thÓ thÊy, theo Chu Hi, "lý" lµ c¸i b¶n nguyªn, c¸i cã tr­íc cña trêi ®Êt,v¹n vËt nh­ng khi ®· cã "lý" th× ph¶i cã "khÝ", ®Ó c¸i "lý" Êy ®­îc l­u hµnh. DiÔn t¶ t­ duy nµy, «ng ®­a ra vÝ dô nh­ sau: “Nh­ b¶n tÝnh cña chiÕc thuyÒn lµ ®i ®­îc trªn n­íc nh­ng ph¶i cã chiÕc thuyÒn cô thÓ (khÝ) th× míi lµm râ ®­îc c¸i lý cña con thuyÒn”. Râ rµng, mèi quan hÖ "lý" - "khÝ" ®­îc Chu Hi nh×n nhËn theo quan ®iÓm duy t©m kh¸ch quan. ¤ng ®· sö dông nã lµm c¬ së ®Ó gi¶i thÝch c¸c mèi quan hÖ trong x· héi. Theo «ng, nh©n, lÔ, nghÜa, trÝ, tÝn lµ ®¹o lý. Hîp n¨m yÕu tè ®ã l¹i t¹o nªn thiªn lý – lµ c¸i trän vÑn nhÊt. Nh©n, lÔ, nghÜa, trÝ lµ c¸c quy ph¹m ®¹o ®øc nh­ng v× nã lµ lý nªn nã kh«ng cã h×nh d¹ng. V× vËy, nã cÇn ph¶i cã ngò lu©n - n¨m mèi quan hÖ cña con ng­êi: vua - t«i, cha - con, vî - chång, anh - em, b»ng - h÷u, ®Ó biÓu hiÖn ra vµ ph¶i th«ng qua nh÷ng hµnh vi ®¹o ®øc cña con ng­êi. Lý häc Tèng nho lÊy t­ t­ëng triÕt häc Khæng – M¹nh lµm h¹t nh©n, nh­ng nã lµ mét hÖ thèng chÆt chÏ h¬n, tinh vi h¬n, néi dung còng s©u s¾c h¬n so víi Nho häc truyÒn thèng. Cã thÓ thÊy râ ®iÒu ®ã qua sù lý gi¶i mèi quan hÖ lý – khÝ nh­ trªn. Cã thÓ nãi, lý häc Tèng Nho ®­a Nho gi¸o nãi chung, thÕ giíi quan Nho gi¸o nãi riªng b­íc vµo mét giai ®o¹n ph¸t triÓn cao h¬n, míi h¬n c¶ vÒ s¾c th¸i lÉn néi dung. 1.2.1.2. Quan ®iÓm duy vËt. §èi lËp víi khuynh h­íng duy t©m thÇn bÝ khi lý gi¶i nguån gèc, b¶n chÊt cña thÕ giíi,v¹n vËt, con ng­êi, trong thÕ giíi quan Nho gi¸o, ta cã thÓ t×m thÊy nh÷ng t­ t­ëng duy vËt. Trong Kinh DÞch, nguån gèc cña vò trô, v¹n vËt ®­îc lý gi¶i nh­ sau: Th¸i cùc sinh l­ìng nghi, l­ìng nghi sinh tø t­îng, tø t­îng sinh b¸t qu¸i, b¸t qu¸i sinh v¹n vËt. Th¸i cùc ®­îc hiÓu lµ cùc lín, lµ c¸i hçn ®én ban ®Çu (lµ khÝ). Råi th¸i cùc sinh l­ìng nghi, mét nghi gåm nh÷ng khÝ ®ôc, nÆng, r¬i xuèng vµ kÕt hîp l¹i thµnh ®Êt, gäi lµ._. ©m, nghi kia gåm nh÷ng khÝ nhÑ, trong, l¬ löng trong kh«ng trung, hîp l¹i thµnh trêi, gäi lµ d­¬ng. Hai khÝ ©m d­¬ng lu«n giao c¶m víi nhau vµ ®ã lµ nguån gèc sinh ra v¹n vËt, con ng­êi. Trong Kinh DÞch cã ghi “cã trêi ®Êt råi míi cã mu«n vËt, cã mu«n vËt míi cã g¸i trai, cã g¸i trai míi cã vî chång, cã vî chång míi cã cha con, cã cha con míi cã vua t«i, tõ ®ã míi cã trªn d­íi vµ lÔ nghÜa ®­îc”. Ngoµi ra, trong Kinh DÞch còng cã viÕt: b¸t qu¸i lµ t¸m kh¸i niÖm bao qu¸t c¶ tù nhiªn vµ x· héi, ®­îc sinh ra tõ ©m – d­¬ng, ©m d­¬ng thùc chÊt tuy hai nh­ng lµ mét – th¸i cùc. C¸c ph¹m trï "th¸i cùc", "©m d­¬ng" vÒ sau ®­îc Chu §«n Di, Tr­¬ng T¸i bæ sung, lý gi¶i g¾n liÒn víi quan niÖm "lý", "khÝ" khi lý gi¶i vÒ nguån gèc, vò trô, v¹n vËt. Trong “Th¸i cùc ®å thuyÕt”, Chu §«n Di cho r»ng: th¸i cùc bao hµm trong nã hai thÓ ®éng vµ tÜnh tù vËn ®éng sinh ra hai thÕ lùc vËt chÊt ®èi lËp lµ ©m – d­¬ng. ¢m d­¬ng t­¬ng t¸c sinh ra kim, méc, thuû, ho¶, thæ. Mäi sù vËt tån t¹i trong vò trô ®Òu do n¨m yÕu tè vËt chÊt Êy sinh ra. Con ng­êi lµ thø tèi linh trong v¹n vËt, h×nh thÓ sinh ra tr­íc råi míi cã tinh thÇn vµ tri gi¸c. TiÕp tôc thÕ giíi quan duy vËt trong quan niÖm “khÝ”, Tr­¬ng T¸i ®­a ra c¸ch gi¶i thÝch míi vÒ "khÝ" trªn c¬ së lËp tr­êng nhÊt nguyªn duy vËt. ¤ng cho r»ng: “Mäi hiÖn t­îng ®Òu lµ khÝ, tÊt c¶ c¸c hiÖn t­îng tån t¹i kh¸ch quan, kÓ c¶ h÷u h×nh hay v« h×nh, ®Òu lµ mét bé phËn cña khÝ”. ¤ng còng kh¼ng ®Þnh: “Th¸i h­ tøc khÝ”, “Th¸i h­ v« h×nh lµ c¸i b¶n thÓ cña khÝ, khÝ kh«ng thÓ kh«ng ng­ng tô l¹i mµ lµm ra v¹n vËt, v¹n vËt kh«ng thÓ kh«ng tan ra mµ lµm ra th¸i h­, cø thÕ mµ ra vµo, kh«ng thÓ kh«ng ®­îc”. Theo quan ®iÓm ®ã, sù h×nh thµnh c¸c sù vËt cô thÓ lµ do “khÝ tô l¹i”, sù mÊt ®i hay biÕn ®æi cña c¸c sù vËt lµ do “khÝ tiªu tan” trë l¹i tr¹ng th¸i “th¸i h­”. Nh­ vËy, víi häc thuyÕt vÒ “khÝ”, Tr­¬ng T¸i ®· kh¾c phôc ®­îc khuyÕt ®iÓm cña c¸c nhµ duy vËt tr­íc kia, coi khÝ lµ khëi nguyªn cña thÕ giíi, lµ mét thÓ vËt chÊt ®Æc biÖt nµo ®ã. ë Tr­¬ng T¸i, "khÝ" lµ mét ph¹m trï mang tÝnh trõu t­îng, kh¸i qu¸t, nã ®­îc t¸ch khái néi dung trùc quan c¶m tÝnh ®Çu tiªn. §iÒu ®ã ®­îc d¸nh gi¸ “lµ b­íc tiÕn míi trong quan niÖm thÕ giíi quan cña «ng” [3; 537]. Mét triÕt gia tiªu biÓu cho khuynh h­íng duy vËt trong triÕt häc Trung Quèc lµ Tu©n Tö. Trong quan ®iÓm vÒ thÕ giíi, tr¸i víi nh÷ng häc thuyÕt vÒ “Thiªn mÖnh” cña Khæng Tö, “Thiªn chÝ” cña MÆc gia, coi trêi lµ lùc l­îng tèi cao, Tu©n Tö ®· ®­a ra mét thÕ giíi quan thÓ hiÖn râ tÝnh chÊt duy vËt v« thÇn cña «ng. Tu©n Tö kh¼ng ®Þnh, toµn bé thÕ giíi gåm ba bé phËn “Trêi cã bèn mïa, ®Êt cã s¶n vËt, ng­êi cã v¨n trÞ”. Trong ®ã, trêi chØ lµ mét bé phËn cña tù nhiªn vµ b¶n th©n giíi tù nhiªn lµ c¬ së h×nh thµnh vµ biÕn ho¸ cña v¹n vËt. Nh­ «ng nãi: “Trêi lµ c¸c hiÖn t­îng vËt chÊt nh­ c¸c v× sao theo nhau vËn hµnh, bèn mïa thay nhau chi phèi, ©m d­¬ng biÕn ho¸ sinh thµnh v¹n vËt” (Tu©n Tö, Thiªn luËn). Tu©n Tö ®· b¸c bá t­ t­ëng thiªn nh©n hîp nhÊt mang ®Ëm tÝnh chÊt duy t©m cña Nho gi¸o. ¤ng kh¼ng ®Þnh, ®¹o trêi lu«n diÔn ra theo lÏ tù nhiªn nhÊt ®Þnh, kh«ng liªn quan g× ®Õn ®¹o ng­êi. Trêi kh«ng cã ý thøc g× c¶. Mäi sù vËn ®éng, biÕn ®æi cña giíi tù nhiªn – cña trêi kh«ng phô thuéc vµo ý muèn chñ quan cña con ng­êi. ¤ng chØ ra: “Trêi kh«ng v× ng­êi ta ghÐt gi¸ l¹nh mµ bá mïa ®«ng, ®Êt kh«ng v× ng­êi ta ng¹i xa mµ bá bÒ réng”. Tõ ®ã, «ng kh¼ng ®Þnh, con ng­êi kh«ng thÓ tuú ý thay ®æi quy luËt cña giíi tù nhiªn. Nh­ng con ng­êi cã thÓ nhËn thøc ®­îc quy luËt ®ã, vµ nÕu con ng­êi tu©n theo trËt tù cña tù nhiªn th× sÏ ®­îc h¹nh phóc, ng­îc l¹i, con ng­êi sÏ gÆp ph¶i tai ­¬ng. Trong thÕ giíi quan cña Tu©n Tö, ®iÓm quan träng nhÊt vµ còng lµ ®ãng gãp lín nhÊt lµ quan ®iÓm duy vËt khi lý gi¶i vÒ tr¹ng th¸i ph¸t triÓn cña thÕ giíi v¹n vËt.Theo «ng: mäi vËt trong tù nhiªn ®Òu n»m trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn tõ thÊp ®Õn cao, con ng­êi cã nguån gèc tõ giíi tù nhiªn ®ång thêi còng lµ thùc thÓ tù nhiªn cao nhÊt. Nh­ «ng nãi: “N­íc löa cã khÝ nh­ng v« sinh, cá c©y cã sinh nh­ng v« tri, cÇm thó cã tri nh­ng v« lÔ nghÜa, con ng­êi cã khÝ, cã tri, cã sinh vµ cã c¶ lÔ nghÜa” (Tu©n Tö; V­¬ng chÕ). Víi t­ c¸ch lµ s¶n phÈm cao nhÊt cña giíi tù nhiªn, con ng­êi cã vai trß tÝch cùc trong nhËn thøc vµ c¶i biÕn hiÖn thùc. Con ng­êi vËn dông kh¶ n¨ng cña m×nh ®Ó d­ìng vËt, chÕ tµi, øng phã víi thêi, ho¸ vËt vµ trÞ vËt. Thiªn chøc cña con ng­êi, theo Tu©n Tö, lµ ra søc ph¸t triÓn s¶n xuÊt, söa trÞ viÖc n­íc, chó träng gi¸o ho¸ ®¹o ®øc, lÔ nghÜa. Lµm ®­îc nh­ vËy con ng­êi cã thÓ s¸nh ngang trêi ®Êt. ThÕ giíi quan duy vËt vµ t­ t­ëng v« thÇn cña Tu©n Tö ®· ph¸t triÓn häc thuyÕt tù nhiªn trong triÕt häc Nho gi¸o lªn mét tr×nh ®é cao h¬n [3; 309]. Tõ chç v¹ch ra tÝnh quy luËt kh¸ch quan cña tù nhiªn, gi¶i quyÕt ®óng ®¾n mèi quan hÖ gi÷a con ng­êi – tù nhiªn, gi÷a chñ thÓ víi kh¸ch thÓ, «ng ®· kh¼ng ®Þnh ý chÝ, vai trß cña con ng­êi trong cuéc sèng. ThÕ giíi quan Êy hoµn toµn ®èi lËp víi nh÷ng quan ®iÓm “thuËn thiªn mÖnh”, “uý thiªn mÖnh” cã tÝnh chÊt duy t©m thÇn bÝ cña nhiÒu nhµ nho kh¸c. Tuy nhiªn, thÕ giíi quan cña Tu©n Tö còng cã nh÷ng h¹n chÕ khi «ng cho r»ng, thùc tr¹ng cña trêi ®Êt tõ khi sinh ra cho ®Õn nay kh«ng cã g× thay ®æi. ¤ng ch­a tho¸t khái sù chi phèi cña ph­¬ng ph¸p t­ duy siªu h×nh [3; 312]. Nh­ng xÐt ®Õn cïng, ®ã lµ nh÷ng h¹n chÕ kh«ng tr¸nh khái cña lÞch sö. 1.2.2: Quan niÖm cña Nho gi¸o vÒ sù vËn ®éng, biÕn ho¸ cña vò trô, v¹n vËt. Còng nh­ nhiÒu hÖ thèng triÕt häc xuÊt hiÖn thêi cæ ®¹i, vÊn ®Ò vÒ sù vËn ®éng, biÕn ho¸ cña vò trô, v¹n vËt lµ vÊn ®Ò ®­îc nhiÒu nhµ nho quan t©m. §©y còng lµ néi dung chñ yÕu trong thÕ giíi quan Nho gi¸o. Nh×n chung, c¸c nhµ nho ®Òu kh¼ng ®Þnh vò trô, v¹n vËt, lu«n lu«n vËn ®éng, biÕn ho¸ kh«ng ngõng. Tuy nhiªn, khi ®­a ra quan niÖm vÒ khuynh h­íng vËn ®éng, biÕn ho¸, mçi nhµ nho l¹i cã quan niÖm kh¸c nhau. Tõ chç cho r»ng vò trô, v¹n vËt, lµ do trêi sinh ra, mäi vËt ®Òu bÈm thô ®øc cña trêi ®Êt, c¸c nhµ nho kh¼ng ®Þnh: sù biÕn ®æi lµ thuéc tÝnh vèn cã vµ phæ biÕn cña mäi sù vËt. Qu¸ tr×nh ®ã diÔn ra nh­ thÕ nµo vµ b¾t nguån tõ ®©u th× l¹i cã nhiÒu quan ®iÓm kh¸c nhau. Khæng Tö vµ Chu Hi cho r»ng: qu¸ tr×nh biÕn ®æi cña v¹n vËt nh­ dßng ch¶y kh«ng ngõng, nã kh«ng cã ®iÓm khëi ®Çu hay kÕt thóc. Nh­ trong s¸ch LuËn ng÷ cã chÐp: “Còng nh­ n­íc s«ng ch¶y ®i, mäi vËt ®Òu qua ®i kh«ng cã g× ngõng nghØ”. Chu Hi còng cho r»ng: “Sù sinh ho¸ cña c¸i g× qua ®i sÏ qua ®i, c¸i g× ®Õn sÏ ®Õn tiÕp, lu«n lu«n vËn ®éng kh«ng ngõng. §ã lµ tÝnh chÊt vèn cã tù nhiªn cña ®¹o”. Khi ®Ò cËp tíi ph­¬ng thøc vËn ®éng, c¸c nhµ Nho cã nhiÒu quan ®iÓm kh¸c nhau. Kinh DÞch cho r»ng, sù vËn ®éng, biÕn ho¸ cña v¹n vËt tu©n theo ph­¬ng thøc tõ sù biÕn ®æi vÒ l­îng g©y ra sù biÕn ®æi vÒ chÊt, "dÞch cïng t¾c biÕn, biÕn t¾c th«ng, th«ng t¾c cöu”. Nh­ng c¸c nhµ lý häc Tèng nho l¹i cho r»ng: vËn ®éng lµ mét qu¸ tr×nh tuÇn hoµn. Theo Chu §«n Di: “®éng cïng cùc th× tÜnh, tÜnh cïng cùc th× l¹i trë vÒ ®éng”. Bªn c¹nh quan ®iÓm coi sù vËn ®éng biÕn ho¸ lµ kh«ng cã ®iÓm ®Çu, kh«ng cã ®iÓm cuèi, c¸c nhµ t­ t­ëng cßn cho r»ng: sù biÕn ho¸ diÔn ra tõ c¸i ®¬n gi¶n ®Õn ®a d¹ng, phøc t¹p. Trong Kinh DÞch cã lóc cho r»ng: sù vËn ®éng biÕn ho¸ v¹n vËt b¾t ®Çu tõ th¸i cùc, nh­ng còng trong Kinh DÞch l¹i cã chç nãi r»ng: vËn ®éng, biÕn ho¸ ®ã b¾t ®Çu tõ trêi ®Êt. §æng Träng Th­, M¹nh Tö vµ nhiÒu nhµ lý häc cho sù vËt biÕn ho¸ ®ã b¾t ®Çu tõ trêi. Khi bµn vÒ nguån gèc vËn ®éng biÕn ho¸ v¹n vËt: Nho Gi¸o cho r»ng nguån gèc cña sù vËn ®éng biÕn ho¸ lµ sù thèng nhÊt vµ ®Êu tranh cña c¸c mÆt ®èi lËp. Trong Kinh DÞch, cã khi ®ã lµ c­¬ng nhu: “c­¬ng, nhu t­¬ng th«i nhi sinh biÕn ho¸”. Cã khi l¹i cho “Cµn kh«n lµ mÇm nung ®óc dÞch vËn”, cã khi l¹i cho vËn ®éng b¾t ®Çu tõ ©m d­¬ng. Nh÷ng nhµ Nho theo quan ®iÓm duy t©m, mµ §æng Träng Th­ lµ tiªu biÓu th× lu«n lu«n qu¶ quyÕt nguån gèc, ®éng lùc cña biÕn ho¸ lµ ë trêi: “Thiªn bÊt biÕn, ®¹o diÖc bÊt biÕn”. C¸c nhµ nho theo khuynh h­íng duy vËt th× cho r»ng: sù vËn ®éng vµ biÕn ho¸ lµ do sù tô t¸n co duçi cña khÝ. Tr­¬ng T¸i ®i t×m nguyªn nh©n cña vËn ®éng ngay trong b¶n th©n sù vËt. ¤ng cho r»ng: “vËn ®éng kh«ng ph¶i tõ bªn ngoµi”. §ång thêi xem sù t¸c ®éng lÉn nhau cña c¸c mÆt ®èi lËp lµ nguån gèc cña sù vËn ®éng biÕn ho¸ cña v¹n vËt: “ Kh«ng cã hai mÆt ®èi lËp th× kh«ng cã sù thèng nhÊt cña sù vËt, kh«ng thÊy sù thèng nhÊt th× t¸c dông cña hai mÆt ®èi lËp còng kh«ng râ” ( ChÝnh m«ng, thiªn Th¸i hoµ). ¤ng còng thÊy sù ®Êu tranh cña c¸c mÆt ®èi lËp trong c¸c sù vËt lµ hiÖn t­îng cã tÝnh chÊt phæ biÕn. Tuy nhiªn, khi tr×nh bµy vÒ sù biÕn ho¸ cña sù vËt, Tr­¬ng T¸i vÉn coi ®ã lµ qu¸ tr×nh vËn ®éng cã tÝnh chÊt tuÇn hoµn, tô t¸n tõ tr¹ng th¸i “khÝ” sang “th¸i h­” vµ ng­îc l¹i. H¬n n÷a, sù chuyÓn ho¸ vµ thèng nhÊt gi÷a c¸c mÆt ®èi lËp trong sù vËt chØ lµ tr¹ng th¸i mang tÝch chÊt t­¬ng ®èi vµ cuèi cïng sÏ ®i tíi chç hoµ gi¶i, kh«ng cã sù ra ®êi cña c¸i míi. “ Cã t­¬ng Êy lµ cã ®èi, cã ®èi tÊt ph¶i cã ph¶n biÖn, ph¶n biÖn Êy lµ cã nghiÖp, cã nghiÖp tÊt ph¶i cã hoµ gi¶i míi ®­îc”. (ChÝnh m«ng, thiªn Th¸i hoµ). Nh­ vËy, tõ Khæng Tö tíi M¹nh Tö, §æng Träng Th­ , Chu Hi… sau nµy ®Òu rÊt quan t©m lý gi¶i nguån gèc cña thÕ giíi, v¹n vËt, con ng­êi, vµ vÒ sù vËn ®éng, biÕn ho¸ cña vò trô. Mçi nhµ t­ t­ëng ®· ®­a ra nh÷ng quan niÖm kh¸c nhau, theo nhiÒu lËp tr­êng quan ®iÓm. Cã ng­êi theo khuynh h­íng duy vËt, ng­êi thÓ hiÖn quan ®iÓm duy t©m, siªu h×nh… Nh÷ng quan niÖm duy vËt cña Tu©n Tö, Tr­¬ng T¸i mang tÝnh nhiÒu tÝnh chÊt ng©y th¬, s¬ khai, trùc quan c¶m tÝnh. Nh­ng nã lµ mét b­íc tiÕn quan träng so víi thêi ®¹i cña c¸c «ng, nã ®¸nh dÊu sù ph¸t triÓn trong nhËn thøc cña ng­êi Trung Quèc vÒ thÕ giíi v¹n vËt xung quanh. Dï sao, chóng ta còng kh«ng thÓ ®ßi hái sù chiªm nghiÖm cña nh÷ng triÕt gia cæ – trung ®¹i ®· ph¶i cã nh÷ng lý gi¶i vµ chøng minh khoa häc chÝnh x¸c mµ m·i rÊt l©u vÒ sau míi cã thÓ cã. 1.2.3. VÞ trÝ vµ vai trß cña con ng­êi trong thÕ giíi. Nho gi¸o nh×n thÕ giíi, v¹n vËt nh­ mét chØnh thÓ thèng nhÊt, trong ®ã vò trô, trêi ®Êt, v¹n vËt, con ng­êi lu«n lu«n trong mèi quan hÖ t­¬ng hç. Vai trß cña con ng­êi trong thÕ giíi ®­îc thÓ hiÖn qua hai mèi quan hÖ c¬ b¶n: quan hÖ gi÷a trêi vµ ng­êi, quan hÖ gi÷a con ng­êi vµ x· héi. 1.2.3.1. Vai trß cña con ng­êi víi trêi ®Êt, v¹n vËt. Nho gi¸o coi con ng­êi lµ bé phËn cao nhÊt trong tù nhiªn, con ng­êi ®øng lªn trªn v¹n vËt. Khi bµn vÒ vai trß cña con ng­êi ®èi víi v¹n vËt, Nho gi¸o lu«n lu«n cho r»ng: con ng­êi cã thÓ s¸nh ngang cïng trêi ®Êt ho¸ sinh mu«n vËt. Tuy nhiªn, ®Ó cã ®­îc vÞ trÝ ®ã, con ng­êi ph¶i biÕt thùc hµnh ®óng theo ®¹o trêi, mÖnh trêi, ph¶i thê trêi, kÝnh trêi, ph¶i bÈm thô ®­îc ®¹o ®øc nh©n, lÔ, nghÜa, trÝ, tÝn mµ trêi ban cho [1; 26]. Cã thÓ thÊy, Nho gi¸o ®Ò cao vai trß cña con ng­êi nh­ng kh«ng ph¶i lµ mäi ng­êi nãi chung vµ v« ®iÒu kiÖn. Vai trß ®ã lu«n chØ cã thÓ cã khi con ng­êi phôc tïng quyÒn uy tèi cao cña trêi, ph¶i tu©n theo ®¹o, theo mÖnh cña trêi . §¹o cña trêi lµ sù thÓ hiÖn c¸c ®øc cña trêi trong sù sinh ra vµ biÕn ho¸ cña mu«n loµi. Nh­ trong s¸ch Trung dung ®· chØ râ: “Lín thay ®¹o cña th¸nh nh©n! Mªnh m«ng v« bê bÕn, ph¸t dôc mu«n vËt, cao vót tËn trêi, ®Çy ®ñ mµ dåi dµo thay”. MÖnh cña trêi lµ quyÒn uy tèi cao, lµ sù thÓ hiÖn vai trß cña trêi ®èi víi v¹n vËt, trong sù sinh thµnh, biÕn ®æi, mÊt ®i cña mçi loµi. Theo ®ã, c¸i tÝnh, c¸i ®øc cña con ng­êi, viÖc con ng­êi trë nªn thiÖn nh©n vµ sù sang – hÌn, sinh – tö… cña mçi ng­êi ®Òu lµ do mÖnh trêi, ®Òu t¹i trêi. V× vËy, ®èi víi loµi ng­êi th× “tri thiªn mÖnh” lµ ®iÒu quan träng nhÊt, cã ý nghÜa sèng cßn. Khæng Tö chØ râ: mét trong nh÷ng tiªu chuÈn c¬ b¶n cña ng­êi qu©n tö lµ ph¶i biÕt mÖnh trêi: “BÊt tri thiªn mÖnh v« dÜ qu©n tö d·”. VËy nªn, ng­êi qu©n tö cã ba ®iÒu kÝnh sî: sî mÖnh trêi, sî bËc ®¹i nh©n, sî lêi d¹y cña th¸nh nh©n. Khi ®· hiÓu mÖnh trêi th× kh«ng ®­îc lµm tr¸i mÖnh trêi mµ con ng­êi ph¶i suy nghÜ vµ lµm ®óng mÖnh trêi, kh«ng ®­îc o¸n tr¸ch nh÷ng g× ®· mÊt, kh«ng ®­îc mong thªm nh÷ng g× ngoµi nh÷ng c¸i ®ang cã. Bëi nÕu kh«ng sÏ m¾c téi víi trêi vµ bÞ trêi trõng ph¹t: “Ng­êi qu©n tö c¨n cø vµo ®Þa vÞ cña m×nh mµ hµnh ®éng, kh«ng ®­îc ham c¸i ë ngoµi bæn phËn. ë ®Þa vÞ giµu sang th× lµm theo c¸ch giµu sang, ë ®Þa vÞ nghÌo hÌn th× lµm theo c¸ch nghÌo hÌn, ë th©n di dÞch th× ph¶i chÞu th©n di dÞch… Qu©n tö dï ë c¶nh nµo còng tù t×m thÊy niÒm vui cña m×nh” (Trung dung). Tõ §æng Träng Th­ trë ®i, c¸c nhµ nho l¹i cµng c­êng ®iÖu, tuyÖt ®èi ho¸ c¸i “®¹o”, c¸i “mÖnh”, tøc lµ quyÒn uy, vai trß cña trêi ®èi víi con ng­êi, v¹n vËt. Theo ®ã, mäi hiÖn t­îng trong tù nhiªn, x· héi, cïng t«n ty trËt tù ®¼ng cÊp cña nã ®Òu do trêi s¾p ®Æt, ®Òu bÞ chi phèi bëi mÖnh trêi. Hä cßn cho r»ng: nh÷ng tai biÕn, rèi lo¹n x¶y ra trong tù nhiªn, x· héi lµ do trêi t¹o ra ®Ó tr¸ch b¶o, trõng ph¹t con ng­êi khi con ng­êi lµm tr¸i ®¹o trêi. Bëi vËy, “trÞ hay lo¹n, phÕ hay h­ng lµ bëi ng­êi chø kh«ng ph¶i do trêi” [8; 372]. Còng theo c¸c nhµ nho, trêi cã t«n ty, trËt tù cña trêi, ng­êi ®øng ®Çu câi trêi lµ Th­îng ®Õ. N­íc, nhµ, thiªn h¹ do trêi sinh ra còng cïng mét thÓ víi trêi, cho nªn còng cã t«n ty, trËt tù vµ còng cã ng­êi ®øng ®Çu nhµ, n­íc. Uy quyÒn cña ng­êi ®øng ®Çu c¬ cÊu Êy còng lµ tuyÖt ®èi v× ®Þa vÞ Êy lµ do trêi s¾p ®Æt. Nh­ v©y, quan niÖm cña Nho gi¸o vÒ vai trß cña con ng­êi trong mèi quan hÖ víi trêi vÒ c¬ b¶n lµ duy t©m. Tr­íc trêi, con ng­êi chØ lµ mét lùc l­îng thô ®éng. Vai trß cña con ng­êi chØ giíi h¹n ë viÖc ®em c¸i ®¹o, c¸i mÖnh cña trêi l­u hµnh kh¾p vò trô mµ th«i. 1.2.3.2. Vai trß cña con ng­êi trong c¸c mèi quan hÖ x· héi c¬ b¶n. Nho gi¸o nh×n nhËn con ng­êi trªn nhiÒu ph­¬ng diÖn kh¸c nhau nh­ng nÕu nh×n nhËn tõ ph­¬ng diÖn thiÕt chÕ x· héi c¬ b¶n, víi t­ c¸ch x· héi Êy lµ do trêi s¾p ®Æt, Nho gi¸o ®­a ra c¸c quan hÖ trong gia ®×nh: quan hÖ cha – con, chång – vî, anh – em; trong x· héi: b»ng h÷u, trªn – d­íi, thiªn tö – thiªn h¹. T­¬ng øng víi mçi quan hÖ Êy, Nho gi¸o ®­a ra nh÷ng quy ph¹m, chuÈn mùc ®¹o ®øc ®Ó rµng buéc, cét chÆt con ng­êi vµo nh÷ng mèi quan hÖ nµy, ®Þnh râ tr¸ch nhiÖm cña con ng­êi víi con ng­êi trong gia ®×nh, ngoµi x· héi. Nh÷ng quy ph¹m, chuÈn mùc ®¹o ®øc ®ã gép chung l¹i thµnh c¸i mµ c¸c nhµ nho vÉn th­êng gäi lµ “®¹o lµm ng­êi”. Vai trß cña con ng­êi ®­îc Nho gi¸o ®Ò cËp nhiÒu nhÊt trong ba mèi quan hÖ c¬ b¶n: cha – con, vî – chång, Thiªn tö – bÒ t«i víi n¨m ®øc chñ yÕu: nh©n, lÔ, nghÜa, trÝ, tÝn. Quan hÖ cha – con lµ mét trong ba mèi quan hÖ c¬ b¶n cña con ng­êi. §Ó duy tr× mèi quan hÖ nµy còng nh­ duy tr× trËt tù, t«n ty trong gia ®×nh nh»m gãp phÇn cñng cè trËt tù kØ c­¬ng vµ æn ®Þnh x· héi, Nho gi¸o ®­a ra hai chuÈn mùc ®¹o ®øc: “hiÕu”, “tõ”. Theo ®ã, cha mÑ ph¶i th­¬ng yªu con c¸i, con c¸i ph¶i ch¨m sãc, kÝnh träng cha mÑ. TÊt nhiªn, trong mèi quan hÖ nµy, Nho gi¸o vÉn ®Ò cao vÞ trÝ cña ng­êi cha lµ bÒ trªn cña con c¸i, vËy nªn, Nho gi¸o nhÊn m¹nh ®øc “hiÕu”, tøc lµ nhÊn m¹nh tr¸ch nhiÖm cña con c¸i víi cha mÑ. M¹nh Tö nhiÒu lÇn kh¼ng ®Þnh “trong c¸c viÖc phông sù th× phông sù cha mÑ lµ träng ®¹i h¬n hÕt… lµ gèc vËy” (M¹nh Tö, quyÓn h¹). §Õn §æng Träng Th­ trë ®i, c¸c nhµ nho cµng ®Ò cao vÞ trÝ, uy quyÒn cña ng­êi cha. §æng Träng Th­ coi “cha lµ trêi cña con” [8; 397]. Ngoµi c¸c nghÜa vô ch¨m sãc, nu«i d­ìng cha mÑ, ®øc hiÕu cña ng­êi con ®ßi hái con ph¶i tuyÖt ®èi phôc tïng mÖnh lÖnh cña cha. Nho gi¸o cho ®ã míi lµ ng­êi con cã nh©n, nghÜa, lÔ, trÝ. Tuy nhiªn, nÕu xÐt ®Õn cïng vµ lµ thùc chÊt, Nho gi¸o ®Ò cao ®øc hiÕu, tõ còng lµ nh»m duy tr× vÜnh viÔn chÕ ®é t«ng ph¸p vµ chñ yÕu lµ ®Þa vÞ thèng trÞ cña vua. “§¹o hiÕu ®èi víi cha còng chÝnh lµ ®Ó thê vua, ®¹o tõ ®èi víi con còng chÝnh lµ ®Ó sai khiÕn nh©n d©n” (§¹i häc). Trong mèi quan hÖ chång – vî, Nho gi¸o ®­a ra ph¹m trï “nghÜa” ®Ó rµng buéc tr¸ch nhiÖm gi÷a vî vµ chång víi nhau. Theo ®ã, vî chång ph¶i yªu th­¬ng vµ cã tr¸ch nhiÖm víi nhau. Tuy nhiªn, Nho gi¸o ®¸nh gi¸ cao ®Þa vÞ vµ vai trß cña ng­êi ®µn «ng. Tõ §æng Träng Th­ trë vÒ sau, c¸c nhµ nho ®Òu ®ßi hái ng­êi phô n÷, ng­êi vî ph¶i tuyÖt ®èi phôc tïng mÖnh lÖnh cña cha, cña chång: “T¹i gia tßng phô, xuÊt gi¸ tßng phu, phu tö tßng tö”. Ng­êi phô n÷ nh­ vËy míi ®­îc coi lµ ng­êi cã tiÕt h¹nh, c¸i mµ Nho gi¸o coi cßn quý h¬n c¶ tÝnh m¹ng [1; 31]. Trong x· héi, Nho gi¸o ®Æc biÖt chó ý nhiÒu ®Õn mèi quan hÖ vua – t«i. Theo ®ã, vua ®­îc coi lµ Thiªn tö, cã sø mÖnh to lín nhÊt lµ thay trêi trÞ d©n, d¹y d©n. Do vËy, quyÒn uy cña vua lµ tuyÖt ®èi, bao trïm thiªn h¹. NghÜa vô cña bÒ t«i víi vua lµ ph¶i tËn trung theo “®¹o” mµ nhµ nho ®· quy ®Þnh: “phông sù vua ph¶i hÕt lßng”. Ngoµi ra, khi coi n­íc lµ mét “gia ®×nh lín”, Nho gi¸o coi vua lµ cha mÑ d©n, nªn bÒ t«i trung víi vua còng chÝnh lµ hiÕu víi cha mÑ m×nh, tËn trung còng lµ tËn hiÕu. Cßn ®èi víi bÒ t«i, vua ph¶i theo mÖnh trêi, dùa vµo “lÔ” ®Ó d­ìng d©n, gi¸o d©n, trÞ d©n. Cã nh­ vËy, d©n míi cã ®¹o ®øc, cã khu«n phÐp. §Ó trÞ d©n cã hiÖu qu¶, nhµ vua còng ph¶i lµ ng­êi cã ®¹o ®øc, th­êng xuyªn tu d­ìng ®¹o ®øc, ph¶i th­¬ng yªu d©n vµ hîp lßng d©n. “NÕu vua th­¬ng yªu bÒ t«i th× bÒ t«i ph¶i trung thµnh víi vua” (Khæng Tö), cßn “nÕu vua coi bÒ t«i nh­ chã ngùa th× bÒ t«i coi vua nh­ kÎ qua ®­êng, vua coi bÒ t«i nh­ bïn r¸c th× bÒ t«i coi vua nh­ giÆc thï”. Quan niÖm cña Khæng Tö, M¹nh Tö vÒ mèi quan hÖ vua – t«i Ýt nhiÒu mang tÝnh nh©n v¨n, nh©n b¶n. Nh­ng tõ §æng Träng Th­ trë ®i, vua ®­îc coi lµ Thiªn tö, thay trêi trÞ d©n, nªn quyÒn uy cña vua còng lµ quyÒn uy cña trêi, mäi ng­êi ph¶i phôc tïng v« ®iÒu kiÖn. QuyÒn lùc vµ vai trß cña nhµ vua ®èi víi thÇn d©n trong thiªn h¹ lµ tuyÖt ®èi, mÖnh lÖnh cña vua ®­îc xem lµ mÖnh lÖnh cña trêi, kÎ nµo lµm tr¸i lÖnh vua sÏ bÞ trêi trõng ph¹t. "Râ rµng, tõ §æng Träng Th­ trë ®i, vai trß cña vua, cña kÎ thèng trÞ ®­îc ®Ò cao ®Õn møc tuyÖt ®èi, cßn vai trß cña ng­êi bÞ thèng trÞ th× chØ lµ thÓ hiÖn ®Çy ®ñ nghÜa vô ®èi víi vua" [1; 32]. Cã thÓ thÊy, khi ®­a ra quan niÖm vÒ vai trß cña con ng­êi trong c¸c mèi quan hÖ x· héi c¬ b¶n, Nho gi¸o hoµn toµn kh«ng xuÊt ph¸t con ng­êi chung chung, tr×u t­îng mµ tõ nh÷ng con ng­êi trong nh÷ng mèi quan hÖ cô thÓ. Tõ ®ã, Nho gi¸o luËn chøng vÒ vÞ trÝ, vai trß cña con ng­êi trong nh÷ng mèi quan hÖ Êy. Tõ t­ t­ëng cña c¸c nhµ nho, cho thÊy, Nho gi¸o cã ®Ò cao vai trß cña con ng­êi, nh­ng l¹i ®Ò cao vai trß cña vua – Thiªn tö, ng­êi thèng trÞ. ChØ cã tÇng líp ®ã míi cã thÓ chñ ®éng, lµm chñ ®­îc cuéc sèng cña hä d­íi sù che chë, d­íi vá bäc lµ uy quyÒn tèi cao cña Trêi. Cßn nh÷ng ng­êi bÞ trÞ, Nho gi¸o cho hä chØ cã vai trß nhÊt ®Þnh trong sù h­ng vong cña ®Êt n­íc, hä kh«ng cã quyÒn lµm chñ cuéc sèng cña m×nh. "XÐt vÒ thùc chÊt, xÐt ®Õn cïng, ®ã lµ nh÷ng quan niÖm duy t©m siªu h×nh vµ chØ nh»m cho môc ®Ých duy tr×, b¶o vÖ trËt tù cña chÕ ®é phong kiÕn, phôc vô lîi Ých cña giai cÊp thèng trÞ mµ th«i" [1; 33]. ThÕ gíi quan Nho gi¸o xuÊt ph¸t tõ nh÷ng quan ®iÓm cña c¸c nhµ nho vÒ giíi tù nhiªn, vÒ trêi. Tõ Khæng Tö tíi M¹nh Tö, §æng Träng Th­, Chu Hi… c¸c nhµ nho nãi vÒ trêi, mÖnh trêi, ®¹o trêi mét c¸ch râ rµng vµ còng kh¸ hÖ thèng. Hä dïng nã lµm chç dùa v÷ng ch¾c, thiªng liªng cho häc thuyÕt vÒ ®¹o lý cña m×nh. Tõ ®ã mµ sau Khæng – M¹nh, quan niÖm trêi - ®Êt – ng­êi cña Nho gi¸o, hoÆc nãi theo thuËt ng÷ triÕt häc ngµy nay lµ thÕ giíi quan Nho gi¸o, ®· lÇn l­ît cã nh÷ng sù bæ sung vµ ph¸t triÓn cña nh÷ng danh nho ®êi H¸n, Tèng… lµm cho nã trë nªn v« cïng v÷ng ch¾c vµ phong phó. Trong Nho gi¸o nãi chung, thÕ giíi quan Nho gi¸o nãi riªng, bªn c¹nh nh÷ng quan niÖm duy t©m næi tréi ta cã thÓ thÊy nh÷ng quan niÖm duy vËt kh¸ tiÕn bé vµ giµu tÝnh nh©n v¨n nh­ nh÷ng qua niÖm cña Tu©n Tö, Tr­¬ng T¶i… Nh­ng tõ H¸n Nho vÒ sau, Nho gi¸o chØ chó träng tíi giai cÊp thèng trÞ, chó träng tíi sù phôc tïng cña kÎ d­íi víi ng­êi trªn, cßn c¸c nhu cÇu chÝnh ®¸ng kh¸c cña con ng­êi th× Nho gi¸o xem nhÑ, “nhÊt lµ nh÷ng nhu cÇu c¸ nh©n cña con ng­êi th× Nho gi¸o hÇu nh­ kh«ng ®Ò cËp tíi” [20;76]. Nho gi¸o còng chØ ®Ò cËp tíi con ng­êi vÒ mÆt x· héi cßn mÆt sinh häc cña con ng­êi th× nã l¶ng tr¸nh. Do vËy, thùc tÕ Nho gi¸o ®· kh«ng ®¸p øng ®­îc mét ph­¬ng diÖn kh¸ quan träng cña con ng­êi. Tuy nhiªn, trong ®iÒu kiÖn ph¸t triÓn cña c¸c triÒu ®¹i phong kiÕn, Nho gi¸o lµ chç dùa cÇn thiÕt ®Ó c¸c thÕ lùc thèng trÞ cñng cè ®Þa vÞ cña m×nh. Cã lÏ v× thÕ mµ Nho gi¸o nãi chung, thÕ giíi quan Nho gi¸o nãi riªng cã søc sèng m¹nh mÏ kh«ng chØ ë Trung Quèc mµ cßn ë c¶ nh÷ng quèc gia phong kiÕn xung quanh. ch­¬ng II: ¶nh h­ëng cña thÕ giíi quan Nho gi¸o ë ViÖt Nam thÕ kØ XVI – XVIII Nho gi¸o du nhËp vµo n­íc ta ngay tõ thÕ kØ I, II. Trong thêi k× B¾c thuéc, Nho gi¸o ®­îc c¸c nhµ ®« hé phong kiÕn Trung Quèc sö dông nh­ mét c«ng cô ®Ó n« dÞch, ®ång ho¸ nh©n d©n ta, d©n téc ta. Tõ thÕ kØ I ®Õn thÕ kØ X, chÝnh quyÒn phong kiÕn Trung Quèc ®· ph¶i sö dông nhiÒu ph­¬ng tiÖn, nhiÒu biÖn ph¸p c­ìng Ðp ®Ó thùc hiÖn m­u ®å cña m×nh. Nh­ng kÕt qu¶ thu ®­îc kh«ng mÊy kh¶ dÜ, Nho gi¸o víi nh÷ng néi dung truyÒn b¸ h¹n hÑp ®· kh«ng thÓ v­¬n tíi kh¶ n¨ng chi phèi ®êi sèng t­ t­ëng cña x· héi ta. Tuy nhiªn, cµng vÒ cuèi giai ®o¹n nµy, trªn lÜnh vùc v¨n ho¸, Nho Gi¸o ®· phÇn nµo ®­îc nh©n d©n tù nguyÖn tiÕp nhËn dï cßn dÌ dÆt. §· cã rÊt nhiÒu ng­êi häc ch÷ H¸n, dï mét phÇn trong sè hä "häc ch÷ H¸n ®Ó cã thÓ häc kinh PhËt vµ ®Ó cã ®iÒu kiÖn tiÕp nhËn §¹o gi¸o” [26; 259]. Trong kû nguyªn ®éc lËp, tù chñ vµ thèng nhÊt, Nho gi¸o cßn ph¶i tiÕp tôc tr¶i qua mét thêi gian dµi thö th¸ch n÷a. Tõ thÕ kû X ®Õn thÕ kû XIII, chi phèi vò ®µi chÝnh trÞ vµ t­ t­ëng n­íc ta vÉn lµ PhËt gi¸o, sau PhËt gi¸o lµ §¹o gi¸o råi míi ®Õn Nho gi¸o. Trong bèi c¶nh Êy, cïng víi qu¸ tr×nh x©y dùng vµ ph¸t triÓn c¸c triÒu ®¹i phong kiÕn ViÖt Nam, do yªu cÇu thùc tiÔn cñng cè vµ ph¸t triÓn chÕ ®é phong kiÕn tËp quyÒn ®· ®Æt ra nhu cÇu tiÕp thu vµ ph¸t triÓn Nho gi¸o. Qua chÕ ®é thi cö cña c¸c triÒu ®¹i, nhiÒu nhµ Nho ®­îc tuyÓn lùa ®· tham gia vµo bé m¸y chÝnh quyÒn, biªn so¹n luËt ph¸p, kh«n khÐo biÕn mét sè t­ t­ëng vÒ phÐp trÞ n­íc cña Nho gi¸o thµnh ph¸p luËt cña x· héi. Ngoµi ra, Nho gi¸o cßn kh«ng ngõng gãp phÇn lµm r¹ng rì cho v¨n ho¸ n­íc nhµ, kh¼ng ®Þnh ¶nh h­ëng m¹nh mÏ cña nã víi x· héi §¹i ViÖt. Tõ ®Çu thÕ kû XIV trë ®i, Nho gi¸o chiÕm ®Þa vÞ quan träng sè mét trªn vò ®µi chÝnh trÞ n­íc nhµ. Sang thêi Lª s¬ (thÕ kû XV), Nho gi¸o chiÕm ®Þa vÞ ®éc t«n. Cã nhµ nghiªn cøu ®· cho r»ng: “Tõ ®©y hÔ nãi ®Õn ®êi sèng t­ t­ëng th× tr­íc hÕt vµ chñ yÕu lµ nãi ®Õn Nho gi¸o” [26; 255]. Cïng víi PhËt gi¸o, §¹o gi¸o, Nho gi¸o lµ häc thuyÕt cã lÞch sö tån t¹i l©u ®êi ë ViÖt Nam vµ ¶nh h­ëng to lín ®Õn t­ t­ëng ng­êi ViÖt. ¶nh h­ëng quan träng h¬n c¶ lµ vÒ mÆt thÕ giíi quan [23;59]. NhiÒu quan niÖm vÒ thÕ giíi, x· héi, con ng­êi cña ng­êi ViÖt Nam cã nguån gèc tõ thÕ giíi quan Nho gi¸o, PhËt, L·o. Cô thÓ, c¸c quan niÖm: nh©n sinh, hiÕu mÖnh, ©m d­¬ng biÕn hãa sinh ra trêi ®Êt, v¹n vËt ph¸t triÓn tuÇn hoµn vèn lµ cña Nho, c¸c quan niÖm ®êi ng­êi ng¾n ngñi, cã sinh cã diÖt… lµ cña L·o, quan niÖm nh©n qu¶, lu©n håi … lµ cña PhËt. Nho, PhËt, L·o bæ sung cho nhau vµ ®ãng gãp vµo viÖc h×nh thµnh, cñng cè vµ ph¸t trÓn thÕ giíi quan cña ng­êi ViÖt Nam nãi chung vµ cña giai cÊp phong kiÕn ViÖt Nam nãi riªng. Thùc tÕ cuéc ®Êu tranh giµnh ®éc lËp, x©y dùng vµ ph¸t triÓn ®Êt n­íc, thÕ giíi quan Êy ®· chøng minh vai trß to lín tÝch cùc cña nã. Nho, PhËt, L·o, ba häc thuyÕt kh¸c nhau nh­ng do c¬ cÊu, tÝnh chÊt vµ ®Æc biÖt lµ vai trß x· héi, do h¹n chÕ cña mçi häc thuyÕt Êy nªn ®· th­êng xuyªn kÕt hîp, ph©n c«ng nhau vµ bæ sung cho nhau trong mét thÕ giíi quan thèng nhÊt cña giai cÊp phong kiÕn. Nho häc cÇn cho ho¹t ®éng chÝnh trÞ, PhËt gi¸o cÇn cho viÖc gi¶i quyÕt vÊn ®Ò sèng chÕt, ho¹ phóc, §¹o gi¸o võa gióp d©n ch¨m sãc søc khoÎ võa cÇn cho sù gi¶i tho¸t ra khái bÕ t¾c vÒ con ®­êng danh lîi. §ã lµ lý do xuÊt hiÖn “ tam gi¸o ®ång nguyªn”, hay cßn gäi lµ "dung th«ng tam gi¸o" ë ViÖt Nam. [24; 73]. Cã thÓ nãi, ng­êi ViÖt Nam trong thêi kú tiÒn phong kiÕn ®· cã mét thÕ giíi quan t­¬ng ®èi hoµn chØnh vÒ tù nhiªn, x· héi, con ng­êi. ThÕ giíi quan Êy thÓ hiÖn qua thÇn tho¹i, huyÒn tho¹i, truyÒn thuyÕt, ca dao…dï nã cßn mang tÝnh chÊt th« s¬, chÊt ph¸c, vµ mang dÊu vÕt t­ duy cña tÝn ng­ìng nguyªn thuû. Tõ khi Nho, PhËt, L·o du nhËp vµo ViÖt Nam, nh÷ng ¶nh h­ëng cña ba ®¹o ®· t¹o ra mét b­íc tiÕn trong t­ duy ng­êi ViÖt: tõ t­ duy cô thÓ sang t­ duy logic, t­ duy trõu t­îng. Tuy nhiªn, vèn lµ hÖ t­ t­ëng cña giai cÊp phong kiÕn, Nho gi¸o kh«ng tr¸nh khái nh÷ng h¹n chÕ cña nã, do vËy thêi kú hoµng kim cña nã tÊt yÕu qua ®i. Nã mau chãng trë nªn bÊt lùc tr­íc sù ph¸t triÓn cña x· héi ViÖt Nam khi x· héi b¾t ®Çu b­íc vµo khñng ho¶ng tõ thÕ kØ XVI - XVIII. . Bèi c¶nh kinh tÕ – x· héi – chÝnh trÞ ViÖt Nam thÕ kû XVI – XVIII. 2.1.1. ChÝnh trÞ. §Çu thÕ kû XVI, nhµ n­íc tËp quyÒn phong kiÕn Lª s¬ b­íc vµo thêi kú suy tho¸i, kÓ tõ Uy Môc ®Õn T­¬ng Dùc, chÝnh quyÒn Lª s¬ ®· môc n¸t vµ suy yÕu trÇm träng. Trong triÒu ®×nh, c¸c phe ph¸i tranh giµnh quyÒn lùc, c¸c ®êi vua nèi tiÕp nhau lao vµo cuéc sèng truþ l¹c, kh«ng ®Ó ý ®Õn chÝnh sù, bá mÆc cho bän ho¹n quan vµ ngo¹i thÝch. Sö s¸ch gäi Uy Môc lµ “vua quû”, T­¬ng Dùc lµ “vua heo”[14; 131]. Sau ®ã, c¸c vua Lª Chiªu T«ng, Lª Cung Hoµng l¹i chØ lµ con bµi téi nghiÖp cña M¹c §¨ng Dung. Sau khi thÊy nh÷ng con bµi ®ã kh«ng cßn cÇn thiÕt n÷a, M¹c §¨ng Dung c­íp ng«i vua Lª vµ lËp ra triÒu M¹c (1521 – 1592). Ngay tõ khi míi dùng lªn, triÒu M¹c ®· vÊp ph¶i sù chèng ®èi m¹nh mÏ cña nhiÒu thÕ hÖ kh¸c nhau, ®Æc biÖt lµ søc chèng ®èi cña lùc l­îng cùu thÇn nhµ Lª. N¨m 1533, mét cùu thÇn Lª lµ NguyÔn Kim ®· t×m ®­îc mét ng­êi trong hoµng téc Lª – Lª Duy Ninh t«n lªn lµm vua nh»m t¹o ra danh nghÜa chÝnh thèng cho cuéc ®Êu tranh chèng hä M¹c. TriÒu Lª, do NguyÔn Kim lËp nªn ë Thanh Ho¸ - phÝa Nam, v× thÕ sö s¸ch gäi lµ Nam triÒu. TriÒu M¹c, lóc ®Çu ®ãng ®« ë Th¨ng Long phÝa B¾c nªn gäi lµ B¾c triÒu. "Tõ 1533 – 1592, hai bªn Nam – B¾c triÒu ®¸nh nhau gÇn bèn m­¬i trËn chiÕn lín nhá" [14; 136]. Cuèi cïng Nam triÒu ®· ®Ì bÑp ®­îc B¾c triÒu, nh­ng sau 1592 d­ ®¶ng hä M¹c tiÕp tôc ho¹t ®éng thªm mét thêi gian kh¸ dµi n÷a. Ngay khi côc diÖn Nam – B¾c ch­a chÊm døt th× mét côc diÖn kh¸c quyÕt liÖt h¬n, l©u dµi h¬n ®· xuÊt hiÖn ngay trong lßng Nam triÒu – B¾c triÒu: côc diÖn TrÞnh – NguyÔn ph©n tranh. N¨m 1545, NguyÔn Kim mÊt, cuéc tranh giµnh quyÒn lùc trong néi bé Nam triÒu b¾t ®Çu. Ng­êi con tr­ëng cña NguyÔn Kim lµ NguyÔn U«ng bÞ TrÞnh KiÓm giÕt h¹i. Em ruét cña NguyÔn U«ng lµ NguyÔn Hoµng ®· t×m mäi biÖn ph¸p kh«n khÐo ®Ó vËn ®éng TrÞnh KiÓm cho m×nh vµo trÊn thñ ThuËn Ho¸ (1558). "N¨m 1576, NguyÔn Hoµng kiªm lu«n xø Qu¶ng Nam, mét c¬ ®å riªng cña hä NguyÔn ë ph­¬ng Nam ®· xuÊt hiÖn" [26; 99]. Buæi ®Çu, NguyÔn Hoµng thùc hiÖn chÝnh s¸ch hai mÆt. BÒ ngoµi, NguyÔn Hoµng tá sù thuÇn phôc víi vua Lª vµ hä TrÞnh, thÓ hiÖn mét sè nghÜa vô ®èi víi triÒu ®×nh. MÆt kh¸c, NguyÔn Hoµng ©m thÇm chuÈn bÞ lùc l­îng cña m×nh, chiªu d©n, lËp Êp, më réng ®Êt ®ai vÒ phÝa Nam, tr÷ l­¬ng, mé lÝnh. N¨m 1613, NguyÔn Hoµng mÊt, NguyÔn Phóc Nguyªn tiÕp tôc thùc hiÖn chÝnh s¸ch trªn thªm mét thêi gian ng¾n n÷a. N¨m 1627, khi thùc lùc cña nhµ NguyÔn kh¸ m¹nh th× chÝnh s¸ch hai mÆt nãi trªn trë nªn kh«ng cßn cÇn thiÕt. Chóa NguyÔn c«ng khai ®èi ®Çu víi chÝnh quyÒn Lª – TrÞnh. Tõ 1627-1672, hai bªn TrÞnh – NguyÔn ®· ®¸nh nhau b¶y trËn lín. Sau 1672, do kh«ng ph©n th¾ng b¹i, hai bªn lÊy s«ng Gianh (Qu¶ng B×nh) lµm giíi tuyÕn chia c¾t l©u dµi n­íc ta. Tõ s«ng Gianh trë vµo thuéc quyÒn qu¶n lý cña nhµ NguyÔn (cßn gäi lµ §µng Trong), tõ s«ng Gianh trë ra thuéc quyÒn qu¶n lý cña tËp ®oµn Lª – TrÞnh (gäi lµ §µng Ngoµi) mµ thùc chÊt lµ hä TrÞnh n¾m hÕt thùc quyÒn, ng«i vua Lª chØ lµ “h÷u danh v« thùc” [14; 137]. Khi qu©n T©y S¬n tiÕn qu©n ra B¾c Hµ, côc diÖn §µng Trong - §µng Ngoµi míi chÊm døt. “C¸c nhµ sö häc gäi thÕ kû XVIII lµ thÕ kû cña chiÕn tranh n«ng d©n” [26; 101], hay "thÕ kû v­¬n lªn cña n«ng d©n vµ d©n téc" [24; 467]. Hµng lo¹t c¸c cuéc khëi nghÜa lín, nhá trong ®ã næi bËt nhÊt vµ lµm cho vua Lª, chóa TrÞnh sî h·i nhÊt lµ bèn cuéc khëi nghÜa: NguyÔn H÷u CÇu (1741- 1751), NguyÔn Danh Ph­¬ng (1741 - 1751), Hoµng C«ng ChÊt (1739 – 1769), Lª Duy MËt (1738 – 1779). Khi c¸c cuéc khëi nghÜa ë §µng Ngoµi thÊt b¹i th× khëi nghÜa §µng Trong næ ra, lín nhÊt lµ khëi nghÜa T©y S¬n do NguyÔn Nh¹c, NguyÔn L÷, NguyÔn HuÖ l·nh ®¹o. Khëi nghÜa T©y S¬n kÐo dµi h¬n ba m­¬i n¨m (1771 – 1801) ®· lËt ®æ ¸ch ¸p bøc bãc lét cña chóa NguyÔn ë §µng Trong, ®Ëp tan tËp ®oµn Lª – TrÞnh ë §µng Ngoµi, ®Èy lïi n¨m v¹n qu©n Xiªm, hai m­¬i chÝn v¹n qu©n Thanh x©m l­îc. Sau ®ã, nhµ T©y S¬n ®­îc thµnh lËp víi ba hÖ thèng chÝnh quyÒn cai qu¶n ba vïng kh¸c nhau: NguyÔn L÷ cai qu¶n tõ B×nh ThuËn trë vµo, NguyÔn Nh¹c cai qu¶n tõ B×nh ThuËn ®Õn Qu¶ng Nam, NguyÔn HuÖ tõ Qu¶ng Nam vÒ phÝa B¾c Bé. Tuy nhiªn, triÒu ®¹i T©y S¬n sö s¸ch vÉn nãi ®Õn vµ ca ngîi lµ triÒu ®¹i d­íi sù trÞ v× cña NguyÔn HuÖ, bëi chØ trÞ v× trong thêi gian ng¾n nh­ng ®· cã nh÷ng c¶i c¸ch rÊt tiÕn bé, hiÖu qu¶. MÆc dï, ®Òu lµ thµnh qu¶ chung cña phong trµo T©y S¬n, nh­ng viÖc ph©n chia thµnh ba hÖ thèng chÝnh quyÒn trªn ®· t¹o ®iÒu kiÖn cho nh÷ng m©u thuÉn trong néi bé n¶y sinh vµ ph¸t triÓn. NguyÔn ¸nh ®· lîi dông c¬ héi nµy ®Ó ph¶n c«ng vµ cuèi cïng ®· giµnh th¾ng lîi (1801). Nh­ vËy, liªn tôc tõ 1527 – 1801, ®Êt n­íc ta lu«n cã xung ®ét vµ néi chiÕn, x· héi tån t¹i hai m©u thuÉn c¬ b¶n: m©u thuÉn gi÷a c¸c tËp ®oµn phong kiÕn thèng trÞ vµ m©u thuÉn gi÷a ®Þa chñ víi n«ng d©n. Sù ®øt g·y cña chÝnh quyÒn phong kiÕn vµ sù ph©n chia ph¹m vi thèng trÞ cña tËp ®oµn M¹c, TrÞnh, NguyÔn lµ nÐt næi bËt trong t×nh h×nh chÝnh trÞ. Nh­ng c¸c nhµ n­íc phong kiÕn §µng Ngoµi vµ §µng Trong kÓ c¶ nhµ T©y S¬n sau nµy ®Òu theo m« h×nh cò tõ thêi Lª s¬, trªn c¨n b¶n lµ kiÓu nhµ n­íc phong kiÕn quan liªu, hµnh chÝnh ngµy cµng nÆng nÒ, phøc t¹p, cã duy tr× ë møc ®é nhÊt ®Þnh tÝnh ®Þa ph­¬ng, ®Æc biÖt lµ ë §µng trong, cµng vÒ sau c¸c nhµ n­íc ®ã cµng trë thµnh lùc l­îng c¶n cho sù ph¸t triÓn cña x· héi. 2.1.2. Kinh tÕ. Trong lóc c¸c tËp ®oµn phong kiÕn ®ang tranh giµnh quyÒn vÞ, ®Êt n­íc bÞ ph©n chia th× nh©n d©n ta mÆc dÇu ®· tæn h¹i nhiÒu søc lùc vµ cña c¶i trong chiÕn tranh, vÉn kh«ng ngõng lao ®éng cÇn cï, t¹o dùng cuéc sèng. Kinh tÕ ®Êt n­íc, nh×n chung trong c¸c thÕ kû trong c¸c thÕ kû XVI – XVIII, ®Õn nöa ®Çu thÕ kû XVIII vÉn ph¸t triÓn ë mét møc ®é nhÊt ®._.Ó thÊy, Lª Quý §«n ®· nghiªn cøu Nho gi¸o, Tèng Nho rÊt kü l­ìng. ThÕ giíi quan cña «ng qua sù lý gi¶i c¸c hiÖn t­îng tù nhiªn, x· héi ®· ®­îc béc lé râ rµng. ThÕ giíi quan ®ã ¶nh h­ëng nhiÒu tõ Nho häc, mµ chñ yÕu lµ Tèng Nho, cïng víi nh÷ng tÝn ng­ìng b¶n ®Þa, l¹i ®­îc th«i thóc bëi khuynh h­íng tam gi¸o ®ång nguyªn nªn nã mang tÝnh ®Æc s¾c, riªng biÖt. Qua ®ã, Lª Quý §«n ®· ®­a ra nh÷ng suy t­ cña riªng m×nh vÒ con ng­êi, thêi cuéc. Nh÷ng lý gi¶i cña «ng kh«ng nhÊt qu¸n trªn lËp tr­êng cña Nho gi¸o mµ cßn sö dông quan ®iÓm thÇn bÝ cña §¹o gi¸o, thÓ hiÖn xu h­íng dung th«ng tam gi¸o lóc ®ã. Cã thÓ nãi, Lª Quý §«n lµ ng­êi ho¹t ®éng kh«ng biÕt mÖt mái trong nhiÒu lÜnh vùc tõ chÝnh trÞ tíi nghiªn cøu sö häc, s¸ng t¸c v¨n häc. ¤ng ®· dµy c«ng nghiªn cøu vµ hÖ thèng ho¸ c¸c gi¸ trÞ v¨n ho¸, t­ t­ëng ng­êi x­a ®Ó l¹i, tÝch luü thµnh vèn kiÕn thøc uyªn b¸c cña m×nh.V× vËy, «ng ®· ®­îc ng­êi ®êi t«n vinh lµ "nhµ b¸c häc" 2.2.4. Lª H÷u Tr¸c (1720 - 1791). H¬n hai thÕ kû nay, ng­êi ta kh«ng ngít l­u truyÒn tªn tuæi cña danh y Lª H÷u Tr¸c. Nh©n c¸ch, tµi n¨ng, t­ t­ëng cña Lª H÷u Tr¸c ®· kh¼ng ®Þnh vÞ trÝ cña «ng trong hµng ngò nh÷ng nhµ t­ t­ëng, nhµ Nho, tr­ëng thµnh tõ nghiÖp y, còng nh­ trong lÞch sö t­ëng d©n téc. NghÒ nghiÖp chÝnh cña Lª H÷u Tr¸c lµ th¨m bÖnh, bèc thuèc, ch÷a bÖnh cho ng­êi. §»ng sau nghÒ nghiÖp Êy lµ c¶ mét hÖ thèng y lý cã liªn quan tíi thÕ giíi quan chung cña con ng­êi. "Tõ y lý ®Õn triÕt lý, råi tõ triÕt lý ®Õn y lý, ë Lª H÷u Tr¸c lµ c¶ mét qu¸ tr×nh ®ưîc lÆp ®i, lÆp l¹i vµ thùc hiÖn mét c¸ch tù gi¸c" [24; 442]. Trong truyÒn thèng §«ng y, y häc vµ Nho häc g¾n bã mËt thiÕt víi nhau. Nho häc ®Ò cËp tíi nh÷ng quan niÖm vÒ con ng­êi, vÒ tù nhiªn vµ x· héi. Y häc còng lÊy nh÷ng quan niÖm chung vÒ con ng­êi vµ vÒ tù nhiªn x· héi lµm c¬ së cho y lý cña m×nh. Muèn y lý v÷ng th× ph¶i häc ®¹o Nho. Lª H÷u Tr¸c còng nhËn thøc nh­ thÕ. ¤ng nãi: “phµm nh÷ng ng­êi häc thuèc tÊt ph¶i hiÓu thÊu lý luËn ®¹o Nho th× bèc thuèc míi dÔ” (Y luËn c¸ch ng«n). Sinh ra trong mét gia ®×nh cã truyÒn thèng khoa b¶ng, cïng víi ®ßi hái cña nghÒ nghiÖp, Lª H÷u Tr¸c lµ ng­êi n¾m c¸c kiÕn thøc Nho häc kh¸ ch¾c, vµ v× thÕ cã thÓ nãi, thÕ giíi quan Nho gi¸o ¶nh h­ëng rÊt lín ®Õn t­ t­ëng cña «ng. Tuy nhiªn, víi môc ®Ých häc ®Ó ph¸t triÓn nghÒ y, ch÷a bÖnh cøu ng­êi, Lª H÷u Tr¸c kh«ng chó ý ®Õn phÇn lý luËn chÝnh trÞ vµ ®¹o ®øc phong kiÕn mµ "«ng chØ chó ý ®Õn phÇn lý luËn vÒ quan hÖ vµ biÕn ho¸ trong con ng­êi vµ sù vËt" [24; 444]. ¤ng thÊy ý nghÜa quan träng cña thuyÕt ¢m – d­¬ng trong Kinh dÞch, thuyÕt Ngò hµnh trong Thiªn Hång ph¹m, thuyÕt Th¸i cùc ®å cña Chu §«n Di. ¤ng vËn dông vµ ph¸t triÓn c¸c thuyÕt trong viÖc t×m hiÓu vµ gi¶i thÝch nh÷ng hiÖn t­îng cña trêi ®Êt, con ng­êi tõ ®ã t¹o nªn mét thÕ giíi quan ®Æc s¾c vµ riªng biÖt.[24; 444]. ThÕ giíi quan cña Lª H÷u Tr¸c, tr­íc hÕt, thÓ hiÖn ë nh÷ng lý gi¶i cña «ng vÒ ¢m – D­¬ng, tõ ®ã «ng lý gi¶i vÒ con ng­êi, vÒ mèi quan hÖ gi÷a tinh thÇn vµ thÓ x¸c. Lª H÷u Tr¸c hiÓu ®­îc mèi quan hÖ g¾n bã gi÷a ¢m – D­¬ng. ¤ng nãi, ©m d­¬ng ®èi lËp nhau nh­ng lµ ®iÒu kiÖn tån t¹i cho nhau, lµ nh÷ng mÆt kh«ng thÓ thiÕu trong cïng mét sù vËt. “D­¬ng khÝ b¾t rÔ tõ ©m, ©m khÝ b¾t rÔ tõ d­¬ng, kh«ng cã d­¬ng th× ©m kh«ng thÓ ho¸, hoµn toµn ©m th× d­¬ng kh«ng thÓ n¶y në, hoµn toµn lµ d­¬ng th× ©m kh«ng thÓ ph¸t sinh.” ¤ng cho r»ng, ©m d­¬ng cã tÝnh chÊt phæ biÕn v× thÕ nã kh«ng chØ cã trong trêi ®Êt mµ cßn cã trong con ng­êi. “Ng­êi ta sinh ra trong kho¶ng hai khÝ ©m d­¬ng th× trong th©n thÓ còng cã ®ñ th¸i cùc”. ¢m d­¬ng ®ãng vai trß lµ nguån gèc, c¬ së, ®éng lùc cña sù ph¸t triÓn cña sù vËt vµ con ng­êi. “Thuû háa lµ dÊu hiÖu cña ©m d­¬ng, lµ thùc thÓ cña ©m d­¬ng, l¹nh vµ nãng lµ t¸c dông cña thuû ho¶. Lµm cho vËt sèng lµ ho¶, lµm cho vËt nhuËn lµ thuû. Kh«ng cã ho¶ th× diÖt, kh«ng cã thuû th× sÏ ch¸y kh«.”(Y h¶i cÇu nguyÖn). Nh÷ng ®iÒu trªn trong s¸ch DÞch häc còng ®· nãi. §iÒu kh¸c lµ nhËn thøc, tr×nh bµy cña Lª H÷u Tr¸c cã tÝnh chÊt râ rµng vµ nhÊt qu¸n, kh«ng cßn chót dÊu vÕt thÇn bÝ cña DÞch häc. Lª H÷u Tr¸c cho r»ng: trong con ng­êi vµ sù vËt, ©m d­¬ng ph¶i gi÷ thÕ c©n b»ng th× míi ph¸t triÓn b×nh th­êng ®­îc. “Phµm mäi bÖnh sinh ra kh«ng mét bÖnh nµo kh«ng ph¶i v× ©m d­¬ng h¹i nhau mµ mÊt ®iÒu hoµ” (Y h¶i cÇu nguyÖn), hay “thuû ho¶ , ©m d­¬ng trong c¬ thÓ ng­êi ta còng nh­ c¸n c©n , nÕu bªn nµy nÆng th× bªn kia nhÑ, ph­¬ng ph¸p ch÷a bÖnh lµ båi bæ cho hai bªn c©n b»ng, quyÕt kh«ng ®­îc ®Ó sai nhau mét ly”. Lµ nhµ y häc, Lª H÷u Tr¸c rÊt quan t©m tíi vÊn ®Ò mèi quan hÖ gi÷a h×nh vµ thÇn, hay gi÷a thÓ x¸c vµ tinh thÇn. Lª H÷u Tr¸c quan niÖm thÓ x¸c quyÕt ®Þnh tinh thÇn, tinh thÇn phô thuéc vµo thÓ x¸c. LËp tr­êng ®ã cña «ng hoµn toµn duy vËt, vµ ®­îc «ng lËp luËn mét c¸ch râ rµng, nhÊt qu¸n. ¤ng cho r»ng, t­ t­ëng, t×nh c¶m con ng­êi cã nguån gèc ë c¬ thÓ sèng. ¤ng nãi: “ThÊt t×nh (buån, vui, giËn, yªu ghÐt, dôc, väng) lµ thuéc lo¹i v« h×nh nh­ng còng do h÷u h×nh mµ ra” (Y gia quan miÖn). MÆt kh¸c, «ng còng thÊy tinh thÇn t¸c ®éng trë l¹i thÓ x¸c, khi tinh thÇn c¨ng th¼ng qu¸ sÏ t¹o ra bÖnh: “ThÊt t×nh bÞ t¸c ®éng th¸i qu¸ lµm cho nguyªn khÝ ë trong bÞ th­¬ng ho¸ thµnh bÖnh, bÖnh ph¸t ra lµ do ngò t¹ng bÞ h­” (Y gia quan miÖn), “qu¸ mõng th× h¹i t©m mµ sinh ra tinh thÇn bång bét, m¹ch t¸n lo¹n”. Sù gi¶i thÝch cña «ng lµ hoµn toµn hîp lý, ®óng víi thùc tÕ. NghÒ y, do th­êng xuyªn ph¶i ®èi diÖn víi c¸c vÊn ®Ò: sèng chÕt, mÖnh hÖ, sinh con g¸i, con trai. Lª H÷u Tr¸c cã th¸i ®é rÊt râ rµng vµ c¾t nghÜa ph©n minh. ¤ng kh«ng tin vµo sè mÖnh, døt kho¸t lo¹i bá quan ®iÓm mÖnh trêi vµ kh¼ng ®Þnh søc ng­êi. “Søc ng­êi ta cã thÓ thay ®­îc sè trêi, t­¬ng lai ch­a ®o¸n ®­îc thÕ nµo” (Th­îng kinh ký sù). Quan ®iÓm cña Lª H÷u Tr¸c vÒ tù nhiªn, vÒ con ng­êi lµ quan ®iÓm biÖn chøng chÊt ph¸c vµ duy vËt th« s¬. Nã gióp «ng ph¸t huy cao ®é n¨ng lùc cña m×nh trong viÖc ch÷a bÖnh cøu ng­êi, do vËy cã ý nghÜa tÝch cùc ®­¬ng thêi. Ngoµi t­ t­ëng nµy ra, thÕ giíi quan cña «ng cßn bao gåm mét ph­¬ng ph¸p t­ duy thùc tÕ vµ s¸ng t¹o, mµ nh÷ng nÐt riªng cña nã, ®· ®­îc h×nh thµnh râ. Lª H÷u Tr¸c lu«n xuÊt ph¸t tõ thùc tÕ, kh«ng chØ lµ thùc tÕ trong c¸c mèi quan hÖ qu¸ khø – hiÖn t¹i, thÓ – t©m, con ng­êi – thiªn nhiªn. Tõ ®ã, «ng ®i tíi ®o¸n ®Þnh bÖnh tr¹ng vµ quyÕt ®Þnh nh÷ng ph­¬ng thuèc thÝch hîp. ¤ng th­êng nãi: “phong thæ kh¸c th× c¸ch ch÷a trÞ còng kh¸c” hay “®êi x­a, ®êi nay kh«ng gièng nhau, khÝ trêi ®Êt mçi ngµy mét kÐm dÇn, ®êi ng­êi ta bÈm thô kÐm ®i. NÕu chØ b¾t ch­íc ph­¬ng thuèc cña ng­êi x­a, muèn ®em ra ®Ó lµm cho th©n thÓ khoÎ m¹nh th× kh«ng ®­îc” [24; 449]. "T­ duy cña «ng lµ t­ duy cña ng­êi häc hái nh­ng kh«ng b¾t ch­íc" [24; 454]. ¤ng häc tËp qua s¸ch vë, häc c¸c bËc y gia Trung Quèc, bëi theo «ng, cã häc hái th× míi cã thÓ kÕ thõa c¸i hay cña ng­êi ®i tr­íc vµ cã ®iÒu kiÖn ph¸t triÓn. Häc tËp ph¶i s¸ng t¹o. Lª H÷u Tr¸c ®· cè g¾ng v­ît ra khái t­ t­ëng “ph¸p cæ”, “noi theo c¸c bËc tiªn v­¬ng” cña Nho gi¸o. ¤ng nãi: ”thµ chÞu téi víi c¸c bËc tiÒn bèi cßn h¬n phô víi së häc cña m×nh”. ¤ng cßn nãi: “Quªn ¨n, quªn ngñ, dèc hÕt tinh thÇn theo chøng xoay thuèc, kh«ng c©u chÊp ngoµi c¸ch ch÷a th«ng th­êng… kh«ng gi¸m nÖ vµo ®iÒu cÊm cña ng­êi x­a”[26; 70]. Quan niÖm cña Lª H÷u Tr¸c rÊt tiÕn bé so víi ®­¬ng thêi. Nh­ng «ng ch­a thÓ tiÕn tíi phª ph¸n hÖ thèng y lý cò, x¸c lËp hÖ thèng y lý míi, mµ míi chØ dõng l¹i ë chç vËn dông, ph¸t huy, thªm vµ bít, gi÷ , bá sao cho phï hîp víi hoµn c¶nh ®iÒu kiÖn tù nhiªn n­íc ta. ¤ng ch­a thÓ lµm lªn cuéc c¸ch m¹ng trong y häc vµ trong thÕ giíi quan chung. Nh­ng "nh÷ng cèng hiÕn cña «ng còng ®· ®ñ ®Ó khiÕn «ng trë thµnh nhµ t­ t­ëng d©n téc cã diÖn m¹o riªng biÖt" [24; 458]. XuÊt th©n tõ mét gia ®×nh truyÒn thèng nho häc, Lª H÷u Tr¸c lóc ®Çu còng mang t­ t­ëng cña Khæng Tö: “häc nhi ­u t¾c sÜ”, nh÷ng mong tiÕn th©n b»ng con ®­êng khoa b¶ng. Nh­ng kh«ng l©u sau, «ng ch¸n ng¸n con ®­êng vµ quan niÖm sèng cña c¸c bËc tiÒn bèi. ¤ng nhËn thÊy lÏ sèng thÝch hîp víi m×nh lµ vÒ quª ë víi gia ®×nh, lµng xãm, vui cuéc sèng Èn dËt ®Õn hÕt ®êi. Cuéc sèng cña «ng cã vÎ g× nh­ cuéc sèng cña L·o trang. Nh­ng thùc ra, nã võa gièng l¹i võa kh«ng gièng. Bëi «ng còng coi th­êng danh lîi, lÊy chèn th«n d· ®Ó vui vÇy. Nh­ng th­êng nh÷ng ng­êi Èn dËt th× chØ xem thanh nhµn, tù do lµ thó vui tét ®Ønh mµ Ýt quan t©m tíi ng­êi kh¸c. Cßn Lª H÷u Tr¸c th× vÉn nghÜ viÖc cøu d©n, vµ cøu d©n trªn mét ph­¬ng diÖn kh¸c víi nhµ nho, ph­¬ng diÖn trÞ bÖnh cøu ng­êi. D¸ng dÊp cña Lª H÷u Tr¸c bªn ngoµi lµ L·o trang, lµ “«ng giµ l­êi” nh­ng thùc chÊt ®©u ph¶i lµ L·o trang. §ã lµ con ng­êi l¹c quan, yªu ®êi vµ lu«n bïng ch¸y kh¸t väng cøu ®êi, cøu thiªn h¹. Lª H÷u Tr¸c lµ mét hiÖn t­îng ®Æc biÖt ë thÕ kû : tù m×nh t×m lèi ®i riªng, ý thøc ®Çy ®ñ viÖc m×nh lµm, kh«ng sî khã kh¨n vÊt v¶. ChÝnh v× vËy mµ thÕ giíi quan cña «ng ®¹t tíi ®Ønh cao t­ t­ëng, cã ¶nh h­ëng lín ®èi víi ®­¬ng thêi vµ hËu thÕ. 2.2.5 Ng« Th× NhËm (1746 - 1803) Ng« Th× NhËm quª ë lµng T¶ Thanh Oai, Hµ T©y. ¤ng xuÊt th©n trong mét gia ®×nh cã truyÒn thèng khoa cö, lµ ng­êi th«ng minh, häc giái. N¨m 23 tuæi «ng ®· ®Ëu gi¶i nguyªn, 26 tuæi ®ç tiÕn sÜ. Ng« Th× NhËm sèng trong thêi k× ®Êt n­íc cã nhiÒu biÕn lo¹n: n«ng d©n khëi nghÜa chèng triÒu Lª - TrÞnh hÕt n¬i nµy ®Õn n¬i kh¸c ë ®µng ngoµi, T©y S¬n ra B¾c diÖt chóa TrÞnh, NguyÔn HuÖ ®¸nh tan 29 v¹n qu©n Thanh x©m l­îc... TËn m¾t chøng kiÕn vµ thÊu hiÓu nçi thèng khæ cña nh©n d©n Ng« Th× NhËm ®· tÝch cùc ho¹t ®éng nh»m cøu d©n, gióp ®êi. Còng nh­ hÇu hÕt c¸c nhµ t­ t­ëng ®­¬ng thêi Ng« Th× NhËm kh«ng ®Ó l¹i nh÷ng cuèn s¸ch chuyªn viÕt vÒ triÕt häc, nh­ng r¶i r¸c trong toµn bé tr­íc t¸c cña «ng, ng­êi ta vÉn thÊy béc lé nhiÒu t­ t­ëng triÕt häc ®éc ®¸o. T­ t­ëng ®ã lµm nÒn cho nh­ng t­ t­ëng vÒ chÝnh trÞ, nh÷ng quan niÖm nh©n sinh ®¹o ®øc. ThÕ giíi quan Ng« Th× NhËm thÓ hiÖn trªn nh÷ng quan niÖm cña «ng vÒ b¶n chÊt sù vËt, vÒ mèi quan hÖ trêi – ng­êi, vÒ thêi, vÒ mÖnh… §­¬ng thêi, Ng« Th× NhËm kh«ng cã ®iÒu kiÖn ®Ó “t×m hiÓu b¶n chÊt cña thÕ giíi, còng kh«ng chuyªn bµn vÒ nguån gèc, h×nh d¸ng cña trêi ®Êt, v¹n vËt” [28; 184]. ¤ng chØ t×m hiÓu thÕ giíi kh¸ch quan d­íi d¹ng lÞch sö, x· héi. Ng« Th× NhËm cho r»ng, khi xem xÐt sù vËt kh«ng ®­îc dõng ë chç trùc quan, c¶m tÝnh mµ ph¶i t×m hiÓu s©u ®Õn nguyªn nh©n cña sù vËt. “Ng­êi ®êi th­êng chØ c¨n cø vµo nói mµ xem th× chØ biÕt nói cao, kh«ng víi ®­îc, mµ kh«ng biÕt trë ra t×m c¸i cí së dÜ nói lµm sao mµ cao”. (Tùa xu©n thu qu¶n kiÕm). Theo Ng« Th× NhËm, khi nh×n sù vËt, ch¼ng nh÷ng ph¶i biÕt "t­îng h×nh" cña nã mµ cÇn ph¶i biÕt "héi ý" n÷a. Cã nghÜa lµ, kh«ng nh÷ng cÇn chó ý ®Õn h×nh d¸ng bªn ngoµi mµ cßn ph¶i t×m cho ra c¸i ®¹o lý Èn bªn trong sù vËt, c¸i b¶n chÊt cña sù vËt. NhËn thÊy c¸i h×nh Êy kh«ng cã g× khã, "mét dßng n­íc, mét mÈu ®¸, mét hiÖn vËt ®Òu cã thÓ ®­a m¾t lµ nh×n thÊy" nh­ng "nÕu ng­êi ta chØ thÊy cao mµ cho lµ nói, thÊy dµi mµ cho lµ s«ng, thÊy m¸t mµ cho lµ giã lµ míi chØ biÕt nh×n theo t­îng h×nh mµ ch­a biÕt héi ý" (Kim m· hµnh d­). Còng gièng quan niÖm cña Tèng Nho vÒ "h×nh nhi th­îng" vµ "h×nh nhi h¹ cña sù vËt, Ng« Th× NhËm cho r»ng mçi sù vËt ®Ò cã c¸i "h×nh" cña nã mµ ai còng cã thÓ thÊy, nh­ng bªn trªn c¸i "h×nh" sù vËt cßn cã c¸i "lý". ThÊy ®­îc c¸i "lý" cña sù vËt míi lµ ®iÒu quan träng cÇn ®¹t tíi trong qu¸ tr×nh nhËn thøc. Muèn ®¹t ®Õn nhËn thøc ®ã con ng­êi ph¶i "®Ó ý", nghÜa lµ "ph¶i n¾m lÊy c¸i ®iÒu mÊu chèt nhÊt cña sù vËt" (Kim m· hµnh d­). ¤ng ®· thÊy r»ng, tr­íc m¾t kh«ng chØ lµ c¸c sù vËt mµ cßn lµ c¸c mèi quan hÖ, sù vËn ®éng, chiÒu h­íng ph¸t triÓn cña chóng. Tõ ®ã, «ng nªu nªn mét sè nÐt chung trong quan ®iÓm nhËn thøc cña m×nh. Tr­íc hÕt, Ng« Th× NhËm thÊy thÕ giíi bªn ngoµi gåm c¸c m«i tr­êng trêi, ®Êt, ng­êi võa cã tÝnh thèng nhÊt, võa cã tÝnh ®a d¹ng. ë ®ã, «ng thÊy, mçi m«i tr­êng ®Òu cã vËt lµ trung t©m, vµ xoay quanh nã lµ v« sè c¸c vËt cã mèi quan hÖ trùc tiÕp hoÆc gi¸n tiÕp víi nã. VÝ nh­, trªn trêi th× mÆt trêi lµ trung t©m, xoay quanh nã lµ v« sè c¸c v× sao, tr¨ng. D­íi ®Êt th× nói lµ trung tam, quanh nã lµ ®ång b»ng, c©y cá… Con ng­êi th× vua lµ trung t©m, xung quanh vua lµ thÇn d©n. ChÝnh v× thÕ, «ng nãi “V¹n vËt quy vµo mét lÎ, hîp vµo mét s©u, c¸i lý cña ©m d­¬ng b¾t ®Çu tõ ®ã.”. Ngoµi tÝnh thèng nhÊt vµ tÝnh ®a d¹ng, Ng« Th× NhËm cßn thÊy tÝnh ®èi lËp vµ g¾n bã gi÷a hai mÆt trong mét sù vËt, nh­ cã "tô" th× cã " t¸n", cã "c­¬ng" th× cã "nhu", cã "thÓ" th× cã "dông"... ¤ng viÕt: "Cã thÓ th× kh«ng thÓ nµo kh«ng cã dông, cã t¸n th× kh«ng thÓ nµo kh«ng cã ®ång, cã th«ng suèt c¸i lÏ t¸n, tô, dÞ, ®ång th× míi cã thÓ nãi ®­îc ®¹o". Kh«ng nh÷ng thÕ, «ng cßn cho r»ng: c¸c mÆt Êy tuy ®èi lËp nh­ng l¹i g¾n bã víi nhau, lµ ®iÒu kiÖn tån t¹i cña nhau, kh«ng thÓ tù ý g¹t bá mÆt nµo[28; 187]. Thùc tÕ nh­ vËy, nªn con ng­êi ph¶i chó ý vµ hµnh ®éng cho ®óng. ¤ng viÕt: "Cøng chãng g·y, mÒm bÒn l©u, dï l­ìi dï r¨ng kh«ng tranh nhau khoÎ yÕu". (Kim m· hµnh d­). Nh­ vËy, cã thÓ thÊy, Ng« Th× NhËm ®· x©y dùng ®­îc mét nhËn thøc kh¸ ®éc ®¸o vÒ thÕ giíi v¹n vËt, con ng­êi. Trong ®ã thÓ hiÖn nhiÒu nhËn thøc ®óng ®¾n vµ tiÕn bé so víi ®­¬ng thêi. Nh÷ng nhËn thøc ®ã cã ®­îc do Ng« Th× NhËm ®· kÕ thõa vµ ph¸t huy t­ t­ëng trong c¸c t¸c phÈm DÞch truyÖn, Kinh dÞch thêi Xu©n Thu ChiÕn Quèc, "Th¸i cùc ®å thuyÕt" cña Chu §«n Di ®êi Tèng. [24; 469]. §iÒu cã ý nghÜa h¬n vµ mang tÝnh s¸ng t¹o nhiÒu h¬n lµ «ng ®· kÕ thõa vµ ph¸t triÓn mét sè ph¹m trï cña triÕt häc ph­¬ng §«ng nh­ nh÷ng quan niÖm cña «ng vÒ "mÖnh trêi", vÒ "thêi". "Thêi" lµ kh¸i niÖm xuÊt hiÖn tõ l©u trong lÞch sö ph­¬ng §«ng, lóc ®Çu, nã vèn cã nghÜa lµ thêi tiÕt, mïa vô, nãi lªn tÝnh chÊt tù nhiªn cña mét giai ®o¹n thêi gian trong n¨m vµ ¶nh h­ëng cña c¸c yÕu tè thêi gian Êy víi c©y trång, vËt nu«i. Sau ®ã, kh¸i niÖm "thêi" dÇn dÞch chuyÓn sang lÜnh vùc x· héi, víi ý nghÜa chØ thêi c¬, thêi vËn... Kh¸i niÖm "thêi" ®­îc nhiÒu nhµ nho Trung Quèc cæ ®¹i vËn dông nh­ mét ph¹m trï triÕt häc khi hä nãi "thêi" vµ "thÕ", "thêi" vµ "mÖnh"... Ng« Th× NhËm ®· kÕ thõa quan ®iÓm ®ã vµ ph¸t triÓn trªn lËp tr­êng cña m×nh. §èi víi Ng« Th× NhËm, "thêi" cã mét ý nghÜa quan träng víi vËn mÖnh cña mét triÒu ®¹i, "n¾m ®­îc thêi vµ hµnh ®éng theo thêi th× triÒu ®¹i næi lªn, bá mÊt thêi vµ hµnh ®éng tr¸i thêi th× triÒu ®¹i mÊt". MÆt kh¸c, «ng nãi r»ng "thêi ë trong dßng chuyÓn biÕn liªn tôc nªn ®¹o còng ph¶i thay ®æi cho phï hîp, c¸c triÒu ®¹i thay ®æi liªn tôc còng lµ v× thÕ". Trªn c¬ së nhËn thøc nh­ vËy, Ng« Th× NhËm cho r»ng, con ng­êi ph¶i thay ®æi theo thêi míi ®­îc tù do. "Nªn tØnh t¸o lóc viÖc cßn ch­a râ, chí say ®¾m ®Õn nçi h¹i m×nh, cïng víi thêi mµ biÕn ho¸.."(Kim m· hµnh d­). T×nh thÕ kh¸c th× c¸ch c­ xö còng ph¶i kh¸c. ¤ng nãi: "viÖc thiªn h¹ t×nh tuy gièng nhau mµ thÕ cã kh¸c nhau, sù ®¾c thÊt do ®ã còng kh¸c h¼n". ¤ng gi¶i thÝch viÖc lµm cña m×nh mét c¸ch kh¸i qu¸t: "GÆp thêi thÕ thÕ thêi ph¶i thÕ" [24; 420]. Hoµn c¶nh kh¸c th× ph­¬ng tiÖn ®Ó ®¹t môc tiªu còng ph¶i kh¸c: "n­íc ch¶y dïng thuyÒn, ®­êng hiÓm dïng ngùa. (Tróc l©m t«ng chØ nguyªn thanh). Thêi nµo th× cã viÖc cña thêi Êy, kh«ng thÓ b¾t nay ph¶i gièng x­a. ¤ng lªn ¸n nh÷ng ng­êi nh¾m m¾t tr­íc thùc tÕ, chØ biÕt dùa vµo lêi cæ nh©n ®Ó che dÊu sù thÊp kÐm cña m×nh. Nh÷ng nhËn thøc nh­ trªn ®· khiÕn Ng« Th× NhËm kh«ng bì ngì tr­íc c¸c sù biÕn, kh«ng cøng nh¾c trong xö thÕ mµ nhanh chãng n¾m b¾t vµ kÞp thêi hµnh ®éng trong mäi t×nh huèng [28;182]. Mét ph¹m trï triÕt häc truyÒn thèng kh¸c lµ “mÖnh trêi.” còng ®­îc Ng« Th× NhËm hiÓu vµ vËn dông theo c¸c cña m×nh. Tr­íc hÕt, «ng còng thõa nhËn "mÖnh trêi" mang tÝnh tÊt yÕu kh¸ch quan, chi phèi ®êi sèng cña con ng­êi, con ng­êi khã mµ c­ìng ®­îc. ¤ng viÕt: "ThÞnh suy, dµi ng¾n, vËn mÖnh do trêi, kh«ng ph¶i søc ng­êi t¹o ra ®­îc". Nh­ng mÖnh trêi ë Ng« Th× NhËm kh«ng cßn lµ ý chÝ sai khiÕn nh­ trong kinh ®iÓn Nho gi¸o mµ nã g¾n víi con ng­êi, cã khi nã xuÊt ph¸t tõ ý chÝ vµ nguyÖn väng cña con ng­êi. ¤ng nãi râ: "LÏ trêi ë t¹i lßng ng­êi" (Hy Do·n v¨n tËp). Tõ ®ã, cã thÓ suy ra: kh«ng ph¶i trêi quyÕt ®Þnh mµ lµ lßng ng­êi, ý chÝ cña ®¹i ®a sè quyÕt ®Þnh. Nh÷ng lý gi¶i cña Ng« Th× NhËm vÒ "trêi", "mÖnh trêi", "thêi" vµ con ng­êi lµ c¬ së ®Ó «ng x©y dùng nªn nh÷ng häc thuyÕt trong ho¹t ®éng chÝnh trÞ cña m×nh. V× hiÓu ®­îc thêi, hiÓu mÖnh trêi còng theo lßng ng­êi, hiÓu tÝnh chñ ®éng cña con ng­êi nªn Ng« Th× NhËm ®· tÝch cùc ñng hé Quang Trung khi «ng ®em qu©n ra B¾c. ¤ng lµ mét trong nh÷ng ng­êi ®Çu tiªn kh«ng c©u lÖ theo quan ®iÓm lÖ cæ cña c¸c nhµ nho ®Ó ®i theo Quang Trung. ThÕ giíi quan Ng« Th× NhËm ®· gióp «ng cã quyÕt ®Þnh chän xu h­íng xuÊt hîp lý vµ tÝch cùc. Qua nh÷ng néi dung t­ t­ëng trªn cã thÓ thÊy, Ng« Th× NhËm chÞu nhiÒu ¶nh h­ëng cña thÕ giíi quan Nho gi¸o. ¤ng ®· biÕt chän läc nh÷ng t­ t­ëng tiÕn bé, phï hîp víi thêi ®¹i «ng sèng. Sù s¸ng t¹o ®ã "®· lµm nªn nh÷ng thay ®æi cã tÝnh b­íc ngoÆt trong nhËn thøc vµ hµnh ®éng cña «ng" [24; 480]. Nh÷ng n¨m cuèi ®êi, sau khi nhµ T©y S¬n thÊt b¹i, Ng« Th× NhËm dµnh thêi gian nghiªn cøu ®¹o PhËt. T­ëng nh­ «ng ®· chuyÓn tõ Nho sang PhËt. Nh­ng thùc ra «ng vÉn lµ Nho. ¤ng dïng nh÷ng kh¸i niÖm cña Nho ®Ó gi¶i thÝch quan niÖm cña nhµ PhËt. ChÝnh «ng ®· cho r»ng: "T¸c dông cña Nho vµ thÝch chØ lµ mét ®¹o lý, mµ vÉn cïng mét gèc"(Tróc l©m t«ng chØ nguyªn thanh). T­ t­ëng cña Ng« Th× NhËm cuèi ®êi thÓ hiÖn khuynh h­íng dung th«ng Nho PhËt rÊt phæ biÕn ®­¬ng thêi. Nã lµ s¶n phÈm tÊt yÕu cña mét sù bÕ t¾c c¸ nh©n tr­íc thêi cuéc - sù bÕ t¾c cña mét ng­êi häc réng, tµi cao, cã lý t­ëng cøu n­íc, cøu ®êi nh­ng l¹i kh«ng thÓ hoµn thµnh t©m nguyÖn lín lao Êy. Nh­ vËy, qua t­ t­ëng cña c¸c nhµ Nho tiªu biÓu thÕ kØ XVI - XVIII, ta cã thÕ thÊy, c¸c nhµ nho dï theo xu h­íng xuÊt hay xö, ®Òu rÊt tÝch cùc, kh«ng ngõng nghØ t×m tßi, suy ngÉm vÒ thêi thÕ, vÒ mÖnh trêi, vÒ con ng­êi. ThÕ giíi quan cña hä chÞu ¶nh h­ëng tr­íc hÕt vµ chñ yÕu lµ tõ Nho gi¸o, trong ®ã ¶nh h­ëng cña Tèng Nho lµ chñ yÕu, mµ träng t©m cña nã lµ bµn vÒ mèi quan hÖ gi÷a "lý" (tinh thÇn) vµ "khÝ" (vËt chÊt). C¸c nhµ nho ViÖt Nam thêi k× nµy ®· tiÕp thu nhiÒu t­ t­ëng lý häc cña Tèng nho. Lª Quý §«n ®· dµnh c¶ ch­¬ng Lý khÝ trong s¸ch V©n ®µi lo¹i ng÷ ®Ó bµn vÒ "lý", "khÝ". NguyÔn BØnh Khiªm ®· bá nhiÒu thêi gian ®Ó nghiªn cøu lý häc, ®Õn møc "mét tiÕn sÜ ®êi Thanh lµ Chu X¸n tõng th¸n phôc: An Nam lý häc h÷u Tr×nh tuyÒn" [25; 124]. "Lý" Vµ "khÝ" tõng ph¹m trï mét ®· ®­îc c¸c nhµ Nho khai th¸c s©u tuú theo nh÷ng yªu cÇu vµ môch ®Ých kh¸ch nhau: quan niÖm vÒ "khÝ" trë thµnh c¬ së triÕt häc cho nghÒ y cña Lª H÷u Tr¸c, quan niÖm vÒ "lý" th× ®· lµm c¬ së cho c¸c ho¹t ®éng chÝnh trÞ, x· héi, c¸c quan niÖm ®¹o ®øc cña Lª Quý §«n, NguyÔn BØnh Khiªm. "Lý" ®­îc hiÓu lµ ®¹o lý, lµ con ®­êng ®óng ph¶i theo khi suy nghÜ vµ hµnh ®éng, trong tu d­ìng b¶n th©n, ®èi nh©n xö thÕ. Suy nghÜ vÒ "lý" cña c¸c nhµ nho lµ ®Ó soi s¸ng thêi thÕ. Cã thÓ nãi, ch­a bao giê "lý", "thêi", " thÕ" l¹i thu hót sù suy nghÜ cña c¸c nhµ trÝ thøc nh­ thÕ kØ XVI – XVIII. §iÒu nµy còng xuÊt ph¸t tõ ®iÒu kiÖn lÞch sö ®­¬ng thêi, khi x· héi nhiÒu lay chuyÓn d÷ déi, chÝnh trÞ phøc t¹p, diÔn biÕn nhanh chãng. V× vËy, c¸c nhµ nho ph¶i kh«ng ngõng t×m ra ®­êng ®i ®óng ®¾n cho m×nh. Qu¸ tr×nh t×m ®­êng ®ã còng chÝnh lµ qu¸ tr×nh hä ph¸t triÓn t­ t­ëng cña m×nh, lµm cho tÝnh triÕt lý trong c¸c t­ t­ëng cña hä ®­îc n©ng cao mét c¸ch râ rÖt so víi thêi k× tr­íc. Tuy nhiªn, bªn c¹nh nh÷ng tiÕn bé mµ hä ®¹t ®­îc, t­ t­ëng cña hä vÉn cã nh÷ng h¹n chÕ kh«ng thÓ tr¸nh khái. Lµ nh÷ng ng­êi theo Nho häc, hä kh«ng thÓ v­ît qua hÖ ý thøc phong kiÕn ®Ó tiÕn tíi mét hÖ t­ t­ëng tiªn tiÕn h¬n, hay t×m ra lèi tho¸t cho côc diÖn chÝnh trÞ ®­¬ng thêi. Tr­íc sù suy yÕu, bÊt lùc cña Nho gi¸o, c¸c nhµ nho ®· cã nh÷ng hµnh ®éng nh»m cè g¾ng kh«i phôc l¹i ®Þa vÞ vµ vai trß cña Nho gi¸o ®èi víi chÕ ®é phong kiÕn vµ x· héi. §ã lµ xu h­ëng chñ ®éng kÕt hîp Nho gi¸o víi PhËt gi¸o, §¹o gi¸o vµ ho¹t ®éng chÊn h­ng Nho gi¸o b»ng viÖc ph¸t triÓn kinh häc vµ kh¶o cøu häc thuËt. Nh÷ng ho¹t ®éng trªn ®· t¹o nªn khuynh h­íng dung th«ng Nho - PhËt - L·o phæ biÕn ë giai ®o¹n nµy. C¸c nhµ nho thÕ kØ XVI - XVIII bµn nhiÒu tíi c¸c vÊn ®Ò "mÖnh trêi", "©m d­¬ng", "trÞ lo¹n"… LËp tr­êng gi¶i quyÕt cña c¸c nhµ nho theo nhiÒu khuynh h­íng kh¸c nhau: duy vËt, duy t©m, …Tuy nhiªn, khuynh h­íng duy t©m lµ khuynh h­íng tiªu biÓu. Nh÷ng suy t­ triÕt häc cña hä béc lé thµnh nh÷ng quan niÖm sèng, c¸ch sèng cô thÓ cña mçi ng­êi. Tr­íc nh÷ng hçn lo¹n cña thêi cuéc, trªn quan niÖm ®ã hä cã nh÷ng chñ tr­¬ng kh¸c nhau. Ng­êi th× chñ tr­¬ng xuÊt nh­ Ng« Th× NhËm, Phïng Kh¾c Khoan, ng­êi th× chñ tr­¬ng xö nh­ Lª H÷u Tr¸c, hay lóc xuÊt, lóc xö nh­ NguyÔn BØnh Khiªm… Nh­ng dï chñ tr­¬ng xuÊt hay xö th× hä vÉn kh«ng ngõng b¨n kho¨n vÒ con ®­êng cøu n­íc, cøu ®êi, vµ xÐt ®Õn cïng th× t­ t­ëng cña hä ®Òu cã xu h­íng lµ xuÊt. ThÕ kØ XVI – XVIII, ®Æc biÖt lµ thÕ kØ XVIII, cã thÓ coi lµ ®Ønh cao trong lÞch sö t­ t­ëng ViÖt Nam tõ tr­íc cho ®Õn lóc ®ã. So víi tr­íc, t¸c phÈm ë thêi k× nµy nhiÒu h¬n, ®a d¹ng h¬n, ph¹m vi t­ t­ëng réng h¬n, ®Êu tranh trªn lÜnh vùc lý luËn còng râ h¬n. T­ t­ëng cña c¸c nhµ nho còng cã tÇm nh×n cao h¬n, yÕu tè ThÇn trong t­ t­ëng cña hä ®· dÇn bÞ yÕu tè Ng­êi lÊn ¸t, yÕu tè khai s¸ng dÇn thay thÕ yÕu tè b¶o thñ. Hä ®· tiÕn tíi ng­ìng cöa cña ý thøc s¸ng t¹o, ®Æt ra vÊn ®Ò ®æi míi t­ duy. TiÕc lµ triÒu NguyÔn lªn ®· kh«ng tiÕp tôc ph¸t triÓn ®­îc vÊn ®Ò trªn. Dï sao th× thÕ kØ XVI - XVIII ®· qua còng ®Ó l¹i nhiÒu ý nghÜa trong viÖc x©y dùng nÒn v¨n ho¸, t­ t­ëng vµ ph¸t triÓn t­ duy ng­êi ViÖt ngµy nay. kÕt luËn Nho gi¸o víi t­ c¸ch lµ mét hÖ t­ t­ëng xuÊt hiÖn ë Trung Quèc tõ thêi cæ ®¹i vµ ®· du nhËp vµo nhiÒu n­íc ch©u ¸, trong ®ã cã ViÖt Nam. ë nh÷ng n­íc nµy, Nho gi¸o ®ãng mét vai trß nhÊt ®Þnh ®èi víi tiÕn tr×nh ph¸t triÓn nhiÒu mÆt cña ®êi sèng x· héi vµ con ng­êi. Do vËy, Nho gi¸o ®· trë thµnh mét thµnh tè v¨n ho¸ truyÒn thèng cña c¸c quèc gia Êy. Qu¸ tr×nh h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña Nho gi¸o tõ Nho gi¸o Tiªn TÇn (Khæng - M¹nh) ®Õn H¸n Nho, Tèng Nho... Nho gi¸o Trung Quèc ®· cã nhiÒu thay ®æi, nh­ng c¸i phÇn c¬ b¶n nhÊt ®Ó ng­êi ta cã thÓ gäi chung nã lµ Nho th× vÉn ®­îc g×n gi÷. ThÕ giíi quan nho gi¸o ®· thÓ hiÖn kh¸ râ phÇn c¬ b¶n Êy. Nh×n chung, thÕ giíi quan Nho gi¸o thÓ hiÖn quan ®iÓm cña c¸c nhµ nho vÒ giíi tù nhiªn, vÒ trêi, vÒ mèi quan hÖ gi÷a trêi vµ ng­êi. C¸c nhµ t­ t­ëng gi¶i thÝch c¸c quan ®iÓm Êy th«ng qua hµng lo¹t c¸c ph¹m trï: "mÖnh trêi", "®¹o trêi", "lý", "khÝ"... mét c¸ch trang träng, ®«i lóc rÊt thÇn bÝ. Hä dïng nã lµm chç dùa m¹nh mÏ, thiªng liªng cho häc thuyÕt vÒ ®¹o lý cña m×nh. Qua nhiÒu thÕ hÖ kh¸c nhau, nh÷ng vÊn ®Ò Êy ®­îc bµn ®i, bµn l¹i mét c¸ch cã hÖ thèng, ®· béc lé nhiÒu lËp tr­êng t­ t­ëng kh¸c nhau, cã ng­êi theo khuynh h­íng duy t©m, ng­êi theo khuynh h­íng duy vËt, ng­êi thÓ hiÖn quan ®iÓm nhÞ nguyªn... Song khuynh h­íng duy t©m vÉn lµ khuynh h­íng chñ ®¹o, c¸c quan ®iÓm duy vËt cßn kh¸ ng©y th¬ vµ trùc quan c¶m tÝnh. Sù ®a d¹ng trong khuynh h­íng t­ t­ëng khiÕn thÕ giíi quan cña c¸c nhµ nho Trung Quèc mang vÎ phong phó, hoµnh tr¸ng, k× vÜ vµ kh¸ khã hiÓu (nhÊt lµ phÇn lý khÝ cña Tèng Nho). Nh×n chung, thÕ giíi quan Nho gi¸o Trung Quèc lý gi¶i vÒ c¸c vÊn ®Ò nh©n sinh - x· héi nhiÒu h¬n h¼n so víi c¸c vÊn ®Ò tù nhiªn, chó träng x©y dùng lý lÏ chÝnh trÞ - x· héi vµ lu©n lý h¬n lµ xÐt mèi quan hÖ gi÷a chñ thÓ vµ kh¸ch thÓ, thiªn vÒ gi¸o dôc ®¹o lµm ng­êi h¬n lµ cung cÊp cho con ng­êi nh÷ng nhËn thøc míi mÎ vÒ thÕ giíi kh¸ch quan. Mét thÕ giíi quan nh­ vËy, trong ®iÒu kiÖn khoa häc ch­a ph¸t triÓn, h¼n cßn chøa ®ùng nhiÒu yÕu tè duy t©m chñ quan, kinh nghiÖm vµ c¶m tÝnh. Tuy nhiªn, thÕ giíi quan Êy còng chøa ®ùng nhiÒu yÕu tè biÖn chøng tÝch cùc vµ phï hîp víi yªu cÇu x©y dùng, cñng cè, ph¸t triÓn chÕ ®é phong kiÕn tËp quyÒn lóc bÊy giê. Nho gi¸o du nhËp vµo ViÖt Nam tõ thêi B¾c thuéc, tíi thÕ kØ XVI, nã ®· cã lÞch sö tån t¹i ë n­íc ta h¬n mét ngh×n n¨m. Tõ chç bÞ cù tuyÖt ban ®Çu, Nho gi¸o ®· dÇn ®­îc ng­êi ViÖt chÊp nhËn vµ ®Æt lªn ®Þa vÞ hµng ®Çu trªn lÜnh vùc t­ t­ëng ë thÕ kØ XV. Nh÷ng g× mµ Nho gi¸o ®¹t ®­îc trong thêi gian dµi ®ã cho thÊy ¶nh h­ëng to lín cña nã ë ViÖt Nam. Vµ tÊt nhiªn, thÕ giíi quan cña ng­êi ViÖt sÏ chÞu nhiÒu ¶nh h­ëng tõ thÕ giíi quan Nho gi¸o. ThÕ kØ XVI - XVIII, chÕ ®é phong kiÕn ViÖt Nam b­íc vµo khñng ho¶ng. Tr­íc thùc tÕ Êy, c¸c nhµ Nho ViÖt Nam ®· vËn dông kiÕn thøc cña m×nh mµ phÇn lín lµ c¸c tri thøc Nho häc, ®Æc biÖt lµ Tèng Nho, ®Ó lý gi¶i vµ t×m lèi tho¸t cho thêi cuéc. Nh­ng qua sù vËn dông cña c¸c nhµ Nho tiªu biÓu thÕ kØ XVI - XVIII, tõ NguyÔn BØnh Khiªm, Phïng Kh¾c Khoan, Lª Quý §«n, Lª H÷u Tr¸c tíi Ng« Th× NhËm cho thÊy, qua t­ t­ëng cña hä, nhiÒu yÕu tè, néi dung cña thÕ giíi quan Nho gi¸o ®· ®­îc c¸c nhµ Nho ViÖt Nam c¶i biÕn, vµ bæ sung thªm nh÷ng t­ t­ëng cña PhËt gi¸o, §¹o gi¸o, cho phï hîp víi thùc tiÔn ®Êt n­íc, lµm gi¶m ®i tÝnh chÊt duy t©m thÇn bÝ cña Nho gi¸o. Nªn mÆc dï vÉn lµ nh÷ng ph¹m trï "mÖnh trêi", "thêi", "lý khÝ"... cña Nho gi¸o nh­ng ®· chøa ®ùng nhiÒu kiÕn gi¶i míi mÎ, nhiÒu suy t­ ®éc ®¸o, thÓ hiÖn t­ duy s¸ng t¹o vµ tÊm lßng nh©n nghÜa cña c¸c nhµ nho ViÖt Nam. §iÒu ®ã ®­îc nhiÒu nhµ nghiªn cøu ®· kh¼ng ®Þnh: Nho gi¸o nãi chung, thÕ giíi quan Nho gi¸o nãi riªng khi vµo ViÖt Nam ®· bÞ khóc x¹, biÕn ®æi, ®­îc ViÖt ho¸ nh»m phôc vô cho nhu cÇu cña ng­êi ViÖt trong mçi thêi k× lÞch sö. Nghiªn cøu thÕ giíi quan Nho gi¸o nãi chung vµ ¶nh h­ëng cña thÕ giíi quan Êy ë ViÖt Nam, dï chØ trong giai ®o¹n tõ thÕ kØ XVI - XVIII, còng lµ mét vÊn ®Ò kh¸ réng vµ phøc t¹p. Nã kh«ng chØ giíi h¹n ë nh÷ng néi dung mµ kho¸ luËn nµy ®Ò cËp. ¶nh h­ëng cña Nho gi¸o ë ViÖt Nam, trong giai ®în thÕ kØ XVI - XVIII nãi riªng vµ trong lÞch sö ph¸t triÓn cña nã nãi chung th× còng cßn trªn nhiÒu lÜnh vùc kh¸c n÷a nh­: chÝnh trÞ, x· héi, ®¹o ®øc, tÝn ng­ìng, phong tôc, tËp qu¸n... vµ ngay c¶ trong mçi vÊn ®Ò kho¸ luËn ®Ò cËp, víi néi dung réng lín nh­ vËy, kho¸ luËn ch­a thÓ lµm s¸ng tá ®Çy ®ñ ®­îc vµ kh«ng tr¸nh khái nh÷ng h¹n chÕ nhÊt ®Þnh. Nh÷ng vÊn ®Ò mµ kho¸ luËn ®Æt ra trªn ®©y ®ßi hái cÇn ph¶i tiÕp tôc nghiªn cøu n÷a míi mong nh×n nhËn ®Çy ®ñ h¬n ¶nh h­ëng cña Nho gi¸o nãi chung, thÕ giíi quan Nho gi¸o nãi riªng ë ViÖt Nam. §ã lµ c«ng viÖc rÊt h÷u Ých, v× tõ nh÷ng nghiªn cøu nghiªm tóc, ta cã thÓ t×m thÊy ë ®ã nh÷ng bµi häc gi¸ trÞ phôc vô cho sù ph¸t triÓn t­ duy cña ng­êi ViÖt Nam trong xu thÕ héi nhËp khu vùc vµ toµn cÇu nh­ hiÖn nay. DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO NguyÔn Thanh B×nh (2005). Häc thuyÕt chÝnh trÞ - x· héi cña Nho gi¸o vµ sù thÓ hiÖn cña nã ë ViÖt Nam tõ thÕ kû XI ®Õn nöa ®Çu thÕ kû XIX. LuËn ¸n TiÕn sÜ. §HQG Hµ Néi. Bùi Hanh Cẩn (1985). Lê Quý Đôn. Nxb Văn Hoá Doãn Chính (Chñ biªn-2004). Đại cương lịch sử Triết học Trung Quốc. Nxb Chính Trị Quốc Gia. Quang Đạm (1994). Nho giáo xưa và nay. Nxb Văn Hoá. Cao Xuân Huy (1995). Tư tưởng phương Đông gợi những điểm nhìn tham chiếu. Nxb Văn hoá. Trần Đình Hượu (2002). Các bài giảng về tư tưởng phương Đông. Nxb ĐHQG Hà Nội. Vũ Khiêu (1997). Nho giáo và sự phát triển ở Việt Nam. Nxb KHXH. Trần Trọng Kim. Nho giáo Đinh Xuân Lâm – Trương Hữu Quýnh (Chñ biªn-1994). Đại cương lịch sử Việt Nam. Nxb Giáo dục. Phan Huy Lê (1975). Lịch sử chế độ phong kiến Việt Nam. Tập 3. Nxb Giáo dục. Hå ChÝ Minh Toµn tËp. TËp 5. Nhµ xuÊt b¶n CTQG. 1995 Hà Thúc Minh (1998). Lê Quý Đôn, Nhà tư tưởng Việt Nam thế kỉ XVIII. Nxb Giáo Dục. Phan Ngọc (1998). Bản sắc văn hoá Việt Nam. Nxb Văn hoá. Nguyễn Quang Ngọc (Chñ biªn-2002). Tiến trình lịch sử Việt Nam. Mxb Giáo dục. Bùi Văn Nguyên (1994). Nguyễn Bỉnh Khiêm, truyện danh nhân. Nxb H¶i Phßng Nxb Đà Nẵng (2002). Triết học hỏi và đáp. Nxb Đà Nẵng (2000). Nguyễn Bỉnh Khiêm trong lịch sử phát triển văn hoá dân tộc. Nxb Sự thật. (1976). Từ điển Triết học. Nxb Sự thật (1998). Gíáo trình Triết học Mác – Lênin. Lê Duy Phương (2002). Lê Quý Đôn, cuộc đời và giai thoại. Nxb Văn hóa dân tộc. Nguyễn Kim Sơn. Nho giáo trong lịch sử phát triển văn hoá dân tộc. Hoàng Văn Thảo (2005). Tư tưởng triết học của Lê Quý Đôn trong “Vân Đài loại ngữ”. Luận văn thạc sĩ triết học. Viện Triết học. Nguyễn Tài Thư (1997). Nho học ở Việt Nam, một số vấn đề lý luận và thực tiễn. Nxb KHXH . Nguyễn Tài Thư ( Chñ biªn-2004). Lịch sử tư tưởng Việt Nam, Tập I. Viện triết học. Nguyễn Tài Thư (1997). Ảnh hưởng của các hệ tư tưởng và tôn giáo đối với con người Việt Nam hôm nay. Nxb CTQG. Nguyễn Khắc Thuần (2002). Đại cương lịch sử Văn hoá Việt Nam. Nxb Giáo dục. Trần Văn Thuỵ(2001). Đại danh y Hải Thượng Lãn Ông, cơ sở của nghề làm thuốc chữa bênh. Nxb Y học. Văn Tân (1974). Ngô Thì Nhậm, con người và sự nghiệp. Nxb Văn hoá – Thông tin Hà Tây. Nguyễn Khắc Viện (2000). Bàn về đạo Nho. Nxb Thế Giới. Nguyễn Văn Vịnh (2004). Thế giới quan trong triết học Trung Quốc cổ đại. Luận văn tiến sĩ triết học. Viện Triết học. Nguyễn Hữu Vui. (2002) Gi¸o tr×nh Lịch sử Triết học. TrÇn V¨n GiÇu (1996). Sù ph¸t triÓn cña t­ t­ëng ViÖt Nam tõ thÕ kû XIX ®Õn c¸ch m¹ng th¸ng 8. TËp 1. Nhµ xuÊt b¶n CTQG Hµ Néi. môc lôc Trang phÇn më ®Çu 1 phÇn néi dung 7 ch­¬ng i: mét sè néi dung cña thÕ giíi quan nho gi¸o 7 1.1: Kh¸i l­îc vÒ thÕ giíi quan vµ c¸c h×nh thøc tån t¹i cña thÕ giíi quan 7 1.2: Néi dung c¬ b¶n cña thÕ giíi quan Nho gi¸o 11 ch­¬ng ii: ¶nh h­ëng cña thÕ giíi quan nho gi¸o ë viÖt nam thÕ kØ xvi - xviii 28 2.1: Bèi c¶nh kinh tÕ - chÝnh trÞ - x· héi ViÖt Nam thÕ kØ XVI - XVIII 30 2.2: ¶nh h­ëng cña thÕ giíi quan Nho gi¸o qua t­ t­ëng mét sè nhµ nho tiªu biÓu 39 phÇn kÕt luËn: 62 danh môc tµi liÖu tham kh¶o: 65 Lêi c¶m ¬n Trong qu¸ tr×nh thùc hiÖn kho¸ luËn, em ®· nhËn ®­îc sù gióp ®ì to lín cña c¸c thÇy c« gi¸o vµ c¸c b¹n trong tËp thÓ líp. V× vËy, em xin bµy tá lßng biÕt ¬n s©u s¾c tíi thÇy c« gi¸o vµ c¸c b¹n, ®Æc biÖt lµ c« gi¸o - Th¹c sÜ L­u ThÞ ThÞnh, c« ®· trùc tiÕp h­íng dÉn vµ chØ b¶o cho em hoµn thµnh kho¸ luËn nµy. Ch¾c ch¾n nh÷ng h¹n chÕ vµ thiÕu sãt trong kho¸ luËn nµy lµ kh«ng thÓ tr¸nh khái. V× vËy, em rÊt mong nhËn ®­îc sù gãp ý cña c¸c thÇy, c« cïng toµn thÓ c¸c b¹n ®Ó ®Ò tµi cña em ®­îc bæ sung vµ ph¸t triÓn hoµn thiÖn h¬n. Mét lÇn n÷a em xin ch©n thµnh c¶m ¬n! Hµ Néi, ngµy 25 th¸ng 5 n¨m 2007 Sinh viªn Vò ThÞ Th¬ ._.