Vùng đất Bến Tre trong các thế kỷ XVII - XIX

Vuøng ñaát Beán Tre trong caùc theá kyû XVII – XIX Đào thị nhan DAÃN NHAÄP 1. Lyù do choïn ñeà taøi: Beán Tre laø vuøng ñaát gaén lieàn vôùi quaù trình lòch söû khai phaù vuøng ñaát Nam Boä. Nôi ñaây, moãi teân ñaát, teân ngöôøi, moãi xoùm laøng, haøng caây, beán nöôùc ngaøy nay ñeàu coù moät söï noái tieáp gaén lieàn vôùi quaù khöù xa xöa. Beán Tre ôû trong loøng Nam Boä, giöõa ñoàng baèng soâng Cöûu Long, laø vuøng ñaát maùu thòt cuûa Vieät Nam, cuõng chính laø nôi toâi ñaõ ñöôïc sinh ra vaø lôùn leân. Töø khi Beán Tre ñöôïc hình thaønh, treân vuøng ñaát naøy ñaõ dieãn ra nhieàu thay ñoåi, ngöôøi daân nôi ñaây ñaõ laøm neân nhieàu kyø tích baûo veä vaø xaây döïng queâ höông.Vuøng ñaát Beán Tre ñaõ coù moät chieàu daøi lòch söû gaén vôùi quaù trình döïng nöôùc vaø giöõ nöôùc cuûa daân toäc. Ñoàng baèng soâng Cöûu Long coù taàm quan troïng ñaëc bieät ñoái vôùi coâng cuoäc xaây döïng vaø phaùt trieån ñaát nöôùc ta trong quaù khöù, hieän taïi vaø töông lai, laø ñoái töôïng nghieân cöùu coù söùc haáp daãn lôùn ñoái vôùi nhieàu ngaønh khoa hoïc. Ñaây laø moät vuøng ñaát môùi giaøu tieàm naêng veà moïi maët, coù lòch söû hình thaønh gaén lieàn vôùi nhöõng giai ñoaïn lòch söû quan troïng cuûa daân toäc, moät vuøng ñaát coøn ñöôïc meänh danh “vuøng ñaát vaøng” chöùa ñöïng nhieàu bí aån caàn khaùm phaù vaø khai thaùc, chöùa ñöïng nhieàu baøi hoïc quaù khöù giuùp chuùng ta nhaän thöùc ñöôïc hieän taïi vaø ñònh höôùng phaùt trieån cho töông lai. ÔÛ goùc ñoä lòch söû, khoa hoïc, vieäc nghieân cöùu toång theå veà ñoàng baèng soâng Cöûu Long caàn phaûi döïa treân nhaän thöùc cuï theå veà lòch söû cuûa töøng vuøng. Moãi vuøng ñaát taïo neân moät dieän maïo, moät saéc maøu, laøm neân moät böùc tranh lòch söû cuûa caû ñoàng baèng soâng Cöûu Long. Coù theå noùi moät caùch hình aûnh raèng, vôùi nhöõng neùt rieâng cuûa moãi vuøng ñaát, laøm neân veû ñeïp toaøn caûnh cuûa ñoàng baèng soâng Cöûu Long, nhö daùng laù, maøu hoa laø veû ñeïp cuûa caùc nhaùnh caây treân cuøng moät coäi. Beán Tre coù moái quan heä khaêng khít laâu ñôøi vôùi noäi vuøng vaø ngoaïi vuøng ñoàng baèng soâng Cöûu Long,vì vaäy chuùng toâi choïn Beán Tre laøm ñòa baøn nghieân cöùu cuï theå ñeå coù theâm nhöõng nhaän thöùc môùi veà Nam Boä noùi chung vaø ñoàng baèng soâng Cöûu Long noùi rieâng. Vieäc tìm hieåu, nghieân cöùu lòch söû cuûa vuøng ñaát cuõng laø moät nhòp caàu göûi gaém tình caûm ñoái vôùi queâ höông. Qua luaän vaên naøy, chuùng toâi hy voïng giuùp theá heä treû Beán Tre hieåu bieát theâm veà lòch söû hình thaønh cuûa queâ höông mình, veà coâng cuoäc khai phaù xaây döïng vaø baûo veä vuøng ñaát naøy cuûa oâng cha töø ñôøi xöa. Hieåu bieát ñeå traân troïng vaø ñeàn ñaùp coâng ôn cuûa lôùp ngöôøi ñi tröôùc, nhöõng ngöôøi ñaõ ñoå moà hoâi vaø caû xöông maùu ñeå bieán nôi naøy voán hoang vu, baït ngaøn röøng raäm thaønh ruoäng vöôøn truø phuù xanh töôi, thaønh xoùm laøng ñoâng vui no aám… Chuùng toâi cuõng mong lôùp treû hieåu bieát ñeå theâm yeâu queâ höông, yeâu xoùm laøng, gaén boù vaø coù traùch nhieäm vôùi queâ höông. Tìm veà quaù khöù, coäi nguoàn chính laø theâm ñoäng löïc tinh thaàn ñeå cuûng coá baûn lónh ñaáu tranh vaø saùng taïo, coù thaùi ñoä ñuùng ñaén vaø vieäc laøm höõu ích ñeå goùp phaàn vaøo söï nghieäp xaây döïng, baûo veä queâ höông mình. Vôùi luaän vaên naøy, toâi cuõng muoán khaùm phaù kyõ hôn veà moät vuøng ñaát voán laø xöù sôû soâng nöôùc cuø lao, ñeå khaúng ñònh söï ñoùng goùp cuûa cö daân nôi naøy vaøo lòch söû daân toäc vaø lòch söû Nam boä. Toâi muoán tìm hieåu vuøng ñaát naøy ñeå goùp phaàn döïng laïi böùc tranh cuûa Beán Tre nhö moät saéc maøu cuûa böùc tranh veà ñaát nöôùc, döïa vaøo nhöõng nhaän thöùc lòch söû, nhöõng tìm toøi khaùm phaù vaø coi ñaây laø moùn quaø traân troïng daâng taëng queâ höông yeâu daáu cuûa toâi. Vôùi nhöõng lyù do ñoù, toâi choïn ñeà taøi luaän vaên laø “Vuøng ñaát Beán Tre trong caùc theá kyû XVII - XIX”. 2. Ñoái töôïng vaø phaïm vi nghieân cöùu: Vôùi ñoái töôïng nghieân cöùu ñöôïc neâu roõ trong teân ñeà taøi, luaän vaên naøy seõ tìm hieåu moïi lónh vöïc chính trò, kinh teá, vaên hoùa, xaõ hoäi cuûa Beán Tre, goùp phaàn döïng laïi böùc tranh toaøn caûnh veà ñaát vaø ngöôøi Beán Tre trong suoát moät chieàu daøi lòch söû, töø theá kyû XVII khi baét ñaàu coù nhöõng böôùc chaân khai phaù cuûa löu daân ngöôøi Vieät ôû vuøng ñaát naøy, cho ñeán theá kyû XIX, tröôùc cuoäc khai thaùc thuoäc ñòa laàn thöù nhaát cuûa thöïc daân Phaùp. Vuøng ñaát ngaøy nay ñöôïc goïi laø Beán Tre vaøo thôøi chuùa Nguyeãn, ñeán khi thöïc daân Phaùp xaâm löôïc thuoäc ñòa giôùi tænh Vónh Long. Luaän vaên chæ taäp trung nghieân cöùu böùc tranh toaøn dieän thuoäc phaïm vi khoâng gian ñòa giôùi tænh Beán Tre ngaøy nay. 3. Lòch söû nghieân cöùu vaán ñeà vaø nguoàn söû lieäu: 3.1. Lòch söû nghieân cöùu vaán ñeà: Beán Tre ñöôïc hình thaønh trong tieán trình lòch söû khai phaù vuøng ñaát Nam boä. Nguoàn söû lieäu vaø coâng trình nghieân cöùu vuøng ñaát Nam boä raát phong phuù, nhöng haàu nhö chöa coù coâng trình chuyeân khaûo naøo döïng laïi böùc tranh toaøn caûnh cuûa vuøng ñaát Beán Tre töø theá kyû XVII ñeán cuoái theá kyû XIX. Coù theå ñieåm laïi vaøi neùt veà nguoàn tö lieäu ñaõ ñeà caëp tôùi Beán Tre nhö sau: Nguoàn thö tòch coå: Boä saùch Phuû bieân taïp luïc ñöôïc Leâ Quyù Ñoân (1726 – 1783) vieát vaøo khoaûng naêm 1776, khi oâng ñöôïc vua Leâ phaùi ñi traán nhieäm Thuaän Hoaù vaø Quaûng Nam. Lòch söû veà vuøng ñaát Beán Tre thôøi kyø naøy ñöôïc ñeà caäp ñeán vôùi teân goïi chung laø vuøng soâng Tieàn soâng Haäu. Ñaây laø nguoàn thö tòch ñöôïc vieát vaøo thôøi ñieåm dieãn ra coâng cuoäc môû ñaát veà phöông Nam, coù nhöõng doøng söû lieäu raát quyù veà caûnh quan ñòa lyù, taøi nguyeân, daân cö cuûa Nam Boä khi chöa khai phaù, nhöõng bieán ñoäng veà kinh teá, chính trò vaø thaønh quaû böôùc ñaàu cuûa chính quyeàn chuùa Nguyeãn trong quaù trình môû ñaát. Taùc phaåm Gia Ñònh thaønh thoâng chí do Trònh Hoaøi Ñöùc (1765 – 1825) ñöôïc vieát döôùi trieàu vua Gia Long (1802 – 1820). Taùc giaû moâ taû kyõ veà nuùi soâng Nam Boä, neân coù theå xem ñaây laø cuoán saùch ñòa lyù, lòch söû ñaàu tieân veà Nam Boä. Vuøng ñaát Beán Tre ñöôïc ñeà caäp ñaàu tieân trong muïc “Traán Vónh Thanh”. Boä saùch naøy coù nhöõng tö lieäu lieân quan ñeán vuøng ñaát Beán Tre veà nhieàu maët: Vò trí, giôùi haïn, teân caùc phuû, huyeän, toång, xaõ, thoân, phong tuïc, tín ngöôõng, quaàn aùo, nhaø cöûa, hoäi heø, tình hình laøm ruoäng luùa, taøi nguyeân saûn vaät, caùc ñeàn chuøa, caùc caàu chôï, ñoàn luõy… Ngoaøi ra taùc phaåm coøn ñeà caäp quaù trình môû ñaát veà phía Nam, vieäc bang giao vôùi hai nöôùc laùng gieàng Cao Mieân, Xieâm La, cuoäc khôûi nghóa Taây Sôn vaø vieäc Nguyeãn AÙnh khoâi phuïc quyeàn thoáng trò cuûa caùc chuùa Nguyeãn Boä saùch Ñaïi Nam lieät truyeän: goàm hai phaàn laø Tieàn bieân vaø Chính bieân, laø coâng trình bieân soaïn cuûa trieàu Nguyeãn, cô quan chòu traùch nhieäm laø Quoác söû quaùn trieàu Nguyeãn. Boä saùch naøy ghi laïi nhöõng söï kieän chuû yeáu trong caùc trieàu vua, cung caáp nhöõng tö lieäu quan troïng giuùp chuùng ta hieåu nhöõng neùt ñaïi cöông nhaát veà muïc ñích, noäi dung, chuû tröông chính saùch khaån hoang döôùi trieàu Nguyeãn, cuõng nhö nhöõng thaønh quaû ñaït ñöôïc trong coâng cuoäc khaån hoang vuøng ñaát Nam boä trong ñoù coù Beán Tre. Boä saùch Minh Meänh chính yeáu , ñöôïc Quoác söû quaùn trieàu Nguyeãn bieân soaïn vaøo naêm 1837 goàm 26 quyeån, noäi dung ghi cheùp nhöõng vieäc laøm thieát yeáu döôùi trieàu Minh Meänh: Nhöõng chæ vuï cuûa vua, sinh hoaït cung ñình, hình luaät, leã nhaïc, ngoaïi giao, trò an, tieán trình vaø nhöõng chính saùch khaån hoang. Qua boä saùch naøy, taøi lieäu goác veà chính saùch khaån hoang, thueá, toå chöùc cai trò… ÔÛ Nam boä trong ñoù coù Beán Tre ñöôïc ghi cheùp kyõ caøng, laø nguoàn tö lieäu lòch söû caàn thieát ñeå taùc giaû luaän vaên tham khaûo. Boä Ñaïi Nam nhaát thoáng chí laø boä saùch ñòa lyù lòch söû, ñöôïc bieân soaïn vaøo naêm Töï Ñöùc 29 (1875) hoaøn thaønh khoaûng naêm 1881. Vuøng ñaát Beán Tre ñöôïc noùi ñeán ôû phaàn Tænh Vónh Long, Tænh Ñònh Töôøng vôùi caùc muïc nhö: Hình theå, ranh giôùi caùc huyeän, phuû, soâng, bieån, khí haäu, thaønh trì, phong tuïc, hoä khaåu, thueá khoaù, chôï quaùn, dòch traïm, caàu ñöôøng, chuøa mieáu, thoå saûn, ñeâ ñaäp, coå tích, nhaân vaät lòch söû. Nguoàn thö tòch naøy laø taøi lieäu coù ích cho vieäc nghieân cöùu veà vuøng ñaát Beán Tre. Thö tòch coå ñeà caäp tôùi vuøng ñaát Beán Tre moät caùch toång quan laø nguoàn söû lieäu quan troïng giuùp toâi hieåu moät soá ñaëc tröng cuûa vuøng ñaát naøy trong moái quan heä toång theå vôùi caû Nam boä. Loaïi saùch naøy ñeà caäp, ghi cheùp veà Beán Tre naèm giöõa ñoàng baèng soâng Cöûu Long, cung caáp thoâng tin toång quaùt veà caùc maët ñòa lyù, lòch söû, taøi nguyeân, con ngöôøi… Nhöng chöa coù nhöõng chi tieát veà moät ñòa baøn cuï theå vaø coøn thieáu nhöõng tö lieäu ñieàn daõ. Trong thôøi caän ñaïi vaø hieän ñaïi, nhieàu coâng trình nghieân cöùu veà lòch söû Beán Tre hoaëc ñeà caäp ñeán Beán Tre ñaõ ñöôïc coâng boá. Naêm 1930, ngöôøi Phaùp coâng boá cuoán Monographie De La Province De Beán Tre (Ñòa phöông chí tænh Beán Tre). Chuùng toâi söû duïng baûn dòch cuûa Nguyeãn Vaên Baù, Döông Xuaân Ñính, taøi lieäu roneùo cuûa Ban nghieân cöùu lòch söû Ñaûng Beán Tre naêm 1980. Taøi lieäu naøy trình baøy coù heä thoáng veà vò trí ñòa lyù, töï nhieân, soâng ngoøi , khí haäu, thuûy lôïi, tình hình kinh teá, caây troàng, nhöng nhìn chung coøn sô löôïc, chöa döïng laïi böùc tranh toaøn caûnh cuûa vuøng ñaát Beán Tre, ôû moät möùc ñoä naøo ñoù cuõng laø nguoàn taøi lieäu tham khaûo. Trong nhöõng naêm 60, haøng loaït “saùch khaûo cöùu caùc tænh, thaønh naêm xöa” ôû Nam cuûa taùc giaû Huyønh Minh. Ba cuoán saùch: Kieán Hoaø (Beán Tre) xöa, Vónh Long xöa, Ñònh Töôøng xöa, xuaát baûn naêm 1965, ñaõ ñeà caäp ñeán Beán Tre, trong ñoù taùc giaû Huyønh Minh trình baøy dieän maïo vuøng ñaát Beán Tre qua caùc maët lòch söû, ñòa lyù, nhaân vaät, giai thoaïi, huyeàn thoaïi, di tích, thaéng caûnh, caây döøa, ñòa danh naêm xöa. Phaàn daønh cho caùc theá kyû XVII coøn ít vaø sô löôïc, nhöng cuõng giuùp ngöôøi ñoïc coù nhöõng hieåu bieát vaø tình caûm saâu saéc ñoái vôùi vuøng ñaát cuø lao soâng nöôùc naøy. Ngoaøi ra, caàn phaûi nhaéc ñeán cuoán saùch vieát veà Beán Tre khaù hay: Tænh Beán Tre trong lòch söû Vieät Nam töø naêm 1757 ñeán 1945 cuûa taùc giaû Nguyeãn Duy Oanh, Phuû Quoác Vuï Khanh Saøi Goøn xuaát baûn naêm 1971. Taùc giaû ñaõ coù nhöõng ñoùng goùp nhaát ñònh, khaéc hoaï ñöôïc böùc tranh toaøn caûnh Beán Tre. Tuy noäi dung coøn sô löôïc, nhöng coù theå tìm ñöôïc nhöõng tö lieäu veà vuøng ñaát Beán Tre treân caùc lónh vöïc ñòa lyù, lòch söû, kinh teá, giaùo duïc, y teá, toå chöùc haønh chaùnh cuûa chính quyeàn hoï Nguyeãn vaø thöïc daân Phaùp, moät soá phong traøo ñaáu tranh choáng thöïc daân Phaùp, moät soá nhaân vaät lòch söû. Ñeà caäp veà ñaát vaø ngöôøi Beán Tre coøn coù Ba Tri ñaát vaø ngöôøi, do Ban chaáp haønh Ñaûng Boä huyeän Ba Tri xuaát baûn naêm 1984, trong ñoù coù moät soá thoâng tin veà nhöõng nhaân vaät lòch söû tieâu bieåu gaén boù vôùi Ba Tri, nhöõng ñòa danh töøng coù nhöõng chieán coâng oanh lieät cuûa nhaân daân trong cuoäc khaùng chieán choáng Phaùp, moät soá ngaønh ngheà truyeàn thoáng vaø moät ít di tích vaên hoùa cuûa Ba Tri, veà haùt saéc buøa Phuù Leã. Naêm 1987, sau hai naêm ñieàu tra khaûo saùt vaø nghieân cöùu coâng trình Ñòa chí Bình Ñaïi do UÛy Ban nhaân daân huyeän Bình Ñaïi tænh Beán Tre xuaát baûn. Ñaây laø loaïi saùch ñòa phöông chí vieát veà vuøng ñaát Bình Ñaïi (cuø lao An Hoaù), trong ñoù coù theå tìm thaáy moät soá tö lieäu veà ñòa lyù, lòch söû, daân cö, kinh teá, vaên hoùa, giaùo duïc, truyeàn thoáng ñaáu tranh cuûa nhaân daân Bình Ñaïi trong caùc theá kyû XVII - XIX. Ñaùng chuù yù laø taùc phaåm Ñòa chí Beán Tre, do caùc taùc giaû Thaïch Phöông, Ñoaøn Töù chuû bieân, cuøng nhieàu coäng taùc vieân trong caùc ngaønh khoa hoïc khaùc nhau, do nhaø xuaát baûn KHXH.HN, naêm 2001. Ñaây laø moät cuoán saùch coù giaù trò veà Beán Tre, moät coâng trình nghieân cöùu tæ mæ, coâng phu laø thaønh quaû keát tinh cuûa trí tueä taäp theå nhieàu ngöôøi thuoäc nhieàu ngaønh ngheà khaùc nhau, mieâu taû nhieàu maët dieän maïo Beán Tre, laø nguoàn tö lieäu quyù maø chuùng toâi coù theå keá thöøa, treân cô sôû hình thaønh moät caùch tieáp caän môùi töø goùc ñoä söû hoïc. Ngoaøi ra coøn coù nhöõng coâng trình söu taàm nghieân cöùu chuyeân saâu ñeà caäp ñeán moät soá lónh vöïc naøo ñoù nhö: Daân ca Beán Tre (Lö Nhaát Vuõ, Leâ Giang, Ty vaên hoùa thoâng tin Beán Tre xuaát baûn 1981); Vaên hoïc daân gian Beán Tre (Nguyeãn Phöông Thaûo, Nhaø xuaát baûn KHXH HN 1988); Ba Tri ñaát vaø ngöôøi (Ban chaáp haønh Ñaûng Boä huyeän Ba Tri xuaát baûn 1984); haùt saéc buøa Phuù Leã Ba Tri – Beán Tre (Huyønh Ngoïc Traûng, Nhaø xuaát baûn TP. HCM 1992); Laõnh binh Nguyeãn Ngoïc Thaêng (Nguyeãn Vaên Chaâu, Sôû Vaên hoùa thoâng tin theå thao Beán Tre 1994); Tuyeån taäp vaên hoïc chöõ vieát Beán Tre (Nguyeãn Chí Beàn, Nhaø xuaát baûn KHXH.HN 1996); Tìm hieåu moät soá hieän töôïng vaên hoùa daân gian Beán Tre (Nguyeãn Chí Beàn, Nhaø xuaát baûn KHXH.HN 1997);Lòch söû nhöõng ngoâi chuøa Phaät huyeän Chaâu Thaønh tænh Beán Tre (Nhaø xuaát baûn Toân Giaùo 2001); Tang leã ngöôøi giaø (Lö Vaên Hoäi söu taàm, chuyeân khaûo treân ñòa baøn tænh Beán Tre, Sôû Vaên hoùa thoâng tin Beán Tre xuaát baûn 2002); Ñaát cuø lao (Huy Khanh, Hoäi Vaên hoïc ngheä thuaät Nguyeãn Ñình Chieåu Beán Tre 2003); Lòch söû Ñaûng Boä tænh Beán Tre 1930 – 2000 (Nhaø xuaát baûn chính trò Quoác Gia 2003). Ñaây laø nguoàn taøi lieäu tham khaûo raát quyù, döïa vaøo nguoàn taøi lieäu naøy ta tìm hieåu phaàn naøo veà tình hình kinh teá, chính trò, xaõ hoäi, ñôøi soáng vaên hoùa vuøng ñaát Beán Tre trong caùc theá kyû XVII - XIX. Cuoán söû hoïc soá 2 - Nhöõng vaán ñeà khoa hoïc lòch söû ngaøy nay (Nhaø xuaát baûn Ñaïi hoïc vaø Trung hoïc chuyeân nghieäp 1982) taäp hôïp nhöõng baøi vieát veà caùc vaán ñeà lòch söû cuûa Nam Boä, trong ñoù coù Beán Tre nhö baøi vieát: Khaån hoang khu vöïc Myõ Tho thuoäc traán Ñònh Töôøng vaø Beán Tre thuoäc dinh Long Hoà trong theá kyû XVII, XVIII vaø ñaàu theá kyû XIX taùc giaû Leâ Quang Minh, cho bieát roõ veà ñaëc ñieåm ñaát ñai, coâng cuoäc khaån hoang, hình thaønh thoân xoùm, moät soá thaønh töïu khaån hoang vuøng ñaát Beán Tre trong caùc theá kyû XVII, XVIII, XIX. Ñaây laø nguoàn tö lieäu quan troïng ñeà caäp ñeán Beán Tre trong giai ñoaïn lòch söû naøy. Ñòa baï trieàu Nguyeãn phaàn Vónh Long (Vónh Long, Beán Tre, Traø Vinh), ñöôïc xaùc laäp vaøo naêm 1836 döôùi trieàu Minh Maïng thöù 17, khi aáy vuøng ñaát Beán Tre coøn thuoäc Vónh Long. Nhaø söû hoïc Nguyeãn Ñình Ñaàu ñaõ coù nhieàu coâng söùc nghieân cöùu söu taäp Ñòa baï vó ñaïi naøy. Saùch do nhaø xuaát baûn TP.HCM xuaát baûn naêm 1994. Ñòa baï Vónh Long coù 111 taäp goàm 360 quyeån Ñòa baï (bao goàm Vónh Long, Beán Tre, Traø Vinh). Ñaây laø nguoàn tö lieäu quyù ñeå taùc giaû luaän vaên coù theå so saùnh, ñoái chieáu veà vò trí, ranh giôùi, treân caùc thoân, toång, phuû, huyeän, veà cô caáu söû duïng ñaát ñai, tyû leä giöõa dieän tích canh taùc vôùi dieän tích cö truù, toång soá ruoäng ñaát thöïc canh cuõng nhö ruoäng hoang hoaù, vaán ñeà thueá, caây troàng vaø nhöõng vaán ñeà kinh teá – xaõ hoäi khaùc. Vaên hoùa daân gian Nam Boä nhöõng phaùc thaûo, laø taäp hôïp coâng trình nghieân cöùu cuûa taùc giaû Nguyeãn Phöông Thaûo (Nhaø xuaát baûn giaùo duïc 1994), laø nguoàn tö lieäu khaù phong phuù. Döïa vaøo nguoàn taøi lieäu naøy toâi khai thaùc ñöôïc phaàn naøo söï hình thaønh vaø phaùt trieån ngheà laøm vöôøn, vaên hoùa mieät vöôøn, moät soá maûng vaên hoïc daân gian, leã hoäi ôû Beán Tre, moät soá ñaëc ñieåm caáu thaønh ñòa danh ôû Beán Tre. Lòch söû tænh Vónh Long 1732 – 2000, Ban Tuyeân Giaùo tænh uûy Vónh Long bieân soaïn (Nhaø xuaát baûn chính trò quoác gia Haø Noäi, naêm 2002). Ñaây laø nguoàn tö lieäu quan troïng ñeà caäp ñeán vuøng ñaát Beán Tre, vì trong caùc theá kyû XVII, XVIII, XIX Beán Tre thuoäc Vónh Long. Döïa vaøo nguoàn taøi lieäu naøy toâi tìm hieåu veà coäi nguoàn lòch söû vuøng ñaát Beán Tre, toå chöùc cai trò cuûa caùc chuùa Nguyeãn - vua Nguyeãn, ñoàng thôøi coù caùi nhìn toång theå veà tình hình kinh teá, chính trò, xaõ hoäi, vaên hoùa, giaùo duïc, caùc phong traøo ñaáu tranh cuûa nhaân daân choáng aùp böùc cöôøng quyeàn vaø choáng ngoaïi xaâm. Caùc coâng trình nghieân cöùu ñaõ ñöôïc coâng boá nhö: Keát quaû khai quaät ñòa ñieåm khaûo coå hoïc Ba Vaùt (huyeän Moû Caøy – Beán Tre naêm 2003); Keát quaû khai quaät di chæ Gioàng Noåi (xaõ Bình Phuù, thò xaõ Beán Tre naêm 2003) do Vieän khaûo coå hoïc keát hôïp vôùi Vieän baûo taøng tænh Beán Tre thöïc hieän naêm 2003, laø nguoàn tö lieäu khaûo coå hoïc voâ cuøng quyù giaù veà giai ñoaïn Sô söû ñaõ töøng toàn taïi treân vuøng ñaát Beán Tre. Caùc aán phaåm nhö: Taäp san söû ñòa soá 19/20/1969; Taïp chí Xöa vaø Nay (nhaø xuaát baûn TP.HCM naêm 1998), ñaêng caùc coâng trình nghieân cöùu veà caùc cuoäc di daân cuûa ngöôøi Vieät töø theá kyû XVII ñeán giöõa theá kyû XIX, “quaù trình môû ñaát veà phöông Nam” cuûa daân toäc Vieät Nam, vieäc khaån hoang ôû Nam Kyø döôùi trieàu Nguyeãn vaø nhöõng thaønh quaû cuûa coâng cuoäc khaån hoang, lòch söû vuøng ñaát Nam Boä trong ñoù coù Beán Tre…Ñaây laø moät nguoàn thoâng tin tham khaûo heát söùc phong phuù. Coâng trình nghieân cöùu cuûa moät soá taùc giaû coù ñeà caäp ñeán “quaù trình Nam tieán” cuûa daân toäc: Taùc giaû Ñaøo Vaên Hoäi Lòch trình haønh chaùnh Nam phaàn (1961); Phan Khoang vôùi Vieät söû xöù Ñaøng Trong (1966); Nguyeãn Ñình Ñaàu vôùi giôùi Vieät Nam quoác hieäu vaø cöông vöïc qua caùc thôøi ñaïi (1997); Nguyeãn Quang AÂn trong Vieät Nam nhöõng thay ñoåi ñòa danh vaø ñòa giôùi (2003); Vuõ Huy Phuùc trong Tìm hieåu cheá ñoä ruoäng ñaát Vieät Nam nöûa ñaàu theá kyû XIX (1979). Nguoàn tö lieäu tham khaûo naøy giuùp toâi coù theâm thoâng tin veà nhöõng böôùc ñi cuûa daân toäc Vieät Nam veà phöông Nam thôøi caùc chuùa Nguyeãn – Vua Nguyeãn, tieán trình xaùc laäp chuû quyeàn vaø toå chöùc haønh chaùnh treân ñaát Nam Boä, moät soá chính saùch khaån hoang ñaát Nam Boä trong ñoù coù Beán Tre. Sau naêm 1975, Nam Boä trôû thaønh ñoái töôïng quan taâm, söu taàm, nghieân cöùu cuûa caùc cô quan nghieân cöùu taïi thaønh phoá Hoà Chí Minh vaø Haø Noäi. Moät loaït saùch veà Nam Boä, ñoàng baèng soâng Cöûu Long ñöôïc ra maét baïn ñoïc. Sau moät thôøi gian nghieân cöùu, qua thaäp kyû 80, 90, caùc nhaø khoa hoïc lieân tieáp coâng boá nhöõng coâng trình ñi saâu tìm hieåu veà moät soá laõnh vöïc cuûa Nam Boä vaø ñoàng baèng soâng Cöûu Long. Naêm 1982, Leâ Anh Traø vaø Tröôøng Löu coâng boá coâng trình Maáy ñaëc ñieåm vaên hoùa ñoàng baèng soâng Cöûu Long. Naêm 1987, Huyønh Löùa chuû bieân vaø coâng boá coâng trình Lòch söû khai phaù vuøng ñaát Nam Boä, ñeán naêm 2000, taùc giaû Huyønh Löùa vôùi Goùp phaàn tìm hieåu vuøng ñaát Nam Boä caùc theá kyû XVII, XVIII, XIX. Naêm 1990, Nguyeãn Coâng Bình, Leâ Xuaân Dieäm, Maïc Ñöôøng coâng boá coâng trình Vaên hoùa daân gian vaø cö daân ñoàng baèng soâng Cöûu Long. Naêm 1991, Maïc Ñöôøng vieát Vaán ñeà daân toäc ôû ñoàng baèng soâng Cöûu Long. Naêm 1992, Thaïch Phöông, Hoà Leâ, Huyønh Löùa, Nguyeãn Quang Vinh ñaõ cho ra maét baïn ñoïc coâng trình Vaên hoùa daân gian ngöôøi Vieät ôû Nam Boä. Naêm 1993, Huyønh Ngoïc Traûng, Hoà Töôøng, Tröông Ngoïc Töôøng coâng boá coâng trình Ñình Nam Boä, tín ngöôõng vaø nghi leã. Trong nhöõng naêm 90, taùc giaû Sôn Nam cho ra maét baïn ñoïc moät soá taùc phaåm Ñoàng baèng soâng Cöûu Long neùt sinh hoaït xöa (1993), Lòch söû khaån hoang mieàn Nam (1994), Ñaát Gia Ñònh xöa (1997), Caù tính mieàn Nam (1997), AÁn töôïng 300 naêm (1998). Naêm 1993 Phan Thò Yeán Tuyeát vôùi Nhaø ôû trang phuïc aên uoáng cuûa caùc daân toäc ôû ñoàng baèng soâng Cöûu Long. Naêm 1997, Nguyeãn Ñaêng Duy cho ra maét cuoán Vaên hoùa taâm linh Nam Boä. Naêm 1998, Huyønh Ngoïc Traûng tieáp tuïc coâng boá coâng trình Ca dao daân ca Nam Kyø luïc tænh. Naêm 1997, caàn phaûi keå ñeán coâng trình söu taàm vaø bieân soaïn cuûa khoa Ngöõ vaên tröôøng Ñaïi hoïc sö phaïm Caàn Thô, ñoù laø taùc phaåm Vaên hoïc daân gian ñoàng baèng soâng Cöûu Long. Gaàn ñaây, caàn phaûi nhaéc tôùi coâng trình nghieân cöùu vaên hoùa Nam Boä ñöôïc coâng boá naêm 2003: Hoà Baù Thaâm vôùi Vaên hoùa Nam Boä vaán ñeà vaø phaùt trieån. Naêm 2003, Huyønh Quoác Thaéng coù taùc phaåm Leã hoäi daân gian Nam Boä. Ngoaøi ra, coøn phaûi nhaéc ñeán nhöõng coâng trình veà tình hình ruoäng ñaát ôû Nam Boä nhö: Traàn Thu Löông trong Cheá ñoä sôû höõu canh taùc ruoäng ñaát ôû Nam Boä nöûa ñaàu theá kyû XIX (1994). Nguyeãn Ñình Ñaàu vôùi Cheá ñoä coâng ñieàn coâng thoå trong lòch söû khaån hoang laäp aáp ôû Nam kyø luïc tænh (1999). Thôøi gian trong vaøi naêm gaàn ñaây, chuùng toâi ñöôïc tieáp caän moät soá coâng trình khoa hoïc cung caáp nhöõng thoâng tin veà Nam Boä vaø ñoàng baèng soâng Cöûu Long trong ñoù coù Beán Tre nhö: Kyû yeáu hoäi thaûo Nam Boä vaø Nam Trung Boä nhöõng vaán ñeà lòch söû theá kyû XVII – XIX, tröôøng Ñaïi hoïc sö phaïm thaønh phoá Hoà Chí Minh naêm 2002 vôùi caùc baøi vieát nhö: “Nhìn laïi vieäc khai phaù cuûa ngöôøi Vieät treân ñaát Gia Ñònh theá kyû XVII, XVIII” cuûa taùc giaû Traàn Thò Thanh Thanh; “Boái caûnh cuûa quaù trình môû ñaát veà phía Nam cuûa ngöôøi Vieät theá kyû XVII, XVIII” taùc giaû Ngoâ Minh Oanh; “Ñoàng baèng soâng Cöûu Long theá kyû XVII – XIX vôùi söï ra ñôøi caùc toân giaùo ñòa phöông vaøo theá kyû XIX” taùc giaû Buøi Thò Thu Haø. Moät taäp saùch coù giaù trò vöøa ñöôïc xuaát baûn “Theo doøng lòch söû daân toäc”, taäp hôïp nhöõng baøi nghieân cöùu lòch söû cuûa phoù giaùo sö söû hoïc Nguyeãn Phan Quang, chuùng toâi cuõng khai thaùc nhieàu thoâng tin töø nguoàn tö lieäu naøy boå sung vieäc nghieân cöùu caùc phong traøo ñaáu tranh cuûa noâng daân theá kyû XVII – XIX, vaán ñeà thöông nhaân ngöôøi Hoa treân thò tröôøng luùa gaïo Nam Kyø, tìm hieåu veà nhöõng baäc danh nhaân coù hoïc vaán uyeân thaâm cuûa Beán Tre ñoù laø Phan Thanh Giaûn vaø Tröông Vónh Kyù. Nhìn chung, caùc taùc giaû ñaõ vieát veà quaù trình khai phaù vuøng ñaát Nam Boä vaø ñoàng baèng soâng Cöûu Long, veà coäi nguoàn lòch söû vuøng ñaát, ñaõ phaûn aùnh dieän maïo phong phuù ña daïng, ñôøi soáng cuûa cö daân Nam Boä vaø ñoàng baèng soâng Cöûu Long, giuùp chuùng toâi nhaän ra caùi chung trong caùi rieâng, caùi rieâng trong caùi chung, nhaän roõ tính thoáng nhaát cuûa Nam Boä vaø ñoàng baèng soâng Cöûu Long. Tuy möùc ñoä ñeà caäp coù khaùc nhau tuyø theo töøng taùc giaû, nhöng vuøng ñaát Beán Tre ñöôïc nhaéc tôùi nhö moät cöù lieäu, moät ví duï, ñeå kieán giaûi nhöõng vaán ñeà lôùn hôn veà kinh teá – vaên hoùa – xaõ hoäi. Caùc taùc giaû khoâng choïn Beán Tre laøm ñoái töôïng nghieân cöùu cuûa mình, nhöng Beán Tre coù maët trong nhöõng trình baøy, kieán giaûi veà toaøn boä Nam Boä hoaëc ñoàng baèng soâng Cöûu Long. Ñaây laø nguoàn tö lieäu raát phong phuù maø taùc giaû luaän vaên coù theå keá thöøa. Nhö vaäy, töø thôøi xöa ñeán nay vuøng ñaát Beán Tre ñaõ ñöôïc ñeà caäp ñeán trong nhieàu loaïi saùch vôõ vôùi nhieàu hình thöùc nghieân cöùu töø ñòa lyù lòch söû, ñòa phöông chí ñeán caùc coâng trình chuyeân khaûo toång quaùt. Tuy nhieân, vaãn caàn coù moät coâng trình chuyeân saâu veà Beán Tre trong caùc theá kyû XVII – XIX, ñeå veõ leân ñöôïc moät dieän maïo cuï theå, moät böùc tranh toaøn caûnh laøm cô sôû cho nhöõng hoaïch ñònh veà vaên hoùa – xaõ hoäi cuûa tænh. 3.2. Nguoàn söû lieäu: Taøi lieäu söû duïng ñeå hoaøn thaønh luaän vaên coù theå chia laøm nhieàu nguoàn khaùc nhau * Nguoàn söû lieäu thaønh vaên: Bao goàm caùc thö tòch coå, gia phaû, caùc taùc phaåm, coâng trình nghieân cöùu, caùc saùch chuyeân khaûo, nhöõng tö lieäu treân caùc taïp chí, caùc kyû yeáu hoäi thaûo khoa hoïc. * Nguoàn söû lieäu vaät chaát: Bao goàm caùc di tích lòch söû vaø coâng trình kieán truùc coøn laïi ôû ñòa phöông nhö ñình, chuøa, ñeàn mieáu, laêng thôø caù OÂng, moä, nhöõng ngoâi nhaø xöa ñöôïc xaây döïng trong caùc theá kyû XVII - XIX, caùc di vaät ñoà goám, ñoà söù, ñoà ñaù, ñoà xöông ôû vieän Baûo Taøng tænh. Taát caû laø nguoàn tö lieäu hieän vaät sinh ñoäng vaø cuï theå giuùp toâi hình dung nhöõng neùt sinh hoaït vaên hoùa, toân giaùo, tín ngöôõng vaø ñôøi soáng cö daân vuøng ñaát Beán Tre. * Nguoàn söû lieäu truyeàn mieäng: Laø nhöõng caâu chuyeän, keát quaû phoûng vaán qua quaù trình nghieân cöùu ñieàn daõ cuûa taùc giaû luaän vaên töø caùc vò cao nieân ôû ñòa phöông cuøng caùc caùn boä ôû phoøng vaên hoùa thoâng tin, ban Tuyeân giaùo caùc huyeän thò keå laïi nhöõng caâu chuyeän coù noäi dung raát lyù thuù vaø phong phuù veà: aên, maëc, ôû, ñi laïi, ñaùnh baét toâm caù, phong tuïc taïp quaùn…. Beân caïnh coøn ñöôïc nghe caùc hoøa thöôïng ôû chuøa Hoäi Toân Coå Töï huyeän Chaâu Thaønh, chuøa Hueä Quang ôû Gioàng Troâm, caùc cha sôû ôû nhaø thôø Caùi Môn (Chôï Laùch), Caùi Boâng (Ba Tri), ñaõ cung caáp cho toâi nhieàu nguoàn tö lieäu veà söï ra ñôøi vaø quaù trình phaùt trieån cuûa Phaät Giaùo, Thieân Chuùa Giaùo treân vuøng ñaát Beán Tre. Taát caû nhöõng nguoàn tö lieäu naøy ñeàu ñöôïc söû duïng. * Nguoàn söû lieäu töø nhöõng leã hoäi: leã hoäi theå hieän sinh hoaït vaên hoùa tinh thaàn cuûa cö daân vuøng ñaát Beán Tre. Taùc giaû luaän vaên tham döï nhöõng leã hoäi, qua ñoù nghieân cöùu tìm hieåu veà phong tuïc taäp quaùn ôû hai khu vöïc ngaønh ngheà cuûa cö daân: “Mieät ven bieån” chuû yeáu laø ñaùnh baét haûi saûn ngoaøi bieån, ven cöûa soâng vaø “Mieät vöôøn”, “Mieät gioàng” soáng baèng ngheà troàng luùa nöôùc, laøm vöôøn vaø troàng gioàng. Nguoàn tö lieäu noùi treân raát phong phuù, coù theå laøm cô sôû nghieân cöùu, trieån khai vaán ñeà saâu saéc hôn. Treân tinh thaàn keá thöøa, tieáp thu hoïc taäp nhöõng ngöôøi ñi tröôùc, taùc giaû luaän vaên ñaõ taäp hôïp nhöõng taøi lieäu coù lieân quan, töø taøi lieäu thö tòch coå ñeán nhöõng taøi lieäu thôøi caän, hieän ñaïi, tìm hieåu, so saùnh, phaân tích, boå sung moät caùch kyõ löôõng, coù heä thoáng nhaèm döïng laïi böùc tranh toaøn caûnh vuøng ñaát Beán Tre trong caùc theá kyû XVII – XIX. 4. Phöông phaùp nghieân cöùu: Trong quaù trình thöïc hieän ñeà taøi, toâi ñaõ söû duïng nhöõng phöông phaùp nghieân cöùu sau: 4.1 Phöông phaùp tieáp caän heä thoáng: Beán Tre ñöôïc ñaët trong boái caûnh chung cuûa khu vöïc Nam boä vaø lòch söû daân toäc ñeå nghieân cöùu. Vuøng ñaát Beán Tre vöøa tham gia vöøa chòu söï taùc ñoäng cuûa nhöõng bieán chuyeån trong lòch söû phaùt trieån ñaát Nam boä. Vì theá khi tìm hieåu caùc vaán ñeà lòch söû noùi chung cuõng nhö vaán ñeà phuïc döïng böùc tranh toaøn caûnh vuøng ñaát Beán Tre noùi rieâng, chuùng toâi coá gaéng xem xeùt noù trong hoaøn caûnh, ñieàu kieän vaø caùc moái quan heä cuï theå. Phöông phaùp tieáp caän heä thoáng laø cô sôû nghieân cöùu caùc vaán ñeà trình baøy trong luaän vaên. 4.2 Phöông phaùp so saùnh ÔÛ moät chöøng möïc nhaát ñònh, chuùng toâi coù söï ñoái chieáu, so saùnh Beán Tre vôùi nhöõng vuøng ñaát khaùc, ñeå thaáy tieán trình lòch söû cuûa ñaát vaø ngöôøi Beán Tre vöøa coù nhöõng neùt chung, vöøa coù nhöõng neùt ñaëc thuø. 4.3. Phöông phaùp khaûo saùt ñieàn daõ: Tröïc tieáp khaûo saùt, tieáp xuùc vôùi caùc di tích hieän vaät lòch söû (ñình, chuøa, laêng, mieáu…), söu taàm gia phaû, phoûng vaán moät soá ngöôøi daân ñòa phöông, caùc cuï giaø, söu taàm nhöõng chuyeän keå, söu taàm taøi lieäu trong caùc thö vieän, moät soá cô quan ban ngaønh tænh huyeän, trong caùc chuøa Phaät, caùc nhaø thôø Thieân Chuùa giaùo. 4.4. Phöông phaùp lòch söû, phöông phaùp loâgic: Laø moät ñeà taøi lòch söû, luaän vaên chuù troïng keát hôïp phöông phaùp lòch söû vaø phöông phaùp loâgic. Ngoaøi vieäc phaân tích, so saùnh moái lieân heä giöõa caùc söï kieän lòch söû. Vieäc trình baøy caùc luaän ñieåm treân cô sôû söï phaùt trieån cuûa nhöõng söï kieän lòch söû theo trình töï thôøi gian ñöôïc keát hôïp vôùi vieäc naém baét quan heä bieän chöùng nhaân quaû cuûa söï vaät, hieän töôïng ñeå khaùi quaùt, neâu nhaän ñònh, keát luaän ruùt ra töø caùc söï kieän. 5. Ñoùng goùp cuûa luaän vaên: Thöïc hieän ñeà taøi “Vuøng ñaát Beán Tre trong caùc theá kyû XVII - XIX”, chuùng toâi hy voïng coù theå ñoùng goùp moät soá noäi dung sau: - Phaùc hoïa moät böùc tranh toaøn caûnh veà vuøng ñaát naøy döïa treân nhöõng keát quaû nghieân cöùu khoa hoïc. - Goùp phaàn cung caáp theâm nhöõng thoâng tin lòch söû ñòa phöông nhaèm boå sung nhaän thöùc veà vuøng ñaát naøy. - Nhöõng kieán giaûi, phaân tích, laäp luaän cuûa luaän vaên theå hieän söï nghieân cöùu nghieâm tuùc, khoa hoïc coù yù nghóa nhaát ñònh veà khoa hoïc vaø thöïc tieãn. - Töø ñoù goùp phaàn giaùo duïc theá heä treû tình yeâu queâ höông, gaén boù vôùi queâ höông, coù yù thöùc vaø haønh ñoäng xaây döïng baûo veä queâ höông. 6. Caáu truùc cuûa luaän vaên: Ngoaøi phaàn daãn luaän, keát luaän, phuï luïc, taøi lieäu tham khaûo, luaän vaên goàm boán chöông: - Chöông I: Lòch söû hình thaønh vuøng ñaát Beán Tre trong caùc theá kyû XVII - XIX - Chöông II: Dieän maïo kinh teá–xaõ hoäi vuøng ñaát Beán Tre trong caùc theá kyû XVII – XIX - Chöông III: Dieän maïo vaên hoaù vuøng ñaát Beán Tre trong caùc theá kyû XVII – XIX - Chöông IV: Toång quan veà ñaát vaø ngöôøi Beán Tre CHÖÔNG I LÒCH SÖÛ HÌ NH THAØNH V UØNG ÑAÁT BEÁN TRE TRONG CAÙC THEÁ KYÛ XVII - XIX 1. Vò trí ñòa lyù: Beán Tre laø moät tænh thuoäc vuøng haï löu cuûa ñoàng baèng soâng Cöûu Long, Beán Tre naèm giöõa caùc nhaùnh soâng ñöôïc boài ñaép bôûi phuø sa cuûa 4 con soâng: soâng Tieàn, soâng Ba Lai, soâng Haøm Luoâng vaø soâng Coå Chieân. Caùc soâng naøy ñaõ chia vuøng ñaát Beán Tre thaønh 3 cuø lao lôùn: cuø lao Minh, cuø lao Baûo, cuø lao An Hoaù. Nhìn treân baûn ñoà, toaøn tænh Beán Tre coù daïng cuûa moät hình tam giaùc (hay hình reû quaït), maø ñænh nhoïn naèm ôû phía thöôïng nguoàn, ñöôøng ñaùy laø bôø bieån daøi 65km, ñöôøng cao cuûa tam giaùc theo höôùng Taây Baéc – Ñoâng Nam daøi khoaûng 75km. Beá._.n Tre coù toaï ñoä ñòa lyù 9048’ ñeán 11020’ Baéc, 105057’ ñeán 106048’ñoä Ñoâng. Vò trí naøy ñaõ taïo cho töï nhieân Beán Tre tính chaát nhieät ñôùi aåm ñieån hình. Ñòa theá cuûa Beán Tre naèm giöõa hai vuøng ñaát laø Tieàn Giang vaø Haäu Giang. Phía Baéc giaùp tænh Tieàn Giang (soâng Tieàn laø ranh giôùi töï nhieân), phía Nam giaùp tænh Vónh Long. Phía Taây giaùp tænh Traø Vinh coù soâng Coå Chieân laøm ranh giôùi. Phía ñoâng giaùp bieån Ñoâng vôùi bôø bieån daøi 65km. Beán Tre caùch thaønh phoá Hoà Chí Minh 86km veà phía Baéc. Beán Tre laø moät tænh ñoàng baèng ven bieån coù dieän tích 2322km2, ñòa hình toaøn vuøng baèng phaúng, thaáp, raûi raùc coù caùc gioàng caùt xen laãn. Beán Tre khoâng coù nuùi ñoài cuõng khoâng coù röøng lôùn, haàu heát chæ coù caùc daõy röøng ngaäp maën ven bieån hoaëc ven caùc cöûa soâng. 2. Vaøi neùt lòch söû kieán taïo vaø phaùt trieån ñòa chaát: Theo nguoàn taøi lieäu töø sôû Taøi nguyeân moâi tröôøng cuûa Beán Tre, lòch söû phaùt trieån ñòa chaát cuûa tænh Beán Tre gaén lieàn vôùi quaù trình hình thaønh vaø kieán taïo ñòa chaát cuûa vuøng haï löu ñoàng baèng soâng Cöûu Long. Caùc coâng trình nghieân cöùu lòch söû traàm tích ñoàng baèng soâng Cöûu Long cho thaáy töø Paleogene (caän sinh), caùch ñaây 70 trieäu naêm, treân neàn ñaù Mosozic (trung sinh) moät cuoäc bieån traøn nhoû laøm cho moät phaàn cöïc Nam cuûa Beán Tre chìm xuoáng döôùi nöôùc maën. Sau ñoù vaøo Paleogene muoän (caùch ñaây 40 trieäu naêm), bieån ruùt ra, coøn chöøa laïi traàm tích ñaát lieàn thoâ haït (traàm tích chöùa nöôùc ngoït ñaàu tieân ôû ñoä saâu treân 1000m). Thôøi Neogene (Taân sinh), caùch ñaây 30 trieäu naêm, vaøo tuoåi Miocene sôùm, bieån tieán lôùn traøn ngaäp toaøn boä ñoàng baèng soâng Cöûu Long, lan ñeán taän Phompeânh. Ñeán Miocene giöõa, tröø An Giang coù moùng ñaù Baûy Nuùi cao, bieån coù luøi ra chuùt ít nhöng vaãn chieám toaøn boä caùc tænh ñoàng baèng soâng Cöûu Long. Ñeán Miocene muoän, bieån luøi thaät nhanh ñeå laïi traàm tích ñaát lieàn chöùa nöôùc ngoït laàn thöù hai. Tuy nhieân, ñeán thôøi Pliocene (caùch ñaây 8 trieäu naêm), bieån laïi tieán phuû laáp caùc tænh ñoàng baèng soâng Cöûu Long, ñöa nöôùc maën vaøo ñoät nhaäp phuø sa nöôùc ngoït tröôùc ñoù laøm phaù vóa nöôùc ngaàm kinh teá cuûa khu vöïc soâng Tieàn. Cuoäc bieån traøn aáy chæ chaám döùt vaøo cuoái Pliocene (caùch ñaây 9-3 trieäu naêm), ôû ñoä saâu 205m. Vaøo ñaàu Plestocene (möïc 205-185m), laø giai ñoaïn bieån luøi, thôøi Plestocene giöõa ôû Ba Tri coù giai ñoaïn bieån tieán nhoû, ñeán Plestocene muoän naèm saùt beân döôùi phuø sa Holocene laø giai ñoaïn bieån luøi khaù roõ (105-90m), baét ñaàu töø caùch ñaây 33.000 naêm ñeán caùch ñaây 11.000 naêm, möïc bieån ruùt xuoáng möïc 68m so vôùi bieån ngaøy nay. Söï thaønh laäp laõnh thoå Beán Tre hieän taïi ôû vaøo giai ñoaïn sau cuøng cuûa söï boài tuï ñoàng baèng soâng Cöûu Long, gaén lieàn vôùi quaù trình phaân nhaùnh cuûa soâng Cöûu Long. Ñaát Beán Tre chæ môùi xuaát hieän beân treân maët bieån töø khoaûng 4.500 naêm trôû laïi ñaây [64,183]. Tröôùc tieân laø moät coàn cöûa soâng to lôùn xuaát hieän beân döôùi Chôï Laùch, roài moät soá gioàng phaùt sinh taïi nôi ñaàu cuø lao maø daáu veát ngaøy nay coøn naèm ôû Nam Chôï Laùch (Beán Tre) vaø Vuõng Lieâm (Traø Vinh). Sau ñoù xuaát hieän moät cuø lao lôùn thöù hai ôû Chaâu Thaønh, vôùi caùc loøng soâng roäng taïo neân cöûa soâng Myõ Tho vôùi gioàng caùt bieån phaùt sinh taïi Thò xaõ Beán Tre. Soâng Ba Lai sinh ra töø ñoù vaø goùp phaàn boài tích cho ñeán ngaøy nay, cuøng luùc vôùi soâng Haøm Luoâng ôû phía Taây vaø soâng Tieàn ôû phía Ñoâng. Ba con soâng naøy laán bieån vaø boài ñaát raát nhanh choùng neân caùc gioàng caùt naèm san saùt nhau. Trong hieän taïi, caùc gioàng caùt laø daáu veát cuûa bôø bieån coå. Daïng bôø bieån tröôùc kia cuõng gaàn gioáng daïng bôø bieån ngaøy nay. Do kieán taïo ñoäng neân gioàng bieån moïc ra tröôùc ôû ngoaøi bieån, beân trong laø ñaàm maën môùi boài neân sau. Boài tích nhanh cuûa soâng Myõ Tho laøm cho soâng Ba Lai bò ngheõn ôû phía ñaàu treân, löôïng nöôùc yeáu ñi khoâng toáng noåi phuø sa cuûa soâng Cöûa Ñaïi ñang bít ngheõn phaàn ñoå ra bieån, do vaäy noù seõ bò xoaù. Lòch söû kieán taïo ñòa chaát ôû Beán Tre thuôû xa xöa tính töø ñaàu nguoàn trôû xuoáng laø ñaát phuø sa traàm thuyû caëp ven soâng röøng raäm, gioàng caùt, röøng ngaäp maën vaø bôø bieån treân laø baõi caùt döôùi cöûa soâng laø caùt laãn vôùi phuø sa. Beán Tre thöøa höôûng öu ñaõi cuûa soâng Cöûu Long, ñaát naøy laø do söï caáu taïo môùi töø khoái löôïng phuø sa cuûa nhöõng con soâng lôùn boài tuï haøng ngaøy – haøng naêm, traûi qua nhieàu theá kyû, laøm cho ñaát ñai nôi naày coù moät söï toång hôïp raát ñaëc bieät. Phuø sa soâng Cöûu Long caáu taïo hai cuø lao Baûo vaø Minh thaønh moät vuøng phì nhieâu vaø ñang ôû trong chieàu höôùng phaùt trieån khoâng ngöøng. Baûng toùm taét lòch söû kieán taïo vaø phaùt trieån ñòa chaát cuûa Beán Tre. Thôøi kyø Tình traïng bieån tieán, luøi Haäu quaû kieán taïo Paleogene (Caän sinh) Bieån tieán nhoû moät phaàn cöïc nam cuûa Beán Tre chìm xuoáng döôùi nöôùc maën. Paleogene (Muoän) Bieån ruùt ra coøn chöøa laïi traàm tích ñaát lieàn thoâ haït. Neogenne (taân sinh) Bieån tieán lôùn traøn ngaäp toaøn boä ñoàng baèng soâng Cöûu Long Miocene (giöõa) Bieån coù luøi ra chuùt ít nhöng vaãn chieám toaøn boä caùc tænh ñoàng baèng soâng Cöûu Long Miocene (muoän) Bieån luøi thaät nhanh Ñeå laïi traàm tích ñaát lieàn chöùa nöôùc ngoït laàn thöø hai. Pliocene (caùch ñaây 8 trieäu naêm) Bieån laïi tieán Ñöa nöôùc maën vaøo laøm phaù vóa nöôùc ngaàm cuûa khu vöïc soâng Tieàn Vaøo ñaàu Plestocene Thôøi Plestocene (giöõa) ñeán Plestocene (muoän) giai ñoaïn bieån luøi ôû Ba Tri coù giai ñoaïn bieån tieán nhoû giai ñoaïn bieån luøi khaù roõ Baét ñaàu töø caùch ñaây 33.000 naêm ñeán caùch ñaây 11.000 naêm, möïc nöôùc bieån ruùt xuoáng möïc 68 meùt so vôùi bieån ngaøy nay. Töø khoaûng 4.500 naêm trôû laïi ñaây gaén lieàn vôùi quaù trình phaân nhaùnh cuûa soâng Cöûu Long Ñaát Beán Tre môùi xuaát hieän beân treân maët bieån. 3. Coäi nguoàn lòch söû cuûa vuøng ñaát Beán Tre: Vuøng ñaát cuø lao Beán Tre ñöôïc hình thaønh khoaûng 4500 naêm tröôùc ñaây, do quaù trình boài ñaép phuø sa cuûa caùc nhaùnh soâng lôùn thuoäc heä thoáng soâng Cöûu Long, sau khi ñaõ coù ñaát Cai Laäy vaø Taân Hieäp coù tuoåi tuyeät ñoái vaøo khoaûng 5000 naêm. Theo keát quaû phaùt hieän veà di chæ khaûo coå hoïc ôû Gioàng Noåi (Thò xaõ Beán Tre), Gioàng ÔÙt (xaõ An Thuaän huyeän Thaïnh Phuù, Beán Tre), keát quaû khai quaät ñaõ tìm thaáy caùc di vaät ñeàu laø coâng cuï saûn xuaát goàm: Ñuïc ñaù, rìu boân ñaù, raêng traâu, baøn maøi phaúng. Ngoaøi ra coøn coù: ñoà goám, ñoà xöông… Caùc nhaø khaûo coå hoïc vaø söû hoïc ñaõ döïa treân nhieàu tö lieäu veà moâi tröôøng sinh thaùi, nhöõng di vaät phaùt hieän ñöôïc trong taàng vaên hoùa cuøng so saùnh ñoái chieáu ña chieàu, xaùc ñònh ñaây laø phaùt hieän ñaàu tieân di chæ khaûo coå hoïc cuoái thôøi ñaïi ñoàng thau ñaàu thôøi ñaïi ñoà saét ôû Beán Tre. Coù theå noùi lòch söû vuøng ñaát con ngöôøi Beán Tre ñöôïc ghi theâm moät chaëng môùi voán tröôùc ñaây troáng vaéng, ñoù laø giai ñoaïn Sô Söû, giai ñoaïn ñaàu tieân hình thaønh lòch söû vaø laø cô sôû taïo döïng nhöõng neùt ñaëc tröng rieâng cuûa vuøng ñaát cuø lao soâng nöôùc naày. Cuøng vôùi nhieàu di tích thôøi Sô söû ôû Gioàng Noåi, Gioàng ÔÙt goùp phaàn khaúng ñònh coäi nguoàn daân toäc, toå tieân cuûa ngöôøi Beán Tre hoâm nay ñaõ coù töø hôn 2000 naêm tröôùc. Caùch ñaây hôn 2000 naêm ñaõ coù daáu veát cö truù vaø sinh hoaït cuûa con ngöôøi treân ñaát cuø lao Beán Tre. Lôùp cö daân coå xöa ñöôïc söû saùch goïi laø ngöôøi Phuø Nam vaø Chaân Laïp coøn ñeå laïi treân ñaát cuø lao moät soá veát tích veà ñòa danh hoïc vaø khaûo coå hoïc. Qua moät soá di vaät ñaõ khai quaät ñöôïc ôû caùc di chæ khaûo coå, ñaëc bieät laø ñoà goám, loaïi goám thoâ meàm, maøu traéng phôùt hoàng trang trí vaên khaéc vaïch, goám xoáp vaø moät soá hieän vaät goám nhö chaân goám… töø caùc di vaät naøy, caùc nhaø khaûo coå hoïc ñaõ coù keát luaän ban ñaàu “chuùng ta coù theå nhìn thaáy, maëc duø raát môø nhaït yeáu toá vaên hoùa OÙc Eo” [nguoàn tö lieäu töø Vieän baûo taøng Beán Tre naêm 2003]. Ñaây laø moät baèng chöùng veà moät neàn vaên hoùa coå höng thònh ñaõ töøng toàn taïi treân vuøng ñaát cuø lao naøy vaøo nhöõng theá kyû ñaàu coâng nguyeân. Tuy nhieân, traûi qua thôøi gian neàn vaên hoùa aáy rôi vaøo caûnh suy taøn do taùc ñoäng cuûa nhöõng ñoät bieán veà ñòa lyù – sinh thaùi vaø kinh teá – xaõ hoäi, ñaëc bieät laø töø khi vuøng ñaát naøy bò chìm ngaäp trong nöôùc sau moät laàn “bieån tieán” vaøo khoaûng ñaàu theá kyû thöù VII. Ñoàng thôøi vôùi söï suy taøn cuûa neàn vaên hoùa coå, vuøng ñaát naøy cuõng trôû neân hoang vu. Ñeán cuoái theá kyû thöù VII, ñoàng baèng soâng Cöûu Long trôû thaønh ñaát Thuûy Chaân Laïp, treân vuøng ñaát ñoàng baèng Nam Boä naøy khoâng ñeå laïi daáu tích veà söï tieáp tuïc hieän dieän cuûa neàn vaên hoùa coå. Caùc nhaø khaûo coå hoïc vaø söû hoïc cho bieát, vì nhöõng nguyeân nhaân thieân nhieân vaø xaõ hoäi, soá cö daân xöa chöa khai phaù vuøng ñaát naøy ñöôïc bao nhieâu vaø ngaøy caøng thöa vaéng daàn. Theo hoï cho bieát thì soá cö daân aáy ñaõ coù moät söï chuyeån dòch naøo ñoù veà vuøng ñaát cao hôn. Ñaát cuø lao haàu heát vaãn laø vuøng ñaát hoang vu, xöù sôû cuûa vuøng röøng saâu, sình laày vaø thuù döõ. Tình traïng aáy keùo daøi nhieàu theá kyû, tröôùc khi ngöôøi Vieät ñeán khai khaån, roài ñònh cö laäp nghieäp, laäp thaønh thoân aáp, Beán Tre cuõng nhö caû vuøng Nam Boä vaãn coøn laø vuøng sình laày, hoang vu, hieåm trôû, döôøng nhö coøn nguû yeân trong veû hoang sô u tòch – veà caên baûn vaãn laø vuøng ñaát chöa ñöôïc khai phaù nhieàu. Chaâu Ñaït Quan, söù thaàn nhaø Nguyeân cuûa Trung Hoa maø chuùng ta coù theå coi laø moät nhaân chöùng ñöông thôøi, vaøo theá kyû XIII khi ñi ngang qua vuøng naøy ñeå thöïc hieän chuyeán bang giao vôùi vöông quoác Khôme ñaõ ghi cheùp veà vuøng ñaát naøy nhö sau: “Chuùng toâi ñi ngang qua bieån Coân Loân vaø vaøo cöûa soâng. Soâng naøy coù haøng chuïc ngaû nhöng ta chæ vaøo ñöôïc cöûa thöù tö (cöûa Tieàn Giang vaøo Myõ Tho ngaøy nay), vì caùc cöûa khaùc coù nhieàu coàn ñaát ngaàm, thuyeàn lôùn khoâng ñi ñöôïc. Nhìn leân bôø chuùng toâi chæ thaáy toaøn laø caây maây cao vuùt, coå thuï, caùt vaøng, lau saäy traéng, thoaùng qua khoâng deã gì bieát ñöôïc loái vaøo, theá neân caùc thuyû thuû cho raèng khoù maø tìm ñöôïc ñuùng cöûa soâng”. “Baét ñaàu vaøo Chaân Boà (Tchenp’ou, Vuõng Taøu hay Baø Ròa) haàu heát caû vuøng ñeàu laø buïi raäm cuûa khu röøng thaáp, nhöõng cöûa soâng cuûa con soâng lôùn chaïy daøi haøng traêm lyù, boùng maùt um tuøm cuûa nhöõng goác caây coå thuï vaø caây maây daøi taïo thaønh nhieàu choã truù sum xueâ, tieáng chim hoùt vaø tieáng thuù keâu vang doäi khaép nôi. Vaøo nöûa ñöôøng trong cöûa soâng, ngöôøi ta thaáy nhöõng caùnh ñoàng hoang khoâng coù moät goác caây naøo. Xa hôn taàm maét chæ toaøn laø coû caây ñaày daãy, haøng traêm, haøng ngaøn traâu röøng tuï hoïp töøng baày trong vuøng naøy. Tieáp ñoù, nhieàu con ñöôøng doác ñaày tre chaïy daøi haøng traêm lyù” [67,22,23,80]. Baáy giôø töø bieån Ñoâng, ñöôøng thuyû ñöa daãn söù thaàn nhaø Nguyeân Chaâu Ñaït Quan ñeán kinh ñoâ Aêngco vaãn chöa laø moät thöông loä trong thôøi thònh ñaït cuûa Chaân Laïp. Trong taàm maét cuûa Chaâu Ñaït Quan vaãn laø moät quang caûnh hoang vu, khoâng moät boùng ngöôøi, chæ thaáy khaép nôi laø tieáng chim hoùt, thuù keâu, töøng baày traâu röøng haøng traêm, haøng ngaøn con, lau saäy um tuøm khoâng deã gì tìm ñöôïc loái ñi. Nhö vaäy, chuùng ta coù theå bieát moät ñieàu raèng caû mieàn ñoàng baèng soâng Cöûu Long bao la coøn hoang vu sình laày hôn theá nöõa. Töø cuoái theá kyû XIII trôû veà sau, khi Chaân Laïp böôùc sang thôøi kyø suy taøn thì mieàn ñaát naøy gaàn nhö khoâng ñöôïc nhaéc ñeán. Khi dòch cuoán saùch “Chaân Laïp phong thoå kyù” töø chöõ Haùn sang chöõ quoác ngöõ, dòch giaû Leâ Höông ñaõ ñoaùn ñònh raèng cöûa soâng thöù tö maø Chaâu Ñaït Quan cho raèng thuyeàn lôùn coù theå vaøo ñöôïc ñeå ngöôïc leân Campuchia vì caùc cöûa khaùc coù nhieàu coàn ñaát ngaàm, thuyeàn lôùn khoâng theå ñi ñöôïc ñoù laø soâng Cöûa Ñaïi ngaøy nay. Baét ñaàu töø Chaân Boà töùc nuùi Vuõng Taøu hay Baø Ròa tôùi muõi Caø Mau, bôø bieån raát thaáp vaø coù tôùi möôøi cöûa soâng. Chaâu Ñaït Quan ñaõ choïn Chaân Boà töùc nuùi Vuõng Taøu hay Baø Ròa ñeå laøm ñieåm töïa tính ñöôøng ñi laø raát ñuùng, bôûi vì töø Chaân Boà ñeán cöûa thöù tö coù caùc cöûa soâng sau: 1. Cöûa Caàn Giôø ñi vaøo soâng Loøng Taøu 2. Cöûa Soaøi Raïp ñi leân soâng Ñoàng Nai hoaëc vaøo soâng Vaøm Coû 3. Cöûa Tieåu laø cöûa ñaàu tieân cuûa soâng Cöûu Long, coù nhieàu baõi caùt 4. Cöûa Ñaïi laø cöûa thuaän lôïi ñi Myõ Tho roài leân Bieån Hoà Nhö vaäy, caûnh quan hai beân bôø soâng Cöûa Ñaïi maø Chaâu Ñaït Quan moâ taû chính laø phaàn khu vöïc cuø lao An Hoaù (huyeän Bình Ñaïi cuûa Beán Tre sau naøy), phía beân naøy cuûa soâng Cöûa Ñaïi vaø khu vöïc Hoaø Ñoàng – Chôï Gaïo – Goø Coâng – phía beân kia cuûa soâng Cöûa Ñaïi, luùc baáy giôø coøn hoang vu, röøng raäm, thuù döõ, sình laày… Ngay ñeán nöûa cuoái theá kyû XVIII, trong saùch Phuû bieân taïp luïc phaàn vieát veà tình hình ñaát Gia Ñònh, nhaø baùc hoïc Leâ Quyù Ñoân coøn vieát: “Ñaát Ñoàng Nai thuoäc phuû Gia Ñònh, töø caùc cöûa Caàn Giôø, cöûa Saøi Laïp (Soaøi Raïp), Cöûa Ñaïi, Cöûa Tieåu ñi vaøo toaøn laø nhöõng ñaùm röøng hoang vu ñaày coû raäm, moãi ñaùm röøng coù theå roäng hôn nghìn daëm” [19,439]. Ñeán ñaàu theá kyû XVII, khi löu daân ngöôøi Vieät baét ñaàu tìm ñeán khai hoang môû ñaát, thì vuøng chaâu thoå soâng Cöûu Long trong ñoù coù Beán Tre vaãn laø moät vuøng ñaàm laày cuûa röøng hoang vaø daõ thuù. Ñieàu naøy coøn ñöôïc Trònh Hoaøi Ñöùc mieâu taû trong thö tòch coå: “Töø phía Nam soâng Tieàn sang bôø soâng Haäu laø vuøng ñaàm laày vôùi luøng laùc, coû moïc um tuøm, ñaày muoãi moøng, caù saáu vaø coïp döõ” [20,27]. Vaøo thôøi ñieåm ñoù, do coøn röøng raäm lan traøn aâm u bí hieåm, ôû vuøng ñaát Beán Tre noùi rieâng, ñoàng baèng soâng Cöûu Long noùi chung coù nhieàu loaïi thuù döõ, chuùng xuaát hieän ôû khaép moïi nôi laøm cho cuoäc soáng cuûa ngöôøi daân ñi khai hoang bò ñe doaï, trong röøng thì huøm beo treân soâng thì caù saáu, nhö caâu ca dao coå cuûa vuøng Nam Boä xöa: Cheøo ghe sôï saáu caén chön Xuoáng böng sôï ñæa, leân röøng sôï ma Khoâng chæ coù voâ soá huøm beo, caù saáu maø coøn ñaày daãy muoãi moøng, raén reát: Muoãi keâu nhö saùo thoåi, Ñæa loäi tôï baùnh canh Coû moïc thaønh tinh Raén ñoàng bieát gaùy Mieàn ñaát hoang vu naøy khoâng chæ coù röøng raäm, lau saäy bao phuû, ñaày raãy thuù döõ, muoãi moøng maø coøn bôûi “ao chaèm daêng ngang”, “soâng suoái doïc ngang la lieät” [20,27]. Ñaát cuø lao Beán Tre xöa thuoäc vuøng ngaäp nöôùc, maëc duø ñaõ coù nhieàu lôùp cö daân ñeán sinh soáng, nhöng söùc khai phaù cuûa con ngöôøi chöa nhieàu. Ñaát ñai coøn sình laày, nhieàu vuøng roäng lôùn laø ñaát traàm thuyû, röøng raäm aâm u, soâng raïch chaèng chòt, nhieàu thuù döõ nhö coïp, traên, raén, saáu, heo röøng. Nhieàu ñòa danh ôû Beán Tre ngaøy nay gaén lieàn vôùi loaøi vaät gaây nguy hieåm vaø ñe doaï cuoäc soáng cuûa con ngöôøi thuôû oâng baø môùi ñaët chaân ñeán khai phaù ñaát cuø lao nhö: saáu Ba Keø, coïp Ba Chaâu, ñæa Laïc Ñòa, muoãi Coàn Röøng, raïch Caùi Saáu, gioàng Hoå, gioàng Heo, gioàng Roï, raïch Maây, raïch Caùi Caám, Caùi Traên, Cheït Saäy, Taét Hang chuoät, ngaõ Ba Laïc, Baøu Saáu, Baøu Dôi, Baøu Sen. Nhöõng ñòa danh aáy gôïi laïi cho ta thaáy ñöôïc dieän maïo cuûa ñaát cuø lao thuôû xöa. Giai thoaïi veà oâng giaø ôû Taân Höng ñaùnh coïp, oâng Thanh Veä thuaàn hoaù ñöôïc coïp, cöôõi coïp ñi aên gioã, cho chuùng ta bieát phaàn naøo veà vuøng ñaát naøy, khi ngöôøi Vieät tôùi khai phaù vaãn coøn laø moät nôi hoang vu, nhieàu thuù döõ. Töø theá kyû XVII, ngöôøi daân ôû mieàn Trung, vuøng Quaûng Nam, Quy Nhôn, Phuù Yeân… bò maát muøa, ñoùi khoå, khoâng chòu noåi cheá ñoä quaân dòch, taïp dòch, thueá khoaù do haäu quaû cuûa cuoäc chieán tranh Trònh – Nguyeãn, hoï ñaõ phaûi rôøi boû queâ höông dìu daét nhau troán chaïy tìm nôi an toaøn xa xoâi heûo laùnh ñeå laøm aên sinh soáng. Ñoaøn ngöôøi di daân höôùng veà phía Nam, töø ñoù baét ñaàu coù doøng di cö cuûa ngöôøi Vieät vaøo Nam Boä ngaøy caøng ñoâng. Böôùc vaøo theá kyû XVII, vuøng ñaát hoang daõ naøy ñaõ coù söï thay ñoåi bôûi söï xuaát hieän moät lôùp cö daân, thaønh phaàn chieám ña soá laø ngöôøi Vieät. Naêm 1679 (naêm Kyû Muøi), chuùa Nguyeãn Phuùc Taàn cho pheùp 3.000 ngöôøi Hoa töø Quaûng Ñoâng, Quaûng Taây (Trung Quoác) ñöôïc vaøo laäp nghieäp. Hoï laø nhöõng ngöôøi “phaûn Thanh phuïc Minh”, do hai töôùng Döông Ngaïn Ñòch vaø Traàn Thöôïng Xuyeân caàm ñaàu. Chuùa Nguyeãn cho hoï vaøo ñònh cö ôû Myõ Tho vaø Bieân Hoøa, ôû hai ñòa baøn cö truù treân ñoaøn ngöôøi Hoa di daân aáy vôõ ñaát, phaù röøng, laäp chôï, laäp neân nhaø cöûa phoá xaù. Ngöôøi Vieät ñaõ chaáp nhaän naâng ñôõ ngöôøi Hoa di cö naøy ñeå roài hoï cuøng chung soáng, xaây döïng vuøng ñaát môùi. Nhöõng löu daân ngöôøi Vieät ñaõ vaøo Nam Boä trong ñoù coù Beán Tre khai hoang, treân moät traêm naêm thì chính quyeàn ngöôøi Vieät môùi tôùi laäp Dinh, Traán, Phuû, Huyeän vaø ñaët quan cai trò. Naêm 1698, khi chuùa Nguyeãn Phuùc Chu cöû thoáng suaát chöôûng cô Leã Thaønh Haàu Nguyeãn Höõu Caûnh vaøo kinh dinh ñaát Ñoàng Nai laäp ra phuû Gia Ñònh thì ôû ñoù daân cö ñaõ coù 4 vaïn hoä: “Ñaát ñai môû roäng ngaøn daëm, daân soá hôn 40.000 hoä, chieâu moä nhöõng löu daân töø chaâu Boá Chính trôû voâ Nam ñeán ôû khaép nôi, ñaët ra phöôøng aáp xaõ thoân, chia caét ñòa phaän, moïi ngöôøi phaân chieám ruoäng ñaát, chuaån ñònh thueá ñinh ñieàn vaø laäp boä tòch ñinh ñieàn. Töø ñoù, con chaùu ngöôøi Taøu ôû nôi Traán Bieân (Bieân Hoaø) thì laäp thaønh xaõ Thanh Haø, ôû nôi Phieân Traán (Saøi Goøn) thì laäp thaønh xaõ Minh Höông roài gheùp vaøo soå hoä tòch” [20,12]. Theo söï ghi cheùp cuûa Gia Ñònh thaønh thoâng chí, chuùng ta coù theå phoûng ñoaùn khi chuùa Nguyeãn ñeán thaønh laäp chính quyeàn, khi aáy ñaát “Noâng Naïi” hay “phuû Gia Ñònh” goïi chung laø caû Nam boä, nhöõng löu daân ngöôøi Vieät ñaõ môû roäng ñaát ñai haøng ngaøn daëm, töø Moãi Xuy (Baø Ròa- Bieân Hoøa) ñeán taän bôø Baéc soâng Tieàn (Myõ Tho), ngöôøi ta ñaõ laäp ra ôû ñoù nhöõng traïm thu thueá ôû Prei Nokor vaø Kas Krobey (laø vuøng Saøi Goøn – Chôï Lôùn hieän nay). Khi chuùa Nguyeãn laáy xöù Saøi Goøn ñaët huyeän Taân Bình (töø soâng Saøi Goøn veà Taây Nam ñeán soâng Cöûu Long) laäp dinh Phieân Traán (Gia Ñònh). Khi aáy, vuøng Bình Ñaïi cuûa Beán Tre ngaøy nay vaø caùc vuøng Goø Coâng, Tieàn Giang, thuoäc söï cai quaûn cuûa phuû Gia Ñònh, huyeän Taân Bình. Naêm 1732, chuùa Nguyeãn baét ñaàu ñaët söï cai trò cuûa mình ôû Ñònh Töôøng, Vónh Long, töùc laø vuøng Long Hoà cuõ: “Muøa xuaân naêm Nhaâm Tyù (1732) ñôøi vua Tuùc Toân, Hieáu minh hoaøng ñeá naêm thöù 8 sai Khoån Suyù Gia Ñònh chia ñaát aáy laäp laøm chaâu Ñònh Vieãn, döïng dinh Long Hoà (Lî sôû ôû ñòa phaän thoân An Bình Ñoâng, huyeän Kieán Ñaêng, tuïc goïi laø dinh Caùi Beø” [20,13]. Nhö vaäy naêm 1732, chuùa Nguyeãn cho ñaët chaâu Ñònh Vieãn vaø laäp dinh Long Hoà (taïi Caùi Beø), cho chaâu Ñònh Vieãn thuoäc vaøo, coøn Myõ Tho vaãn thuoäc veà Gia Ñònh nhö cuõ. Naêm 1744 chuùa Voõ Vöông Nguyeãn Phuùc Khoaùt (1738-1765) laäp: Traán Bieân Dinh, Phieân Traán Dinh, Long Hoà Dinh, coøn ñaát Haø Tieân thì ñaët laøm Traán (Haø Tieân Traán) Naêm 1757 chuùa Nguyeãn Phuùc Khoaùt môû roäng chaâu Ñònh Vieãn ra ñeán caùc cuø lao soâng Tieàn, soâng Haäu, dinh Long Hoà ôû Caùi Beø ñöôïc chuyeån sang cuø lao Taân Dinh goïi laø dinh Hoaèng Traán, roài laïi dôøi veà thoân Long Hoà (thò xaõ Vónh Long ngaøy nay) chaâu Ñònh Vieãn dinh Long Hoà ñöôïc chia laøm 3 toång: Toång Bình Döông (vuøng Vónh Long, toång Bình An (vuøng Sa Ñeùc, toång Taân An (treân 2 cuø lao nay laø ñaát Beán Tre). Toång Taân An laø tieàn thaân cuûa ñaát Beán Tre sau naøy. Nhö vaäy, töø naêm 1757 ñôøi Theá Toâng Hieáu Voõ, töùc Voõ Vöông Nguyeãn Phuùc Khoaùt, vuøng ñaát Beán Tre khoâng coøn thuoäc Thuyû Chaân Laïp nöõa, Beán Tre ñaõ ñöôïc saùp nhaäp vaøo baûn ñoà nöôùc Nam, thuoäc chaâu Ñònh Vieãn, dinh Long Hoà phuû Gia Ñònh. Trong thôøi gian treân nöûa theá kyû (1698-1757), caùc chuùa Nguyeãn ñaõ ñaët xong cô sôû haønh chính treân khaép ñòa baøn Nam Boä. Beán Tre dó nhieân naèm trong söï saép ñaët ñoù, thuoäc chaâu Ñònh Vieãn dinh Long Hoà phuû Gia Ñònh. 4. Quaù trình khai phaù vuøng ñaát Beán Tre cuûa cö daân ngöôøi Vieät trong caùc theá kyû XVII - XIX: 4.1- Nguoàn goác vaø quaù trình hình thaønh daân cö treân vuøng ñaát Beán Tre: Nhö treân ñaõ noùi, lôùp cö daân coå xöa treân vuøng ñaát Beán Tre thöa vaéng daàn. Tình traïng hoang vu sình laày chöa ñöôïc khai phaù cuûa vuøng ñaát Beán Tre vaãn keùo daøi. Chæ ñeán theá kyû XVII, khi löu daân ngöôøi Vieät töø caùc tænh ôû mieàn Baéc, mieàn Trung di cö xuoáng thì vieäc khai hoang môû ñaát môùi baét ñaàu. Vaäy nhöõng löu daân ngöôøi Vieät ñeán ñaát cuø lao naøy thuoäc thaønh phaàn xaõ hoäi naøo? Nguyeân nhaân naøo hoï di cö ñeán vuøng ñaát cuø lao xa xoâi naøy? Vôùi taát caû nhöõng ñieàu naøy cuøng vôùi quaù trình ñaáu tranh chinh phuïc caûi taïo thieân nhieân vaø xaõ hoäi ôû vuøng ñaát môùi ñaõ ñeå laïi daáu aán gì, suy nghó gì vaø caùch öùng xöû trong neáp soáng cuûa hoï? Theo caùc taøi lieäu lòch söû, töø theá kyû XVI cheá ñoä phong kieán Vieät Nam laâm vaøo tình traïng khuûng hoaûng saâu saéc, xaûy ra cuoäc phaân tranh giöõa hai taäp ñoaøn phong kieán hoï Trònh ôû Ñaøng Ngoaøi vaø hoï Nguyeãn ôû Ñaøng Trong. Cuoäc giao tranh giöõa hai taäp ñoaøn phong kieán naøy keùo daøi suoát 175 naêm, trong ñoù coù 45 naêm (1627 – 1672) vôùi 7 traän ñaùnh lôùn dieãn ra lieân tieáp. Do ñoù hoï Trònh vaø Nguyeãn ñaõ thi nhau vô veùt söùc ngöôøi söùc cuûa phuïc vuï cho chieán tranh, daân chuùng rôi vaøo tình caûnh ñoùi khoå cô cöïc ôû khaép nôi, nhaát laø nhöõng noâng daân vaø thôï thuû coâng ngheøo khoå bò baét lính ñeå phuïc vuï cho cuoäc chieán tranh naøy. Chính quyeàn phong kieán coøn ñaët ra cheá ñoä thueá khoùa naëng neà ñeå vô veùt cuûa caûi nhaân daân, moät phaàn cung phuïng cho cuoäc chieán tranh maët khaùc ñeå thoûa maõn loái soáng xa hoa cuûa boïn ñòa chuû, quan laïi, quyù toäc… Söï vô veùt, boùc loät, öùc hieáp vaø söï nhuõng nhieãu cuûa chính quyeàn phong kieán ñaõ ñaåy nhaân daân vaøo con ñöôøng ñieâu ñöùng khoå sôû… Ngöôøi daân ñaõ phaûi rôøi boû queâ höông ñi tìm ñaát soáng vì ñoù laø loái thoaùt duy nhaát. Luùc baáy giôø vuøng ñaát xa xoâi vaø coøn hoang vu ôû phöông Nam, trong ñoù coù Beán Tre laø nôi duy nhaát hoï höôùng tôùi ñeå tìm choã dung thaân mong tìm cuoäc soáng yeân aû hôn ôû queâ nhaø. Nhö vaäy lôùp ngöôøi tieân phong ñaàu tieân vaøo môû ñaát phöông Nam, trong ñoù coù Beán Tre, chính laø nhöõng löu daân – noâng daân gian khoå chòu traêm cay ngaøn ñaéng, baêng röøng vöôït bieån, ñeå roài chinh phuïc hoang vu laäp neân thoân aáp treân khaép vuøng ñaát phöông Nam, tröôùc khi chính quyeàn thôøi caùc chuùa Nguyeãn ñeán xaùc laäp chuû quyeàn treân vuøng ñaát môùi. Töø cuoái theá kyû XVII, sau khi chính quyeàn hoï Nguyeãn laàn löôït xaùc laäp quyeàn löïc cai trò cuûa mình treân vuøng ñaát môùi, caùc chuùa Nguyeãn thöïc hieän chính saùch khuyeán khích vaø chieâu moä ngöôøi töø caùc xöù Nguõ Quaûng vaøo môû roäng söï nghieäp khai hoang, vôùi muïc ñích vöøa laäp ñoàn ñieàn, vöøa baûo veä bieân cöông, giöõ gìn an ninh, keát hôïp hoaït ñoäng quaân söï, quoác phoøng vôùi coâng cuoäc khaån hoang. Vieäc naøy tieáp tuïc dieãn ra trong theá kyû XVIII vaø caû nöûa ñaàu theá kyû XIX. Ngoaøi söï di daân theo toå chöùc cuûa nhaø Nguyeãn, coøn coù söï di daân töï phaùt vì hoï khoâng chòu noåi ñôøi soáng cô cöïc. Cö daân Vieät treân ñòa baøn Beán Tre buoåi ban ñaàu ñöôïc taïo ra bôûi ba nguoàn chính: Thöù nhaát laø nhöõng ngöôøi noâng daân vaø thôï thuû coâng ngheøo ôû mieàn Baéc, mieàn Trung bò giai caáp phong kieán aùp böùc boùc loät, chaùn ngaùn chieán tranh Trònh Nguyeãn phaûi löu taùn, phieâu baït rôøi boû queâ höông ñeå tìm moät chaân trôøi môùi deã thôû vaø yeân aû hôn nôi maø hoï ñaõ töøng sinh soáng. Thöù hai laø nhöõng ngöôøi voán ñaõ giaøu coù, Leâ Quyù Ñoân goïi hoï laø “daân coù vaät löïc”, hoï höôûng öùng lôøi keâu goïi cuûa caùc chính quyeàn phong kieán (chuùa Nguyeãn, vua Nguyeãn), boû tieàn ra thueâ möôùn nhaân coâng tìm ñeán vuøng ñaát môùi, toå chöùc vieäc khai hoang vôùi quy moâ lôùn. Thöù ba laø nhöõng lính thuù, toäi ñoà cuûa nhaø Nguyeãn bò xoâ ñaåy vaøo phöông Nam vöøa laøm nhieäm vuï khai phaù ñaát ñai vöøa traán giöõ bieân aûi. Ngoaøi ngöôøi Vieät, coøn coù moät soá ít oûi ngöôøi Khôme soáng laùc ñaùc ôû moät soá nôi nhö Moû Caøy, Bình Ñaïi, Gioàng Troâm. Vaøo nöûa cuoái theá kyû XVIII, moät boä phaän cö daân nguoàn goác laø ngöôøi Hoa maø ta goïi laø ngöôøi Minh Höông, sau moät thôøi gian ñònh cö ôû Myõ Tho, do söï bieán chia reõ noäi boä coù moät soá vöôït soâng sang sinh soáng cuøng vôùi ngöôøi Vieät ôû moät soá vuøng treân cuø lao An Hoaù (Bình Ñaïi), moät soá aáp caïnh bôø Nam soâng Ba Lai (nay thuoäc xaõ Phöôùc Thaïnh, huyeän Chaâu Thaønh), lôùp ngöôøi cao tuoåi coøn bieát veà nguoàn goác cuûa lôùp cö daân naøy. Ngoaøi vuøng Phöôùc Thaïnh, cö daân Minh Höông coøn soáng raûi raùc ôû moät soá thoân, aáp khaùc quanh vuøng, hoï soáng cuøng ngöôøi Vieät khoâng laäp thaønh laøng xoùm rieâng reõ. Nhö vaäy, töø buoåi ban ñaàu khai phaù, chuû yeáu ngöôøi Vieät sinh soáng vaø cö truù treân ñòa baøn ba cuø lao. Theo caùc taùc giaû cuoán Ñòa chí Beán Tre, khi khaûo saùt 112 gia phaû thu ñöôïc thì: “38 gia ñình queâ goác Quaûng Ngaõi, 17 gia ñình queâ goác ôû Thöøa Thieân, Quaûng Trò, 19 gia ñình queâ goác Quaûng Nam, 9 gia ñình queâ goác Quaûng Bình, 11 gia ñình queâ goác Bình Ñònh, 5 gia ñình queâ goác Ngheä An, 3 gia ñình queâ goác Haø Ñoâng, 2 gia ñình queâ goác Nam Ñònh, 4 gia ñình queâ goác mieàn Trung (khoâng roõ tænh), 4 gia ñình queâ goác mieàn Baéc (khoâng roõ tænh) [64,247]. Khi aáy, ngöôøi Vieät ñi töø mieàn Trung vaøo ñaát Ñoàng Nai – Gia Ñònh (trong ñoù coù vuøng ñaát Beán Tre) chuû yeáu baèng ñöôøng bieån vôùi phöông tieän thuyeàn buoàm, cuõng coù khi hoï ñi treân nhöõng chieác ghe baàu vaø cuõng coù moät soá ít ngöôøi ñi theo ñöôøng boä phaûi vöôït nuùi treøo ñeøo raát vaát vaû, gian lao vaø nguy hieåm. ÔÛ vuøng ñaát Beán Tre coù moät soá löu daân tröôùc khi ñeán ñònh cö taïi Beán Tre, ñaõ ñi töøng chaëng, nghóa laø hoï ñaõ döøng laïi ôû moät soá ñòa phöông, ôû ñoù moät thôøi gian, neáu thaáy truï laïi ñöôïc thì ôû, thaáy khoâng ñöôïc laïi ñi tieáp veà vuøng ñaát Phöông Nam. Caùc saùch söû goïi ñoù laø chuyeån cö theo loái “nhaûy coùc” töøng chaëng moät. Nhö “tröôøng hôïp gia ñình oâng Hoà Vaên Öa, laø oâng toå cuûa oâng Hoà Vaên Ngaät, 74 tuoåi ôû xaõ Phuù Leã, huyeän Ba Tri. OÂng Hoà Vaên Öa goác ngöôøi Quaûng Bình, theo cuoäc di daân cuûa chuùa Nguyeãn. Ñôøi Caûnh Höng, gia ñình oâng vaøo Quaûng Nam sinh soáng moät thôøi gian, sau ñoù laïi ñi tieáp vaøo traán Bieân Hoaø. Töø Bieân Hoaø, gia ñình oâng ñaõ di chuyeån ñeán Phuù Leã, huyeän Ba Tri vaø sinh soáng ôû ñoù ñeán nay ñaõ 5 ñôøi [64,246]. Coù nhöõng nhoùm ngöôøi, hoaëc gia ñình di chuyeån moät maïch töø mieàn Trung ñeán Beán Tre, nhö tröôøng hôïp gia ñình oâng Thaùi Höõu Xöa söû saùch trieàu Nguyeãn cuûa Nguyeãn Aùnh – ghi naêm 1742, cö daân ôû Ba Tri coøn thöa thôùt. Thaùi Höõu Xöa ngöôøi phuû Tö Nghóa (töùc Quaûng Ngaõi) ñem gia ñình ñi baèng ghe baàu vaøo thaúng Ba Tri laøm aên, ñöôïc cöû laøm cai traïi cuûa Ba Tri caù traïi. Tröôùc khi löu daân ngöôøi Vieät ñeán ñònh cö, ôû nôi ñaây ñaõ coù maët moät soá ít ngöôøi Khôme sinh soáng ôû Myõ Thaïnh (Myõ Loàng) ta vaãn coøn nghe noùi chuyeän chuøa Gioàng Me, ñaáy laø ngoâi chuøa xöa kia ñöôïc cö daân Khôme xaây döïng ôû Soùc Me. Nhö vaäy vôùi söï coù maët cuûa ngoâi chuøa cho pheùp ta phoûng ñònh tröôùc khi ngöôøi Vieät ñeán, chöùng toû ñaõ coù ngöôøi Khôme ñeán sinh soáng khaù ñoâng. Hoï soáng taäp trung vaø coù cuoäc soáng töông ñoái oån ñònh vì neáu khoâng thì hoï khoâng nghó ñeán chuyeän laäp chuøa (tö lieäu ñieàn daõ ôû xaõ Myõ Thaïnh – Gioàng Troâm). Veà thôøi ñieåm löu daân ngöôøi Vieät ñeán ñònh cö ôû vuøng ñaát Beán Tre trong hai naêm 1983 – 1984, Vieän Khoa hoïc xaõ hoäi taïi thaønh phoá Hoà Chí Minh phoái hôïp cuøng Sôû Vaên hoaù thoâng tin Beán Tre ñaõ tieán haønh khaûo saùt ñöôïc 281 gia phaû thaønh vaên (bao goàm caû chöõ Haùn, chöõ Noâm, chöõ Quoác Ngöõ) vaø moät soá caâu chuyeän keå cho keát quaû nhö sau: - Soá ngöôøi ñònh cö tröôùc theá kyû XVIII chieám 3,6% - Soá ngöôøi ñònh cö theá kyû XVIII chieám 32,3% - Soá ngöôøi ñònh cö theá kyû XIX chieám 63,9% [64,247] Qua keát quaû cho ta thaáy söï di cö cuûa ngöôøi Vieät vaøo vuøng Ñoàng Nai – Gia Ñònh noùi chung, Beán Tre noùi rieâng dieãn ra lieân tuïc vôùi möùc ñoä ngaøy caøng gia taêng theo söï dieãn bieán khoác lieät cuûa cuoäc chieán tranh Trònh – Nguyeãn cuøng maâu thuaãn giöõa giai caáp ñòa chuû phong kieán vaø giai caáp noâng daân ngaøy caøng gay gaét, ñôøi soáng noâng daân rôi vaøo caûnh cuøng cöïc. Laøn soáng löu daân chuyeån vaøo ñaát Phöông Nam vaø Beán Tre coù luùc dieãn ra oà aït, nhaát laø ôû nöûa ñaàu theá kyû XIX khi trieàu Nguyeãn chuû tröông chieâu moä khuyeán khích löu daân vaøo phöông Nam khai khaån. Nhö vaäy, töø theá kyû XVII cö daân ngöôøi Vieät ñaõ baét ñaàu ñeán khai phaù caùc cuø lao Beán Tre. Ñeán giöõa theá kyû XVIII thì ñ._.ùt trieån neàn kinh teá ña daïng, cö daân nôi ñaây cuõng ñaõ taùi taïo voán vaên hoùa aån trong tieàm thöùc maø ngöôøi Vieät ñaõ mang theo treân böôùc ñöôøng ñi laäp nghieäp, ñeå roài daàn chuyeån sang söï saùng taïo ñích thöïc ñeå coù nhöõng saûn phaåm vaên hoùa cuûa mình, cuûa chính vuøng ñaát cuø lao naøy. Ngöôøi Vieät ôû Beán Tre ñaõ taïo ra nhöõng doøng ca dao, nhöõng ñieäu lyù caâu hoø, noùi veø, noùi traïng… Ngöôøi Vieät nôi ñaây coøn coù chieác aùo baø ba, chieác khaên raèn, caùc loaïi maém vaø thöùc aên ñaëc bieät töø döøa, roài nhöõng kinh nghieäm ñi laïi treân soâng nöôùc…, keå caû taâm hoàn, tö töôûng, tình caûm, tình yeâu queâ höông… Roõ raøng ñaây laø nhöõng neùt vaên hoùa Vieät chæ coù ôû ñoàng baèng soâng Cöûu Long noùi chung, Beán Tre noùi rieâng. Ñaëc ñieåm phong caùch vaên hoùa cuûa cö daân Beán Tre ñaõ goùp phaàn laøm ña daïng vaên hoùa vuøng ñoàng baèng soâng Cöûu Long taïo cho nôi naøy moät baûn saéc rieâng ñoäc ñaùo. Ngöôøi cuø lao chaúng nhöõng caät löïc lo môû ñaát vaø troàng caây, maø coøn bieát chaêm lo ñeán söï nghieäp troàng ngöôøi. Chính vì giaøu tinh thaàn hieáu hoïc maûnh ñaát cuø lao naøy ñaõ saûn sinh nhieàu danh nhaân chí só ñoã ñaït cao vaø taøi naêng nhö Leâ Vaên Ñöùc, coù ngöôøi ñoã ñaïi khoa ñaàu tieân cuûa ñaát Nam Kyø nhö tieán só Phan Thanh Giaûn, coù ngöôøi ñöôïc baàu vaøo haøng theá giôùi thaäp baùt vaên haøo nhö nhaø baùc hoïc Tröông Vónh Kyù, coù caùc nhaø thô yeâu nöôùc noåi tieáng nhö Nguyeãn Ñình Chieåu, Phan Vaên Trò. Kinh teá vaên hoùa ñaày saùng taïo vaø söùc soáng cuûa mieät vöôøn Beán Tre ñaõ goùp phaàn taïo neân söï truø phuù, giaøu coù ôû vuøng ñaát Phöông Nam, chaúng nhöõng giaøu coù veà vaät chaát maø coøn röïc rôõ veà vaên hieán. Söï hình thaønh vuøng ñaát vöôøn, xaây döïng neân heä thoáng sinh thaùi môùi, ñaõ ñem laïi cho con ngöôøi moät cuoäc soáng oån ñònh, khí haäu hieàn hoøa, thích nghi vôùi vieäc ñònh cö laâu daøi, vöôøn caây môû ra xanh nguùt ngaøn, cö daân caøng theâm ñoâng ñuùc, nhaø cöûa khang trang, treân beán döôùi thuyeàn taáp naäp. Treân doøng soâng, ñoàng ruoäng vang vang tieáng haùt gioïng hoø, ñieäu lyù… laø moät söï ñoåi môùi hoaøn toaøn so vôùi thôøi daân cö thöa thôùt, röøng buïi hoang vu… Khoâng coøn taâm traïng khaéc khoaûi lo aâu “ñeán ñaây xöù sôû laï luøng, con chim keâu cuõng sôï con caù vuøng cuõng kinh”. Saùng taïo moâi tröôøng soáng cuûa ngöôøi Vieät treân ba daûi cuø lao naøy traûi qua haèng theá kyû lao ñoäng nhoïc nhaèn vaát vaû, khoâng bieát bao nhieâu con ngöôøi ñaõ ngaõ xuoáng vì coâng vieäc chinh phuïc thieân nhieân ñaày gian khoå naøy. 3. Quaù trình lao ñoäng chinh phuïc thieân nhieân, ñaáu tranh xaây döïng baûo veä cuoäc soáng ñaõ thöû thaùch, toâi luyeän neân phaåm chaát, tính caùch ñaëc tröng cuûa con ngöôøi treân ñaát cuø lao Beán Tre. Trong hoaøn caûnh ñi phaù röøng laán bieån khai hoang môû ñaát, ngöôøi daân soáng giöõa thieân nhieân, döïa haún vaøo thieân nhieân ñoàng thôøi vaät loän vôùi noù ñeå maø toàn taïi vaø phaùt trieån, con ngöôøi ñaõ ñoái ñaàu vôùi bao noãi khoù khaên. Ngöôøi daân ôû ñaây ñaõ taïo cho mình moät loái soáng phuø hôïp, moät phong caùch öùng xöû ñeå maø toàn taïi theo doøng chaûy cuûa lòch söû. Chính cuoäc ñoï söùc kieân trì vaø quyeát lieät aáy ñaõ ñaøo luyeän neân baûn saéc vaø tính caùch cuûa con ngöôøi treân ñaát cuø lao. Tình laøng nghóa xoùm thaám ñaãm, moät loái soáng phoùng khoaùng, troïng nghóa khinh taøi, khoâng luoàn cuùi, naêng ñoäng, saùng taïo, khaúng khaùi vaø chaân thaønh, boäc tröïc nhöng raát nhaân haäu vaø bao dung… Noåi baät nhaát vaãn laø tinh thaàn yeâu nöôùc ñi ñoâi vôùi söï ñaáu tranh baát khuaát vaø khaû naêng chòu ñöïng vöôït qua moïi khoù khaên gian khoå, aùc lieät. Khi cuoäc soáng ñi vaøo oån ñònh hoï phaûi ñoái ñaàu vôùi aùch aùp böùc boùc loät cuûa nhöõng teân ñòa chuû, nhöõng keû quyeàn theá, nhöõng teân thöïc daân xaâm löôïc, giaøy xeùo queâ höông thì tinh thaàn yeâu nöôùc moät laàn nöõa phaùt huy cao ñoä, khi caàn hoï coù theå chieán ñaáu “moät maát moät coøn”, khoâng luøi böôùc tröôùc nhöõng theá löïc phi nghóa. Caùc theá löïc cöôøng haøo, ñòa chuû ñua nhau aùp böùc nhöõng ngöôøi daân hieàn laønh, chaêm chæ laøm aên. Baøn tay cuûa nhöõng ngöôøi quen caàm phaûng, caàm caøy böøa, caàm noïc caáy laïi phaûi caàm göôm, caàm dao phay… ñeå ñaùnh boïn cöôøng haøo aùc baù, giaëc ngoaïi xaâm. Lòch söû daân toäc ñaõ ñeå laïi nhieàu taám göông veà loøng yeâu nöôùc, moãi ngöôøi moät veû. Lòch söû maõi maõi khoâng queân hình aûnh cuûa Nguyeãn Ngoïc Thaêng, Phan Lieâm, Phan Toân, Phan Toøng, Taùn Keá… ñaõ ñöùng leân ñaùnh Phaùp raát ngoan cöôøng baát khuaát, thaø cheát chöù khoâng ñeå rôi vaøo tay giaëc. Ngöôøi daân xöù döøa khoâng bao giôø queân hình aûnh ngöôøi anh huøng Phan Toøng ñaõ hieân ngang xoâng traän ñaùnh Phaùp vaø hy sinh cho ñoäc laäp cuûa queâ höông, moät só phu yeâu nöôùc maø Nguyeãn Ñình Chieåu ñaõ khoùc thöông trong möôøi baøi thô ñieáu thoáng thieát. Xin ñöôïc cheùp ñoaïn thô cuûa cuï Ñoà Chieåu khoùc Phan Toøng ñeå gôïi nhôù laïi hình aûnh ngöôøi anh huøng daân toäc, ngöôøi con cuûa xöù döøa vôùi taát caû loøng thaønh kính: Tinh thaàn hai chöõ phau söông tuyeát Khí phaùch ngaøn thu rôõ nuùi soâng Gaãm chuyeän ngöïa Hoà, chim Vieät cuõ Loøng ñaây töôûng ñoù maát nhö coøn! Nhöõng taám göông chieán ñaáu aáy ñeàu khaéc ñaäm tính caùch cuûa ngöôøi daân Vieät treân ñaát cuø lao, nhaân daân Beán Tre töï haøo vaø hoïc taäp loøng yeâu nöôùc, yeâu queâ höông cuûa nhöõng baäc tieàn nhaân, khí phaùch haøo huøng aáy ñaõ hun ñuùc vaø saûn sinh lôùp lôùp nhöõng theá heä thanh nieân yeâu nöôùc chieán ñaáu anh duõng trong hai cuoäc khaùng chieán choáng thöïc daân Phaùp vaø ñeá quoác Myõ, quyeát giöõ laáy ñoäc laäp töï do cho maûnh ñaát naøy. Cuoäc Ñoàng Khôûi lòch söû noå ra ngaøy 17/1/1960 laø daáu aán lòch söû lôùn nhaát trong lòch söû ñaáu tranh choáng ngoaïi xaâm cuûa nhaân daân treân ñaát cuø lao. Ngöôøi daân Beán Tre noái tieáp yù chí quaät cöôøng vaø truyeàn thoáng yeâu nöôùc cuûa cha oâng, ñaõ töï mình ñöùng leân vôùi söùc maïnh töï löïc töï cöôøng, ñeå roài cuøng nhaân daân caû nöôùc ñi ñeán ñieåm heïn muøa xuaân lòch söû 30/4/1975. Keá tuïc neàn kinh teá noâng nghieäp ña daïng, Beán Tre vaãn tieáp tuïc phaùt trieån caùc ngaønh ngheà, nhaát laø luùa vaø döøa. Beán Tre vaãn laø tænh daãn ñaàu veà dieän tích troàng döøa. Töø döøa ñaõ tieáp tuïc laøm ra moät ñaëc saûn noåi tieáng khoâng nhöõng trong nöôùc bieát ñeán maø coøn ra ñeán moät soá nöôùc treân theá giôùi ñoù laø keïo döøa, laø ñaëc saûn cuûa rieâng Beán Tre. Phaùt huy truyeàn thoáng cuûa ngöôøi xöa ngheà laøm baùnh traùng baùnh phoàng hieän nay ñaõ noåi tieáng vôùi nhöõng laøng ngheà saûn xuaát vöôït ra ngoaøi tænh vaø ñeán moät soá caùc nöôùc treân theá giôùi. Ngöôøi daân Beán Tre vaãn chaêm chæ, chòu khoù caàn cuø trong lao ñoäng, trong hoïc taäp…, ngöôøi daân nôi ñaây bieát keát hôïp kinh nghieäm truyeàn thoáng cuøng khoa hoïc kyõ thuaät ñeå phaùt trieån queâ höông, löu giöõ nhöõng tinh tuùy cuûa cha oâng xöa nhö moät baùu vaät, danh baát hö truyeàn “Baùnh traùng Myõ Loàng, baùnh phoàng Sôn Ñoác”, “Saàu rieâng côm vaøng haït leùp”. Ñaát cuø lao ñang töøng phuùt töøng giôø coù nhieàu thay ñoåi, roài ñaây ngöôøi daân Beán Tre seõ khoâng coøn noãi aùm aûnh bôûi söï caùch böùc cuûa moät xöù sôû cuø lao, vôùi nhöõng caây caàu vónh cöûu ñaõ baéc qua soâng Ba Lai, qua keânh Cheït Saäy, qua keânh An Hoùa noái lieàn hai cuø lao Baûo – An Hoùa. Böôùc vaøo theá kyû ñaàu tieân cuûa thieân nieân kyû thöù ba, ngöôøi daân Beán Tre seõ nhìn thaáy caàu Raïch Mieãu baéc ngang soâng Tieàn, caàu Haøm Luoâng noái lieàn cuø lao Minh vaø cuø lao Baûo. Nhöõng con ñöôøng raûi nhöïa veà taän noâng thoân… Nhöõng coâng trình theá kyû maø lôùp tieàn nhaân khi xöa ñeán ñònh cö khai phaù chöa bao giôø mô öôùc tôùi, cuõng nhö hôn traêm naêm tröôùc Nguyeãn Ñình Chieåu ngaäm nguøi mô öôùc: “Bieát thuôû naøo côø phaát troáng rung, Hôõi nhaät nguyeät hai vaàng sao chaúng ñoaùi” Hay: “Ngaøy naøo trôøi ñaát an ngoâi cuõ Möøng thaáy non soâng baët gioù Taây” Thì hôn 200 naêm sau, cuõng nhöõng con ngöôøi mình traàn, chaân laém, tay buøn ñaõ ñöùng leân noái tieáp truyeàn thoáng cha oâng xöa phaát côø khôûi nghóa ñuoåi giaëc, thoáng nhaát queâ höông, töøng giôø töøng ngaøy xaây döïng ba ñaûo döøa xanh caøng xanh caøng ñeïp hôn. Töø moät ñaát cuø lao hoang vu, coù ñöôïc dieän maïo nhö ngaøy nay ngöôøi daân Beán Tre thaáy thaám thía bieát bao. Tuy nhieân, vôùi thôøi gian ba theá kyû ñeå Beán Tre tröôûng thaønh vaø phaùt trieån trong ñoù khoaûng moät phaàn ba laø quaù trình khai phaù xaây döïng, hai phaàn ba coøn laïi bò ñòa chuû cöôøng haøo aùp böùc, chieán tranh taøn phaù, hoaëc vöøa khai phaù ñan xen vôùi choáng aùp böùc cöôøng quyeàn, choáng chieán tranh taøn phaù, cöôùp boùc cuûa giaëc ngoaïi xaâm, roài thöïc daân Phaùp, ñeá quoác xaâm chieám Beán Tre, ñòch chaø ñi xaùt laïi maûnh ñaát naøy. Chieán tranh ñaõ ñi qua, nhöng cuoäc soáng vaø con ngöôøi coøn laïi, töø trong cuoäc soáng ngheøo naøn laïc haäu, mang nhieàu haäu quaû cuûa chieán tranh keùo daøi, aùc lieät, ngöôøi daân Beán Tre phaûi vaát vaû laøm laïi töø ñaàu ñeå haøn gaén veát thöông chieán tranh, kieán thieát laïi queâ höông. Beán Tre laø nôi noåi tieáng luùa gaïo, döøa nhöng vaãn laø moät tænh ngheøo vì neàn kinh teá döïa treân cô sôû noâng nghieäp. Con ñöôøng phía tröôùc ñi leân coâng nghieäp hoùa – hieän ñaïi hoùa, ñoøi hoûi nhieàu thöû thaùch gian nan, ñoù khoâng phaûi laø con ñöôøng ñôn giaûn, suoâng seû, thaúng taáp ñeán töông lai. 4. Lòch söû ñaët ra yeâu caàu gì cho Beán Tre hoâm nay? Ba möôi naêm sau ngaøy thoáng nhaát ñaát nöôùc, Beán Tre cuøng caû nöôùc khaéc phuïc haäu quaû chieán tranh, töøng böôùc thöïc hieän coâng cuoäc ñoåi môùi toaøn dieän, neàn kinh teá vaãn tieáp tuïc phaùt trieån vaø taêng tröôûng khaù, töøng böôùc oån ñònh vaø naâng cao ñôøi soáng vaät chaát, tinh thaàn cuûa nhaân daân. Tuy nhieân, nhìn laïi thöïc teá Beán Tre cho ñeán nay vaãn coøn nhieàu maët haïn cheá, theå hieän roõ nhaát laø neàn kinh teá coù taêng tröôûng nhöng coøn chaäm vaø chöa vöõng chaéc. Cô caáu kinh teá coù söï chuyeån dòch daàn theo höôùng coâng nghieäp hoùa, hieän ñaïi hoùa nhöng cuõng raát chaäm, tæ troïng noâng nghieäp trong cô caáu GDP coøn cao, coâng nghieäp dòch vuï phaùt trieån chaäm vaø ñaït tæ troïng thaáp. Cô sôû haï taàng kinh teá – xaõ hoäi ñöôïc ñaàu tö xaây döïng nhanh hôn, toaøn dieän hôn, nhöng chöa ñuû maïnh, thieáu ñoàng boä, chaäm phaùt huy hieäu quaû vaø chöa taïo ñieàu kieän ñeå phaùt huy lôïi theá, taïo söï ñoät phaù ñeå thuùc ñaåy söï phaùt trieån chung cuûa tænh. Treân lónh vöïc xaõ hoäi, coâng taùc xoùa ñoùi giaûm ngheøo ñöôïc taäp trung doàn söùc khaù nhieàu nhöng hieäu quaû chöa cao, chöa chuyeån bieán caên cô, beàn vöõng. Tình traïng lao ñoäng thaát nghieäp vaø thieáu vieäc laøm vaãn coøn, teä naïn xaõ hoäi, traät töï xaõ hoäi töøng luùc coøn dieãn bieán phöùc taïp. Coâng taùc giaùo duïc – ñaøo taïo, y teá, vaên hoùa phaùt trieån chöa ñoàng ñeàu, vaãn coøn söï caùch bieät giöõa Thò xaõ, Thò traán vôùi moät soá vuøng noâng thoân ôû vuøng saâu, vuøng xa. Nhìn chung, kinh teá chuû yeáu vaãn laø kinh teá saûn xuaát noâng nghieäp vaø thuûy saûn, caùc ngaønh coâng nghieäp vaø dòch vuï chieám tæ troïng nhoû. Ñaèng sau nhöõng thaønh töïu thôøi gian qua ñang tieàm aån nguy cô tuït haäu, neáu nhö caùc ngaønh coâng nghieäp vaø dòch vuï khoâng ñöôïc taäp trung ñaàu tö. Ñaây laø vaán ñeà raát nan giaûi, laø baøi toaùn khoù ñaët ra, laø thöû thaùch lôùn cho nhöõng nhaø laõnh ñaïo Beán Tre trong thôøi gian tôùi, laøm theá naøo ñeå Beán Tre coù söï phaùt trieån ñoàng boä, caân ñoái giöõa caùc ngaønh ngheà, coù böôùc ñoät phaù trong saûn xuaát noâng nghieäp, taïo ñôøi soáng nhaân daân oån ñònh vöõng chaéc hôn veà vaät chaát laãn tinh thaàn. Theo chuùng toâi thôøi gian tôùi caùc nhaø laõnh ñaïo tænh, cuõng nhö nhöõng ngöôøi ñöùng ñaàu caùc ban ngaønh tænh, neân taäp trung höôùng maïnh vaøo phaùt trieån noâng nghieäp chuû yeáu laø chuyeån dòch cô caáu noâng nghieäp theo höôùng hieän ñaïi hoùa, coâng nghieäp hoùa, taêng cao hieäu quaû saûn xuaát, taïo nhieàu vieäc laøm vaø taêng möùc thu nhaäp cho noâng daân, taïo tieàn ñeà cho noâng thoân phaùt trieån toaøn dieän, hieän ñaïi vaø beàn vöõng, phaùt trieån maïnh caùc ngaønh coâng nghieäp phuïc vuï cho saûn xuaát, caàn nhanh choùng hình thaønh nhöõng ngaønh coâng nghieäp môùi, khoâng truyeàn thoáng khaùc. Ñoàng thôøi taïo ñöôïc moái lieân keát beàn vöõng trong phaùt trieån coâng nghieäp (giöõa saûn xuaát nguyeân lieäu vaø coâng nghieäp cheá bieán, giöõa saûn phaåm cuûa ngaønh coâng nghieäp naøy laø nguyeân lieäu cuûa ngaønh coâng nghieäp khaùc, giöõa hieän ñaïi vaø truyeàn thoáng). Trong thôøi gian tôùi ôû Beán Tre neân coù keá hoaïch saûn xuaát noâng nghieäp gaén lieàn vôùi khai thaùc coù hieäu quaû caùc nguoàn nguyeân lieäu noâng – thuûy saûn voán raát phong phuù ña daïng cuûa vuøng ñaát naøy. Trong ñoù caàn chuù troïng ñuùng möùc vieäc cheá bieán noâng saûn nhaèm naâng cao giaù thaønh saûn phaåm noâng nghieäp, töø ñoù taïo thu nhaäp oån ñònh caên cö cho ngöôøi daân, ñoàng thôøi goùp phaàn tích cöïc vaøo coâng nghieäp hoùa noâng nghieäp noâng thoân, taäp trung hôn nöõa vaøo vieäc phaùt trieån dòch vuï du lòch, phaùt trieån trung taâm thöông maïi – chôï gaén vôùi phaùt trieån saûn xuaát phuø hôïp vôùi phaùt trieån kinh teá cuûa töøng vuøng. Noùi veà caây döøa ôû Beán Tre, töø thuôû ngöôøi Vieät ñeán ñònh cö treân ba daõy cuø lao thì caây döøa ñaõ coù maët, noù thuûy chung vaø gaén lieàn vôùi ñôøi soáng cuûa noâng daân, nhöng hieän taïi Beán Tre chöa laøm giaøu baèng caây döøa trong khi Beán Tre coù saûn löôïng döøa lôùn nhaát nöôùc. Nhöõng böôùc thaêng traàm cuûa caây döøa trong nhöõng naêm gaàn ñaây ñaõ laøm aûnh höôûng khoâng nhoû ñeán ñôøi soáng cuûa nhieàu gia ñình, döøa rôùt giaù, do khoâng coù nôi tieâu thuï, tö thöông eùp giaù… thaät khuûng khieáp khi ñaõ qua thôøi kyø chaïy theo kinh teá thò tröôøng, ngöôøi ta thaúng tay chaët phaù boû caây döøa ñeå troàng caùc loaïi caây khaùc. Chuùng toâi thieát nghó, Ban laõnh ñaïo Beán Tre neân coù keá hoaïch ñaàu tö hôn nöõa vaøo coâng nghieäp cheá bieán döøa, coù khaû naêng tieâu thuï, naâng cao giaù thaønh cuûa döøa ñeå ngöôøi daân tin töôûng an taâm vaøo vieäc troàng döøa. Caây döøa laø saûn phaåm quyù, taát caû caùc thaønh phaàn cuûa caây döøa ñeàu coù theå cheá bieán nhieàu maët haøng xuaát khaåu, trong khi raûi raùc vaãn coøn hieän töôïng thöông laùi mua eùp giaù, caây döøa ñöùng chöa ñuùng choã cuûa noù, coù quaù nhieàu lyù do nhöng khoâng phaûi töø ngöôøi noâng daân. Caây döøa vaãn laø caây truyeàn thoáng, laø caây cô baûn chieán löôïc laâu daøi, chuùng ta kieân quyeát giöõ gìn, noù seõ soáng maõi vôùi nhaân daân Beán Tre. Coù caàn neân ñöa caây döøa vaøo danh muïc caây coâng nghieäp vaø coù chính saùch ñaàu tö thoûa ñaùng ñeå phaùt trieån vaø giöõ tính beàn vöõng? Beán Tre coù khaû naêng tieàm aån cuûa du lòch sinh thaùi raát ñoäc ñaùo, toâi nhaän thaáy hieän taïi du lòch thieáu söï quaûn lyù hoã trôï cuûa nhaø nöôùc, phaàn lôùn coøn töï phaùt daãn ñeán söï caïnh tranh khoâng laønh maïnh. Toâi thieát nghó tröôùc heát phaûi xaây döïng hoaøn chænh cô sôû haï taàng, khaùch saïn, nhaø nghæ ñuû chuaån chaát, caûnh quan moâi tröôøng saïch ñeïp, giao thoâng thoâng thoaùng, phaùt trieån caùc cuïm du lòch lieân hoaøn vôùi nhau, thu huùt voán ñaàu tö, lieân keát lieân doanh caùc tuyeán tua du lòch ôû nôi khaùc, coù söï ñaàu tö taäp huaán chuyeân ngaønh du lòch. Vôùi giao thoâng thoaùng, boùng maùt vöôøn caây, du khaùch ñi du lòch treân nhöõng chieác xe ngöïa chaïy trong ñöôøng laøng, hay ñi xuoàng maùy treân soâng aên caây traùi ngoït ngaøo cuûa mieät vöôøn, uoáng maät ong, nghe ñôøn ca taøi töû… taïo neân nhöõng neùt rieâng thaät quyeán ruõ loøng du khaùch cuûa vuøng soâng nöôùc eâm ñeàm. Trong lónh vöïc vaên hoùa, caùc di tích lòch söû, di tích vaên hoùa caàn phaûi ñöôïc quan taâm baûo quaûn, truøng tu ñuùng möùc hôn nöõa. Trong giai ñoaïn tôùi caàn coù chính saùch thu huùt caùc nguoàn voán nhaèm di tu, toân taïo chuùng thaønh caùc ñieåm du lòch, keát hôïp vôùi du lòch sinh thaùi nhö treân ñaõ neâu, nhaèm thu huùt khaùch nöôùc ngoaøi, vöøa taïo nguoàn thu cho ngaân saùch vöøa goùp phaàn giaùo duïc loøng yeâu nöôùc vaø tinh thaàn caùch maïng cho nhaân daân. Trong giai ñoaïn hieän nay, Ñaûng ta chuû tröông höôùng tôùi coâng nghieäp hoùa hieän ñaïi hoùa, vì vaäy ñoøi hoûi chaát xaùm trí tueä, naêng löïc toå chöùc naêng ñoäng saùng taïo cuûa ñoäi nguõ laõnh ñaïo, töø ñòa phöông noâng thoân ñeán tænh, phaûi daùm nghæ, daùm laøm, daùm chòu traùch nhieäm, phaûi coù quan ñieåm quaàn chuùng, gaén boù laéng nghe vaø heát loøng phuïc vuï nhaân daân. Tröôùc maét thöïc hieän toát chöông trình phaùt trieån nguoàn nhaân löïc, coù ñuû khaû naêng trình ñoä naém baét nhanh aùp duïng thaønh töïu cuûa khoa hoïc kyõ thuaät, ñuû söùc vöôït theá kyû ñöa ñaát nöôùc queâ höông leân ngang taàm cao thôøi ñaïi. Nhìn laïi quaù khöù, hieåu roõ coäi nguoàn, töï haøo veà quaù khöù ñeå khaúng ñònh theá ñöùng hoâm nay vaø nhìn veà töông lai töôi saùng. Theá heä treû Beán Tre xin ñöøng queân söï nghieäp gian khoå ñaày maùu vaø nöôùc maét cuûa oâng cha trong hôn 300 naêm khai hoang laäp neân cô ñoà söï nghieäp. Beán Tre hoâm nay laø moät vuøng caây traùi xanh töôi truø phuù ñaày söùc soáng ñaõ ñöôïc keát tinh töø moà hoâi, nöôùc maét vaø caû maùu ñaøo. Nhöõng ngöôøi thöøa höôûng thaønh quaû hoâm nay khoâng ñöôïc queân nhöõng ngöôøi ñaõ ngaõ xuoáng vì söï nghieäp xaây döïng queâ höông, xin caùm ôn nhöõng baäc tieàn hieàn haäu hieàn ñaõ cho chuùng ta cuoäc soáng aám no. Coù töï haøo veà quaù khöù, ta môùi coù nieàm tin ñeå keá thöøa vaø saùng taïo nhöõng giaù trò truyeàn thoáng toát ñeïp, khí phaùch haøo huøng cuûa tieàn nhaân. Tìm veà coäi nguoàn chính laø theâm ñoäng löïc tinh thaàn ñeå cuûng coá yù chí vaø haønh ñoäng, ñoù laø thaùi ñoä ñuùng ñaén, vieäc laøm höõu ích bieát bao trong coâng cuoäc xaây döïng queâ höông. DANH MUÏC TAØI LIEÄU THAM KHAÛO 1. NGUYEÃN QUANG AÂN (2003), Vieät Nam nhöõng thay ñoåi ñòa danh vaø ñòa giôùi haønh chính (1945- 2000), NXB Thoâng Taán. 2. TOAN AÙNH (1998), Neáp cuõ - Con ngöôøi Vieät Nam, NXB Thaønh phoá HCM. 3. TOAN AÙNH (1998), Phong tuïc Vieät Nam, NXB Toång hôïp Ñoàng Thaùp. 4. J.C BAURAC, Nam Kyø vaø daân cö (Phuû Beán Tre), Taøi lieäu dòch cuûa Sôû Vaên hoùa Thoâng tin Beán Tre. 5. Ba Tri ñaát vaø ngöôøi (1984), nhieàu taùc giaû, Ban chaáp haønh Ñaûng boä Ba Tri xuaát baûn. 6. NGUYEÃN CHÍ BEÀN (1996), Tuyeån taäp vaên hoïc chöõ vieát Beán Tre, NXB Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi. 7. NGUYEÃN CHÍ BEÀN (1997), Tìm hieåu moät soá hieän töôïng vaên hoùa daân gian Beán Tre, NXB Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi. 8. NGUYEÃN COÂNG BÌNH, LEÂ XUAÂN DIEÄM, MAÏC ÑÖÔØNG (1990), Vaên hoùa vaø cö daân ñoàng baèng soâng Cöûu Long, NXB Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi. 9. NGUYEÃN COÂNG BÌNH (1995), Ñoàng baèng soâng Cöûu Long nghieân cöùu vaø phaùt trieån, NXB Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi. 10. HAØ VAÊN CAÅN, TRAÀN ANH DUÕNG, LAÏI VAÊN TÔÙI (2004), Baùo caùo sô boä keát quaû khai quaät ñòa ñieåm khaûo coå hoïc Ba Vaùc xaõ Phöôùc Myõ Trung, huyeän Moû Caøy, tænh Beán Tre naêm 2003, Vieän khaûo coå hoïc – Sôû Vaên hoùa Thoâng tin Beán Tre – Baûo taøng tænh Beán Tre. 11. NGUYEÃN VAÊN CHAÂU (1994), Laõnh binh Nguyeãn Ngoïc Thaêng, Sôû Vaên hoùa Thoâng tin Theå thao Beán Tre. 12. CAO XUAÂN DUÏC, baûn dòch Nguyeãn Thuùy Nga, Nguyeãn Thò Laâm (1993), Quoác trieàu höông khoa luïc, NXB Thaønh phoá Hoà Chí Minh. 13. NGUYEÃN ÑAÊNG DUY (1997), Vaên hoùa taâm linh Nam Boä, NXB Haø Noäi. 14. NGUYEÃN ÑÌNH ÑAÀU (1994), Nghieân cöùu ñòa baï Trieàu Nguyeãn (Vónh Long - Beán Tre - Traø Vinh), NXB Thaønh phoá HCM. 15. NGUYEÃN ÑÌNH ÑAÀU (1994), Toång keát nghieân cöùu dòa baï Nam Kyø luïc tænh, NXB thaønh phoá Hoà Chí Minh. 16. NGUYEÃN ÑÌNH ÑAÀU (1999), Vieät Nam quoác hieäu vaø cöông vöïc qua caùc thôøi ñaïi, NXB Treû thaønh phoá HCM. 17. NGUYEÃN ÑÌNH ÑAÀU (1999), Cheá ñoä coâng ñieàn coâng thoå trong lòch söû khaån hoang laäp aáp ôû Nam Kyø luïc tænh, NXB Treû thaønh phoá HCM. 18. TRAÀN BAÏCH ÑAÈNG (1986), Ñoàng baèng soâng Cöûu Long 40 naêm, NXB thaønh phoá HCM. 19. LEÂ QUYÙ ÑOÂN (1972, 1973), Phuû bieân taïp luïc T1, T2, (baûn dòch cuûa Leâ Xuaân Giaùo), Phuû Quoác Vuï Khanh ñaëc traùch vaên hoùa xuaát baûn, Saøi Goøn. 20. TRÒNH HOAØI ÑÖÙC (1972), Gia Ñònh thaønh thoâng chí, Tu Trai Nguyeãn Taïo dòch, Nhaø Vaên hoùa, Phuû quoác vuï khanh ñaëc traùch vaên hoùa xuaát baûn, Saøi Goøn. 21. MAÏC ÑÖÔØNG (Chuû bieân) (1991), Vaán ñeà daân toäc ôû ñoàng baèng soâng Cöûu Long, NXB Khoa hoïc xaõ hoäi. 22. Ñaïi Nam lieät truyeän (1992), Vieän Söû hoïc, NXB Thuaän Hoùa. 23. Ñaïi Nam nhaát thoáng chí (1959), Baûn dòch Tu trai Nguyeãn Taïo, Nha Vaên hoùa Boä Quoác gia Giaùo duïc. 24. Ñaïi cöông lòch söû Vieät Nam (1998), nhieàu taùc giaû, 3 taäp, NXB Giaùo duïc Haø Noäi. 25. Ñòa phöông chí tænh Myõ Tho (1929), Baûn dòch cuûa Vaên Ñình Hy, taøi lieäu ñaùnh maùy cuûa tröôøng Cao ñaúng Sö phaïm Beán Tre. 26. Ñòa phöông chí tænh Beán Tre (1930) (Monographie de la Province de Beán Tre) (Baûn dòch cuûa Nguyeãn Vaên Baù, Döông Xuaân Ñính), taøi lieäu roneo cuûa Baûn nghieân cöùu lòch söû Beán Tre naêm 1980. 27. Ñòa chí Bình Ñaïi (1987), nhieàu taùc giaû, UBND huyeän Bình Ñaïi. 28. Ñòa lyù tænh Beán Tre, 2 taäp (2001), Sôû Giaùo duïc - Ñaøo taïo Beán Tre (löu haønh trong tænh. 29. ÑAØO VAÊN HOÄI (1961), Lòch trình haønh chaùnh Nam phaàn. 30. NGUYEÃN HAÏNH (1998), Nam boä xöa, Taïp chí Xöa vaø Nay, NXB Vaên hoùa Daân toäc xuaát baûn. 31. LÖ VAÊN HOÄI (2002), Tang leã ngöôøi giaø, Sôû vaên hoùa Thoâng tin Beán Tre. 32. CHAÂU QUANG HIEÀN (chuû bieân) (2002), Beán Tre taøi nguyeân, moâi tröôøng vaø phaùt trieån, UÛy ban Nhaân daân tænh Beán Tre, Sôû Giaùo duïc – Ñaøo taïo (löu haønh trong tænh). 33. BUØI THÒ THU HAØ (2002), “Ñoàng baèng soâng Cöûu Long theá kyû XVII – XIX vôùi söï ra ñôøi caùc toân giaùo ñòa phöông vaøo theá kyû XIX”, in trong Kyû yeáu hoäi thaûo Nam Boä vaø Nam Trung Boä nhöõng vaán ñeà lòch söû, Tröôøng Ñaïi hoïc Sö phaïm Thaønh phoá Hoà Chí Minh. 34. TRAÀN THÒ MYÕ HAÏNH (2002), “Coâng cuoäc khai phaù vuøng ñaát Vónh Long caùc theá kyû XVII, XVIII, XIX vaø baûn saéc vaên hoùa Vónh Long noùi rieâng, Ñoàng baèng soâng Cöûu Long noùi chung”, in trong Kyû yeáu hoäi thaûo Nam Boä vaø Nam Trung Boä nhöõng vaán ñeà lòch söû, Tröôøng Ñaïi hoïc Sö phaïm Thaønh phoá Hoà Chí Minh. 35. PHAN KHOANG (1966), Vieät söû xöù Ñaøng Trong, NXB Saøi Goøn. 36. HUY KHANH (2003), ñaát cuø lao, hoäi vaên hoïc ngheä thuaät Nguyeãn Ñình Chieåu Beán Tre. 37. HOAØNG VAÊN LAÂN, NGOÂ THÒ CHÍNH (1979), Lòch söû Vieät Nam 1858 – cuoái theá kyû XIX, Q3, T1, P1, NXB giaùo duïc. 38. HUYØNH LÖÙA (1987), Lòch söû khai phaù vuøng ñaát Nam boä, NXB Thaønh phoá Hoà Chí Minh. 39. HUYØNH LÖÙA (2000), Goùp phaàn tìm hieåu vuøng ñaát Nam boä caùc theá kyû XVII, XVIII, XIX, NXB Khoa hoïc Xaõ hoäi. 40. LITANA (1999), Xöù Ñaøng Trong lòch söû kinh teá xaõ hoäi Vieät Nam theá kyû XVII vaø XVIII, NXB Treû. 41. TRAÀN THÒ THU LÖÔNG (1994), Cheá ñoä sôû höõu vaø canh taùc ruoäng ñaát ôû Nam Boä nöûa ñaàu theá kyû XIX, NXB Thaønh phoá HCM. 42. Lòch söû noâng nghieäp Vieät Nam (1994), NXB Noâng nghieäp. 43. Lòch söû Ñaûng boä Ñaûng Coäng saûn Vieät Nam tænh Beán Tre 1930 - 1985 (1985), Ban nghieân cöùu lòch söû Ñaûng tænh Beán Tre. 44. Lòch söû Ñaûng boä tænh Beán Tre 1930 - 2000 (2003), NXB Chính trò Quoác gia. 45. Lòch söû nhöõng ngoâi chuøa phaät huyeän Chaâu Thaønh, tænh Beán Tre (2001), NXB Toân Giaùo. 46. Lòch söû tænh Vónh Long 1732 – 2000 (2002), NXB Chính trò Quoác gia Haø Noäi. 47. HUYØNH MINH (2001), Kieán Hoøa (Beán Tre) Xöa, NXB Thanh Nieân. 48. HUYØNH MINH (2001), Ñònh Töôøng (Myõ Tho) xöa, NXB Thanh Nieân. 49. HUYØNH MINH (2002), Vónh Long xöa, NXB Thanh Nieân. 50. Minh Meänh chính yeáu (1994), Baûn dòch Vieän söû hoïc, NXB Thuaän Hoùa. 51. SÔN NAM (1993), Ñoàng baèng soâng Cöûu Long neùt sinh hoaït xöa, NXB Thaønh phoá HCM. 52. SÔN NAM (1994), Lòch söû khaån hoang mieàn Nam, NXB Vaên ngheä Thaønh phoá HCM. 53. SÔN NAM (1997), Ñaát Gia Ñònh xöa, NXB Treû Thaønh phoá HCM. 54. SÔN NAM (1997), Caù tính mieàn Nam, NXB Treû Thaønh phoá HCM. 55. SÔN NAM (1998), AÁn töôïng 300 naêm, NXB Treû Thaønh phoá HCM. 56. NGUYEÃN PHUÙC NGHIEÄP (1998), Nhöõng trang ghi cheùp veà lòch söû vaên hoùa Tieàn Giang, NXB Treû. 57. NHIEÀU TAÙC GIAÛ, Nam Boä ñaát vaø ngöôøi taäp 2, NXB Treû. 58. Nam Kyø luïc tænh ñòa dö chí (1944), baûn dòch cuûa Thöôïng Taân Thò, NXB Ñaïi Vieät Saøi Goøn. 59. NGUYEÃN DUY OANH (1971), Tænh Beán Tre trong lòch söû Vieät Nam töø naêm 1757 ñeán 1945, tuû saùch Söû Hoïc Phuû Quoác Vuï Khanh ñaëc traùch Vaên hoùa Xuaát baûn. 60. NGUYEÃN DUY OANH (1994), Quaân daân Nam Kyø khaùng Phaùp treân maët traän quaân söï vaø vaên chöông (1859 - 1885), NXB TP. HCM. 61. NGOÂ MINH OANH (2002), “Boái caûnh cuûa quaù trình môû ñaát veà phía Nam cuûa ngöôøi Vieättheá kyû XVII, XVIII”, in trong Kyû yeáu hoäi thaûo Nam Boä vaø Nam Trung Boä nhöõng vaán ñeà lòch söû, Tröôøng ÑHSP TP. Hoà Chí Minh. 62. THAÏCH PHÖÔNG, HOÀ LEÂ, HUYØNH LÖÙA, NGUYEÃN QUANG VINH (1992), Vaên hoùa daân gian ngöôøi Vieät ôû Nam Boä, NXB Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi. 63. THAÏCH PHÖÔNG (2000), Phuï nöõ Beán Tre, NXB Thaønh phoá HCM. 64. THAÏCH PHÖÔNG, ÑOAØN TÖÙ (Chuû bieân) (2001), Ñòa chí Beán Tre, NXB Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi. 65. NGUYEÃN LIEÂN PHONG (1909), Nam Kyø phong tuïc nhaân vaät dieãn ca, Saøi Goøn. 66. VUÕ HUY PHUÙC (1979), Tìm hieåu cheá ñoä ruoäng ñaát Vieät Nam nöûa ñaàu theá kyû XIX, NXB Khoa hoïc Xaõ hoäi , Haø Noäi. 67. CHAÂU ÑAÏT QUAN (1973), Chaân Laïp Phong Thoå Kyù, LEÂ HÖÔNG dòch, Kyû nguyeân môùi xuaát baûn, Saøi Goøn. 68. NGUYEÃN PHAN QUANG, TRÖÔNG HÖÕU QUYÙNH, NGUYEÃN CAÛNH MINH (1977), Lòch söû Vieät Nam (1427 - 1858) Q2, T1, NXB Giaùo duïc. 69. NGUYEÃN PHAN QUANG (1994), Phong traøo noâng daân Vieät Nam nöûa ñaàu theá kyû XIX, NXB Thaønh phoá HCM. 70. NGUYEÃN PHAN QUANG (2002), Vieät Nam theá kyû XIX (1802-1884), NXB Thaønh phoá HCM. 71. NGUYEÃN PHAN QUANG (2004), Thò tröôøng luùa gaïo Nam Kyø (1860 - 1945), NXB Toång hôïp. 72. NGUYEÃN PHAN QUANG (2004), Theo doøng lòch söû daân toäc, NXB Toång hôïp Thaønh phoá HCM. 73. LEÂ CHÍ QUEÁ (Chuû bieân) (1998), Vaên hoùa daân gian Vieät Nam, NXB Ñaïi hoïc Quoác gia Haø Noäi. 74. Söû hoïc soá 2 - Nhöõng vaán ñeà khoa hoïc lòch söû ngaøy nay, Thoâng baùo khoa hoïc cuûa ngaønh söû caùc tröôøng ñaïi hoïc (1982), NXB Ñaïi hoïc vaø Trung hoïc chuyeân nghieäp Haø Noäi. 75. PHAN THAØNH TAØI (1962), Quoác trieàu ñaêng khoa luïc, vieän khoa hoïc xaõ hoäi taïi thaønh phoá HCM. 76. TRÒNH TRI TAÁN (1998), Saøi goøn töø khi thaønh laäp ñeán giöõa theá kyû XIX, NXB Thaønh phoá HCM. 77. TRAÀN THANH TAÂM (1996), Tìm hieåu quan chöùc nhaø Nguyeãn, NXB Thuaän Hoùa. 78. HOÀ BAÙ THAÂM (2003), Vaên hoùa Nam Boä vaán ñeà vaø phaùt trieån, NXB Vaên hoùa Thoâng tin. 79. TRAÀN THÒ THANH THANH (2002), “Nhìn laïi vieäc khai phaù cuûa ngöôøi Vieät treân ñaát Gia Ñònh theá kyû XVII – XIX” in trong Kyû yeáu Hoäi thaûo Nam Boä vaø Nam Trung Boä nhöõng vaán ñeà lòch söû theá kyû XVII – XIX, tröôøng Ñaïi hoïc sö phaïm Thaønh phoá Hoà Chí Minh. 80. HUYØNH QUOÁC THAÉNG (2003), Leã hoäi daân gian Nam Boä, NXB Vaên hoùa Thoâng tin, Haø Noäi. 81. NGUYEÃN PHÖÔNG THAÛO, HOAØNG THÒ BAÏCH LIEÂN (1988), Vaên hoïc daân gian Beán Tre, NXB Khoa hoïc Xaõ hoäi Haø Noäi. 82. NGUYEÃN PHÖÔNG THAÛO (1994), Huyeàn thoaïi mieät vöôøn, NXB Vaên hoùa Thoâng tin. 83. NGUYEÃN PHÖÔNG THAÛO (1994), Vaên hoùa daân gian Nam Boä nhöõng phaùc thaûo, NXB Giaùo duïc. 84. TRAÀN NGOÏC THEÂM (1999), Cô sôû vaên hoùa Vieät Nam, NXB Giaùo duïc. 85. ÑAËNG THU (1994), Di daân cuûa ngöôøi Vieät töø theá kyû X ñeán giöõa theá kyû XIX, phuï san nghieân cöùu lòch söû, Haø Noäi. 86. PHAN THÒ YEÁN TUYEÁT (1993), Nhaø ôû trang phuïc aên uoáng cuûa caùc daân toäc ôû ñoàng baèng soâng Cöûu Long, NXB Khoa hoïc Xaõ hoäi Haø Noäi. 87. LEÂ ANH TRAØ (Chuû bieân) (1982), Maáy ñaëc ñieåm vaên hoùa ñoàng baèng soâng Cöûu Long, Vieän Vaên hoùa xuaát baûn. 88. HUYØNH NGOÏC TRAÛNG (1992), Haùt saéc buøa Phuù Leã (Ba tri – Beán Tre), NXB Thaønh phoá HCM. 89. HUYØNH NGOÏC TRAÛNG (1998), Ca dao daân ca Nam kyø luïc tænh, NXB Ñoàng Nai. 90. HUYØNH NGOÏC TRAÛNG, HOÀ TÖÔØNG, TRÖÔNG NGOÏC TÖÔØNG (1993), Ñình Nam Boä, tính ngöôõng vaø nghi leã, NXB TP.HCM. 91. TAÏP CHÍ XÖA VAØ NAY (1998), Nam Boä Xöa vaø Nay, NXB TP. HCM. 92. TAÄP SAN SÖÛ ÑÒA (1969), “Nam tieán cuûa daân toäc Vieät Nam” soá (19, 20), Nhaø saùch Khai Trí. 93. LÖ NHAÁT VUÕ, LEÂ GIANG (1981), Daân ca Beán Tre, Ty Vaên hoùa Thoâng tin Beán Tre xuaát baûn. 94. ÑAËNG NGHIEÂM VAÏN (2001), Lyù luaän veà toân giaùo vaø tình hình toân giaùo ôû Vieät Nam, NXB Chính trò Quoác gia, Haø Noäi. 95. Vaên hoïc daân gian ñoàng baèng soâng Cöûu Long (1997), khoa Ngöõ vaên Tröôøng Ñaïi hoïc Sö phaïm Caàn Thô. 96. Vaên ngheä Beán Tre (1976), Toøa soaïn Vaên ngheä Beán Tre. 97. Vaên ngheä Beán Tre (1979), Hoäi Vaên ngheä Nguyeãn Ñình Chieåu xuaát baûn. 98. Vieän Khaûo coå hoïc - Sôû Vaên hoaù Thoâng tin tænh Beán Tre - Baûo taøng tænh Beán Tre (2003), Keát quaû khai quaät ñòa ñieåm khaûo coå hoïc tænh Beán Tre naêm 2003. 99. Vaên hoùa Thoâng tin – Theå thao (2003), Moû Caøy xuaân Quyù Muøi, Huyeän uûy, UBND huyeän Moû Caøy. 100. Tö lieäu ñieàu tra khaûo saùt, söu taàm ñieàn daõ cuûa moät soá cô quan ban ngaønh tænh Beán Tre; moät soá gia phaû. ._.