Ngôn ngữ thơ Chế Lan Viên giai đoạn trước năm 1975

1. Bé gi¸o dôc vµ ®µo t¹o Tr−êng ®¹i häc s− ph¹m Hµ Néi -------" "------- NguyÔn v¨n kh−¬ng ng«n ng÷ th¬ chÕ lan viªn giai ®o¹n tr−íc 1975 luËn v¨n th¹c sÜ khoa häc ng÷ v¨n Chuyªn ngµnh: lý thuyÕt vµ lÞch sö v¨n häc M· sè: 5.04.01 Ng−êi h−íng dÉn khoa häc: PGS.TSKH. nguyÔn nghÜa träng Hµ Néi - 2003 Lêi c¶m ¬n T«i xin ch©n thµnh c¶m ¬n: - BGH, khoa Ng÷ v¨n tr−êng §¹i häc s− ph¹m Hµ Néi. - BGH, c¸c Phßng, khoa S− ph¹m tr−êng §¹i häc An Giang. - QuÝ ®ång nghiÖp, nh÷ng ng−êi th©n cña t«i. ®· gióp ®ì, t¹o ®iÒu kiÖn cho t«i trong qu¸ tr×nh nghiªn cøu. §Æc biÖt, t«i xin tá lßng biÕt ¬n s©u s¾c ®Õn thÇy NguyÔn NghÜa Träng, ng−êi ®· tËn t×nh chØ dÉn cho t«i hoµn thµnh luËn v¨n nµy. T¸c gi¶ NguyÔn V¨n Kh−¬ng PHô lôc 1 B¶ng thèng kª líp tõ ng÷ gîi h×nh ¶nh chÕt chãc ë tËp th¬ "®iªu tµn" Tõ ng÷ Sè lÇn dïng TØ lÖ (%) Tõ ng÷ Sè lÇn dïng TØ lÖ (%) m¸u 28 14,3 C« hån 7 3,5 huyÕt 7 3,5 C« hån tö sÜ 1 0,5 tuû 6 3,0 ma 8 4,1 n·o, ãc 4 2,1 quØ ma 1 0,5 thÞt 8 4,1 yªu tinh 3 1,5 x−¬ng 24 12,3 chÕt 4 2,1 hµi cèt 1 0,5 th−¬ng vong 1 0,5 sä, sä dõa 16 8,2 th−¬ng vong uæng tö 1 0,5 ®Çu, ®Çu l©u 8 4,1 ®¸m ma 1 0,5 thi thÓ 3 1,5 hßm 2 1,0 x¸c, hån 1 0,5 hßm s¨ng 1 0,5 khÝ 6 3,0 qu¸ch gç 1 0,5 hån 30 15,3 huyÖt 2 1,0 ph¸ch hån 2 1,0 mé 7 3,5 linh hån 7 3,5 må 14 7,1 Ghi chó: - Tæng céng cã 195 lÇn sö dông. - Trung b×nh cã 5,4/bµi PHô lôc 2 B¶ng thèng kª líp tõ ng÷ chØ mµu s¾c ë tËp th¬ "¸nh s¸ng vµ phï sa" "hoa ngµy th−êng, chim b¸o b·o" Sè lÇn dïng Mµu "¸nh s¸ng vµ phï sa" "Hoa ngµy th−êng, chim b¸o b·o Tæng sè lÇn TØ lÖ (%) xanh 57 24 81 36,4 biÕc 9 1 10 4,5 vµng 21 4 25 11,2 hång 38 11 49 22,0 son 3 2 5 2,2 ®á 17 9 26 11,7 tr¾ng 15 15 6,7 b¹c 4 4 1,8 ngµ 1 1 0,4 n©u 4 5 2,2 tÝm 3 3 1,3 ®en 6 1 7 3,1 x¸m 1 1 0,4 hung 1 1 0,4 Ghi chó: 1 - Tæng céng cã 222 lÇn sö dông . Trung b×nh cã trªn 1,8 lÇn/bµi. 2 - Ngoµi ra cßn líp mµu s¾c do chuyÓn nghÜa vµ líp mµu s¾c biÓu c¶m chóng t«i kh«ng thèng kª ë ®©y PHô lôc 3 B¶ng thèng kª c¸c kiÓu so s¸nh nghÖ thuËt TËp th¬ A nh− B A lµ B A/B Tæng §iªu tµn 16 7 3 26 ¸nh s¸ng vµ phï sa 90 10 19 119 Hoa ngµy th−êng, chim b¸o b·o 23 7 10 185 Sè liÖu tæng hîp 69,7% 12,97% 17,3% 100% Ghi chó: A/B bao gåm c¸c kiÓu so s¸nh cßn l¹i Môc lôc Trang A. phÇn më ®Çu ......................................................... 1 I. Lý do chän ®Ò tµi ................................................. 1 II. §èi t−îng - ph¹m vi nghiªn cøu .......................... 2 III. Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu .................................... 2 1. Ph−¬ng ph¸p thèng kª ............................................ 2 2. Ph−¬ng ph¸p so s¸nh .............................................. 3 3. Ph−¬ng ph¸p ph©n tÝch t¸c phÈm............................ 3 IV. LÞch sö vÊn ®Ò .......................................................... 3 VI. KÕt cÊu ®Ò tµi ........................................................ 6 B. PhÇn néi dung ................................................... 7 Ch−¬ng I: Ng«n tõ vµ ng«n tõ nghÖ thuËt trong th¬. 7 I. Mét sè thuËt ng÷, kh¸i niÖm liªn quan ng«n ng÷ th¬ cÇn ph©n biÖt .................................................. 7 I.1. Ng«n ng÷ - ng«n ng÷ v¨n häc ................................ 7 I.1.1. Ng«n ng÷ ............................................................... 7 I.1.2. Ng«n ng÷ v¨n häc................................................... 8 I.2. Lêi nãi - ng«n tõ..................................................... 8 I.2.1. Lêi nãi..................................................................... 8 I.2.2. Ng«n tõ ................................................................... 9 II. Lêi v¨n nghÖ thuËt-c¸c ph−¬ng thøc tæ chøc lêi v¨n nghÖ thuËt.............................................................. 10 II.1. Lêi v¨n trong t¸c phÈm lµ mét hiÖn t−îng nghÖ thuËt 10 II.2. C¸c ph−¬ng tiÖn, ph−¬ng thøc tæ chøc cña lêi v¨n nghÖ thuËt...... 12 II.2.1. C¸c ph−¬ng tiÖn cña lêi v¨n nghÖ thuËt................. 12 II.2.2. Ph−¬ng thøc tæ chøc lêi v¨n nghÖ thuË .................. 14 III. Ng«n tõ nghÖ thuËt trong th¬ tr÷ t×nh................ 15 III.1. Kh¸i niÖm th¬ vµ th¬ tr÷ t×nh ................................. 15 III.2. Ng«n ng÷ th¬ tr÷ t×nh giµu tÝnh h×nh t−îng............ 20 III.3. Ng«n ng÷ th¬ tr÷ t×nh mang tÝnh c¸ thÓ ho¸........... 26 III.4 Ng«n ng÷ th¬ tr÷ t×nh giµu nh¹c tÝnh ..................... 29 Ch−¬ng II: ChÕ Lan Viªn - nhµ lý luËn ng«n ng÷ th¬ b»ng th¬ 34 I. Ng«n ng÷ nghÖ thuËt lµ kÕt qu¶ cña häc tËp, rÌn luyÖn 35 II. Quan niÖm s¸ng t¹o ng«n ng÷ th¬ ...................... 44 III. Quan niÖm vÒ x©y dùng h×nh t−îng.................... 53 Ch−¬ng III: Ng«n ng÷ th¬ ChÕ Lan Viªn giai ®o¹n tr−íc 1975 59 I. C¸c líp tõ vùng - ng÷ nghÜa tiªu biÓu................. 61 I.1. Líp tõ ng÷ gîi h×nh ¶nh, kh¸i niÖm liªn t−ëng ®Õn sù chÕt chãc................................................................. 61 I.2. Tõ ng÷ chØ mµu s¾c................................................. 67 I.2.1. Líp tõ ng÷ chØ mµu s¾c u tèi trong "§iªu tµn" ...... 67 I.2.2. HÖ thèng tõ ng÷ ®Çy s¾c biÕc, hång trong "¸nh s¸ng vµ phï sa", "Hoa ngµy th−êng chim b¸o b·o" ....... 69 II. Nh÷ng biÓu hiÖn ®Æc biÖt cña h×nh thøc tæ chøc ng«n tõ nghÖ thuËt ............................................... 77 II.1. So s¸nh nghÖ thuËt 77 II.1.1. Nh÷ng ®Æc ®iÓm vÒ h×nh thøc so s¸nh.................... 79 II.1.2. Mét c¸i nh×n cuéc sèng qua so s¸nh nghÖ thuËt .... 82 II.2. §èi lËp - T−¬ng ph¶n.............................................. 89 II.2.1. NghÖ thuËt x©y dùng h×nh t−îng con ng−êi qua ®èi lËp .. 94 II.2.2. H×nh t−îng ®Êt n−íc, d©n téc qua ®èi lËp - t−¬ng ph¶n 100 III. Giäng ®iÖu ............................................................. 106 III.1. Giäng ®iÖu buån th−¬ng, bi quan trong "§iªu tµn" 107 III.2. Giäng ®iÖu tr÷ t×nh - l·ng m¹n trong "¸nh s¸ng vµ phï sa", "Hoa ngµy th−êng, chim b¸o b·o" .................. 110 C. PhÇn kÕt luËn............................................................. 114 Phô lôc Tµi liÖu tham kh¶o Nguyeãn Vaên Khöông Ngoân ngöõ thô Cheá Lan Vieân giai ñoaïn tröôùc 1975 A - PHẦN MỞ ĐẦU I - LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI 1.Văn học là nghệ thuật ngôn tư - một loại hình nghệ thuật sử dụng ngôn ngữ làm chất liệu tổ chức tác phẩm. Tuy thuộc bình diện hình thức nhưng ngôn ngữ không phải là hình thức đơn thuần mà là hình thức mang tính nội dung. Bởi lẽ, ngôn ngữ là một ký hiệu-một hệ thống ký hiệu, cái biểu đạt (hình thức tổ chức) và cái được biểu đạt (nội dung khách quan) của ngôn ngữ gắn bó mật thiết như hai mặt của một tờ giấy (Saussure). Nghiên cứu bất kỳ một tác phẩm nghệ thuật nào cũng không thể thoát ly khỏi chất liệu mà nó sử dụng để tổ chức tác phẩm. Nếu như nghiên cứu nghệ thuật điêu khắc phải dựa trên đường nét, hình khối; hội họa phải dựa trên màu sắc...thì nghiên cứu tác phẩm văn học không thể không bắt đầu từ ngôn ngữ. Theo lý thuyết ký hiệu học, giữa hai mặt của ngôn ngữ có tính võ đoán (Saussure) - tức có tính không lý do. Trong tác phẩm văn học, tính không lý do có tính chất tương đối dẫn đến cái biểu đạt và cái được biểu đạt có chất lượng khác trước. Điều nầy thể hiện rõ nhất ở trong thơ, nhiều khi cái biểu đạt và cái được biểu đạt của ngôn ngữ tự nhiên lại trở thành cái biểu đạt cho một cái được biểu đạt khác. Sở dĩ có hiện tượng đó là do ngôn ngữ được nhà văn sáng tạo theo ý đồ cảm xúc đầy tính chủ quan. Nó không còn là thứ ngôn ngữ yên tĩnh mà là ngôn ngữ nghệ thuật. Phân tích tác phẩm văn học không thể không suy ngẫm ngôn ngữ của bản thân tác phẩm ấy. Có thể ví ngôn ngữ trong tác phẩm văn học như cái ổ khóa bên ngoài cánh cửa, nếu không mở được nó thì người nghiên cứu văn học không thể bước vào lâu đài của thế giới nghệ thuật, không thể chiếm lĩnh thấu đáo ý nghĩa cũng như cái đẹp của tác phẩm văn học. 2. Chế Lan Viên là một nhà thơ lớn của thế kỉ XX. Ơ giai đoạn nào, ông cũng luôn là đại biểu tiên phong của tiến trình thơ ca hiện đại nước nhà. Ông đã để lại cho đời một khối lượng tác phẩm đồ sộ. Với 12 tập thơ (547 bài) xuất bản lúc nhà thơ còn sống và 3 tập thơ ( 571 bài) xuất bản lúc nhà thơ đã qua đời, Chế Lan Viên xứng đáng là nhà thơ số một ở Việt Nam có năng lực sáng tạo phi thường. Mặt khác, cái làm nên sự phi thường ở Chế Lan Viên là tài hoa và trí tuệ. Thơ ông là một minh chứng cho sức nghĩ, sức cảm của một tâm hồn thơ không ngừng tỏa sáng, một phong cách ngôn ngữ đặc biệt. Chế Lan Viên đã góp phần làm nên sự đa dạng cho bộ mặt văn học nước nhà. Trong những đóng góp của ông, nổi bật nhất là ngôn ngữ nghệ thuật. 1 Nguyeãn Vaên Khöông Ngoân ngöõ thô Cheá Lan Vieân giai ñoaïn tröôùc 1975 Thơ Chế Lan Viên là đối tượng tập trung chú ý của nhiều nhà nghiên cứu, phê bình (khoảng hơn 200 công trình nghiên cứu lớn vừa và nhỏ về thơ Chế Lan Viên). Các công trình này tuy có đề cập đến ngôn ngữ thơ của ông nhưng chưa nhiều, chưa có hệ thống. Nghiên cứu ngôn ngữ thơ Chế Lan Viên giai đoạn trước 1975, qua phát hiện, phân tích, lí giải những hiện tượng ngôn ngữ, chúng tôi một mặt, muốn tìm hiểu đặc trưng phong cách ngôn từ nghệ thuật của thơ ông; mặt khác, muốn góp phần xác định tầm quan trọng hàng đầu của việc khai thác các giá trị của ngôn từ khi giảng dạy tác phẩm văn học và góp phần bổ sung một số vấn đề lí thuyết về vấn đề này. II - ĐỐI TƯỢNG - PHẠM VI NGHIÊN CỨU 1. Từ việc tìm hiểu ngôn từ – lời nói nói chung, ngôn từ nghệ thuật trong thơ nói riêng, luận văn tập trung đi sâu nghiên cứu ngôn ngữ nghệ thuật trong thơ Chế Lan Viên giai đoạn trước năm 1975. 2. Phạm vi nghiên cứu của đề tài là thơ Chế Lan Viên trước năm 1975. Đây là giai đoạn tiêu biểu cho thơ Chế Lan Viên về nhiều mặt. Nhưng do khối lượng thơ Chế Lan Viên giai đoạn này quá lớn, bị giới hạn bởi thời gian nghiên cứu, với yêu cầu của một luận văn cao học, chúng tôi xin phép chủ yếu đi sâu khảo sát 3 tập thơ: “Điêu tàn”, “Anh sáng và phù sa”, “Hoa ngày thường chim báo bão” với tổng số 154 bài thơ. Đây là những tập thơ tiêu biểu của Chế Lan Viên trước 1975. Ở đó, đánh dấu sự vận động, biến đổi, định hình một phong cách ngôn ngữ mạnh mẽ, độc đáo và đặc sắc của hồn thơ Chế Lan Viên. Với những tập thơ khác, những thể loại khác trước và sau 1975 cũng được coi là tư liệu tham khảo quí cho đề tài trong việc so sánh, lý giải phong cách ngôn ngữ thơ Chế Lan Viên. III. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU Trong đề tài, chúng tôi sử dụng 3 phương pháp cơ bản 1. Phương pháp thống kê Phương pháp thống kê dựa trên những khảo sát cụ thể giúp cho người nghiên cứu tổng hợp được những số liệu minh chứng cho các nhận định, đánh giá. Với số lượng lớn,154 bài thơ, phương pháp thống kê giúp người nghiên cứu thu thập số liệu có hệ thống, tạo điỊu kiện thuận lợi cho việc nghiên cứu. 2. Phương pháp so sánh Đánh giá, khẳng định một vấn đề bất kì, người nghiên cứu bao giờ cũng phải đặt vấn đề ấy trong mối quan hệ với những vấn đề khác và chỉ trong quan hệ so sánh đối chiếu,vị trí, giá trị của vấn đề mới được khẳng định. Từ đấy, chỉ so sánh, đối chiếu mới làm rõ được phong cách ngôn ngữ đặc sắc của Chế Lan Viên. Chúng tôi tiến hành so sánh đối chiếu trên hai bình diện: 2 Nguyeãn Vaên Khöông Ngoân ngöõ thô Cheá Lan Vieân giai ñoaïn tröôùc 1975 - Lịch đại: một mặt so sánh đối chiếu ngôn ngữ thơ Chế Lan Viên với ngôn ngữ thơ ca trong di sản văn học dân tộc để thấy được sự kế thừa, sáng tạo ở Chế Lan Viên so với truyền thống. Mặt khác, so sánh đối chiếu ngôn ngữ thơ Chế Lan Viên ở các giai đoạn trong suốt tiến trình thơ ông để thấy sự vận động, phát triển, đối mới của một phong cách ngôn ngữ. - Đồng đại: so sánh đối chiếu vơí phong cách ngôn ngữ của một số nhà thơ cùng thời để thấy cái đặc sắc cũng như sự đóng góp của Chế Lan Viên về mặt ngôn ngữ nghệ thuật cho tiến trình thơ ca hiện đại nước nhà. 3. Phương pháp phân tích tác phẩm Đây là phương pháp cơ bản nhất làm cơ sở cho việc nhận định, đánh giá bất kì lĩnh vực nào của văn học trong khi nghiên cứu. Do mục đích của đề tài nên mức độ phân tích toàn diện tác phẩm sâu cạn khác nhau. Tuy vậy, người nghiên cứu luôn trung thành với nguyên tắc: tác phẩm văn học là một chỉnh thể thống nhất vµ ngôn từ tổ chức, biểu hiện mọi phương diện của tác phẩm. IV. LỊCH SỬ VẤN ĐỀ 1. Ngôn từ đã được chú ý từ rất sớm, từ thời cổ đại Hy Lạp. Nghệ thuật làm cho người thưởng thức “tưởng như đó là chuyện thật trong cuộc sống... điều đó nói lên sức hấp dẫn của ngôn từ..., của nghệ thuật tu từ...” (Goóc-gi-a, Triết học Hy Lạp cổ đại). Ở Phương Đông, các nhµ lý luận văn học cổ điển Trung Quốc như Lưu Hiệp, Bạch Cư Dị, Lý Ngư, Viên Mai...đều có những ý kiến xoay quanh ngôn ngữ trong thơ như tầm quan trọng của ngôn ngữ trong vai trò chất liệu của văn học, đặc trưng của ngôn ngữ thơ, yêu cầu sáng tạo ngôn từ nghệ thuật đối với văn nghệ sĩ. Ơ Việt Nam, quan niệm về cái đẹp của ngôn ngữ trong thơ cũng đã được lưu ý từ xưa, Hoàng Đức Lương, Ngô Thời Nhậm, Lê Hữu Kiều, Phan Hữu Ích đã nêu ra chuẩn mực: “Thơ mà quá cầu kỳ thì sa vào giả dối, quá trau chuốt thì sa vào xảo trá..[2, 74], làm thơ nếu “đặt câu không sắc sảo sẽ mắc vào bệnh thô lỗ, kém cỏi; dùng chữ không có âm hưởng sẽ mắc vào bệnh tầm thường, tục tằn”[2, 55]. Những năm đầu của thế kỷ XX, Chủ nghĩa hình thức Nga mà đại biểu là R.Jacobson, với nhiều công trình tập trung nghiên cứu ngôn ngữ thơ ca. “Ngôn ngữ đóng vai trò quan trọng trong việc mang lại cho người đọc những cảm xúc nhân sinh mới lạ, nó phải mang một tính chất biểu cảm mãnh liệt, khác xa với ngôn ngữ thường ngày chỉ mang tính chất ký hiệu cho sự vật.”[24, 213] Ở Việt Nam, sau những năm 60 của thế kỷ XX, với sự xuất hiện của ký hiệu học, ngữ dụng học, lý thuyết giao tiếp, thi pháp học thì ngôn ngữ trong văn học mới được hiểu một cách sâu sắc, toàn diện hơn, bên ngoài một hình thức đơn thuần. 3 Nguyeãn Vaên Khöông Ngoân ngöõ thô Cheá Lan Vieân giai ñoaïn tröôùc 1975 Nếu như quan niệm cũ xem ngôn ngữ chẳng qua chỉ là cái vỏ bên ngoài, một hình thức đơn thuần thì lý luận hiện đại khẳng định ngôn ngữ là hình thức tồn tại của tác phẩm. “Hình thức cũng là vũ khí. Sắc đẹp c©u th¬ cũng phải đấu tranh cho chân lý“ (Chế Lan Viên). Ngôn ngữ trong văn học là ngôn ngữ chủ quan gắn liền với quan niệm nghệ thuật của nhà văn. Đó là kết tinh trình độ ý thức của con người, phản ánh của tồn tại con người. Cũng như ngôn ngữ nói chung, ngôn ngữ của văn học thể hiện cái nhìn, một quan niệm về thế giới của nhà văn. Lý luận văn học hiện đại nghiên cứu ngôn ngữ trong tính hệ thống, toàn diện. Đó là tiền đề phát hiện quan niệm nghệ thuật ngôn ngữ của nhà văn, là cơ sở lý giải tính nội dung của ngôn từ nghệ thuật. Chĩng t«i vận dụng những thành tựu của c¸c t¸c gi¶ vỊ nghiên cứu ngôn ngữ th¬, tiêu biểu là các công trình nghiên cứu gần đây của Nguyễn Lai [18], Nguyễn Phan Cảnh [8], Lê Anh Hiền [14], Hữu Đạt [10], Phan Ngọc [27], §inh Trọng L¹c [19], [20], Nguyễn Thế Lịch [22], Trần Đình Sư [30], [31]... §ng thi chúng tôi ứng dụng cơ sở lý thuyết về ngôn từ nghệ thuật của lý luận văn học làm tư liệu quí cho việc tham khảo, định hướng trong quá trình nghiên cứu ngôn ngữ thơ của Chế Lan Viên. 2.Theo thống kê của chúng tôi, tính từ khi Chế Lan Viên xuất bản "Điêu tàn" cho đến nay đã có hơn 200 công trình nghiên cứu, bài viết về thơ ông [5], [6]. Chỉ tính riêng thơ Chế Lan Viên giai đoạn trước năm 1975, có trên dưới 40 ông trình, bài viết nghiên cứu. Trong số đó, có những công trình tập trung vào một tập thơ, hoặc thiên về tổng kết một giai đoạn thơ, một đời thơ. Đáng chú ý nhất là những công trình nghiên cứu mang tính tổng kết (trên 20 công trình) của Vũ Tuấn Anh [5,80], Hoài Anh [5,140], Đoàn Trọng Huy [5,173], Nguyễn Văn Hạnh [5,239], Huỳnh Văn Hoa [5,132], Nguyễn Bá Thành [34], NguyƠn Xu©n Nam [5, 358] .. Về những tập thơ Chế Lan Viên xuất bản trước năm 1975, các nhà nghiên cứu quan tâm nhiều đến "Điêu tàn", "Anh sáng và phù sa". Đặc biệt là tập thơ đầu tay của Chế Lan Viên có trên 10 công trình nghiên cứu, giới thiệu của Nguyễn Minh Vỹ [5,271], Hoài Thanh [5,55], Hà Minh Đức [5,281], Lê Thiều Quang [5,253]...Về tập thơ "Anh sáng và phù sa", đáng chú ý là các công trình của Xuân Diệu [5,303], Lê Đình Kỵ [5,313], Hà Minh Đức [5,312]. .. Trong tất cả các bài viết, công trình nghiên cứu thơ Chế Lan Viên trước năm 1975, tuy chưa có tác giả nào trực tiếp nghiên cứu ngôn ngữ thơ một cách tập trung, có hệ thống nhưng ít nhiều, các bài viết đều có đề cập đến đặc điểm ngôn ngữ thơ Chế Lan Viên. Một cách khái quát, các nhận định của các tác giả về ngôn ngữ thơ Chế Lan Viên cơ bản gặp nhau ở chỗ: câu thơ Chế Lan Viên “có cái trùng điệp của một đội quân ngôn ngữ, tạo nên một nét độc đáo trong phong cách của anh”,anh là “người đầu tiên thử nghiệm có kết quả phần nào việc đưa 4 Nguyeãn Vaên Khöông Ngoân ngöõ thô Cheá Lan Vieân giai ñoaïn tröôùc 1975 cái dáng dấp văn xuôi vào thơ”, “Anh mở rộng cửa câu thơ cho ngôn ngữ của đời sống, cho các từ lịch sử, triết học, chính trị, kinh tế, quân sự hiện đại, cả những từ thông tục ít ai đưa vào thơ nữa, ùa vào” [5, 93]. Huỳnh Văn Hoa thy: “nhà thơ đã sử dụng tất cả nguồn dự trữ giàu có của ngôn ngữ dân tộc”[5,132]. Trần Đình Sử phát hiện: “Chế Lan Viên nói nhiều đến sự đổi thay, biến hóa kỳ diệu của cuộc đời với những “hóa”, những “thành”, những “mơ” là những tứ thơ rất Chế Lan Viên. Ngưới ta luôn bắt gặp những từ cảm thán kiểu “Ô hay”, “Tôi sững sờ”, “Tôi ngỡ”, “tôi bỗng nhớ”, “trời bỗng thu”... chúng nói lên cặp mắt giàu phát hiện của thi sĩ”[5,150]. Cũng như Vũ Tuấn Anh và Nguyễn Quốc Khánh, Nguyễn Lộc “đã bắt gặp những câu có tính chất châm ngôn, tính chất triết lý” trong thơ Chế Lan Viên. Hoài Thanh [5,55] cùng với Nguyễn Văn Hạnh [5,70], Vũ Tuấn Anh [5,20], Hồ Thế Hà [5,170] có nhận định thống nhất: kết cấu tương phản, đối lập được sử dụng nhiều. Thống nhất với Hoài Anh trong nhận xét thơ Chế Lan Viên có nhiều “ẩn dụ độc đáo và sáng tạo,” Lê Lưu Oanh, Đinh Thị Nguyệt còn phát hiện ở thơ Chế Lan Viên “có một thế giới đa sắc được miêu tả bằng những từ ngữ chỉ màu sắc, khác lạ, màu của ấn tượng, những động từ rất mạnh, sắc.”[5,201] Trong số các công trình nghiên cứu, chúng tôi thống kê được thì Đoàn Trọng Huy [16] là tác giả đề cập đến ngôn ngữ thơ Chế Lan Viên ở diện sâu và rộng hơn cả. Đoàn Trọng Huy nhận xét: “Ngôn ngữ thơ Chế Lan Viên nổi bật có ba nét đặc sắc: mật độ tu từ đậm đặc; chất duy lí sắc sảo; tính thời sự thời đại”. Cảm nhận đầu tiên của chúng tôi về một trong những yu t qui tụ sự hấp dẫn thơ Chế Lan Viên đối với người thưởng thức chính là s “lạ hóa” của một phong cách ngôn ngữ. Nhìn toàn cục, chúng tôi thấy những nhận định, đánh giá về phong cách thơ của Chế Lan Viên trong các công trình nghiên cứu là thống nhất với nhau. Bên cạnh cái được, cái chưa được trong sử dụng ngôn ngữ của Chế Lan Viên cũng được đánh giá đúng mực. ý kin của Vũ Tuấn Anh là x¸c ®¸ng: “ Chế Lan Viên là một nghệ sĩ ngôn từ có kĩ thuật tài hoa” nhưng “ có một số câu thơ quá dài, cách diễn đạt cầu kì, rắc rối làm người đọc khó hiểu”[5,39]. Chúng tôi kế thừa những ý kiến này vào việc tìm hiểu đặc trưng phong cách ngôn từ nghệ thuật của Chế Lan Viên trước năm 1975. Trên cơ sở tiếp thu những thành tựu nghiên cứu về thơ Chế Lan Viên, đặc biệt là những ý kiến nhận định về ngôn ngữ thơ, chúng tôi hy vọng sẽ tiếp cận, tìm hiểu ngôn ngữ thơ Chế Lan Viên một cách cụ thể có hệ thống 5 Nguyeãn Vaên Khöông Ngoân ngöõ thô Cheá Lan Vieân giai ñoaïn tröôùc 1975 V.KẾT CẤU CỦA ĐỀ TÀI Đề tài gồm 3 phần. A.Phần mở đầu. B.Phần nội dung. Chương I: Ngôn từ và ngôn từ nghệ thuật trong thơ Chương II: Chế Lan Viên-Nhà lý luận ngôn ngữ thơ bằng thơ Chương III: Ngôn ngữ thơ Chế Lan Viên giai đọan trước năm 1975 C.Phần kết luận 6 Nguyeãn Vaên Khöông Ngoân ngöõ thô Cheá Lan Vieân giai ñoaïn tröôùc 1975 B. PHẦN NỘI DUNG CHƯƠNG I NGÔN TỪ VÀ NGÔN TỪ NGHỆ THUẬT TRONG THƠ I. MỘT SỐ THUẬT NGỮ, KHÁI NIỆM LIÊN QUAN NGÔN NGỮ THƠ CẦN PHÂN BIỆT Thuật ngữ “ngôn ngữ” của ngành ngôn ngữ học và ngôn ngữ tác phẩm văn học hay ngôn ngữ thơ mà người ta thường hay gọi một cách khái quát có liên quan với nhau nhưng hoàn toàn không phải là một. Chính chỗ liên quan ấy mà người nghiên cứu văn học cần thiết phải có sự hiểu biết tối thiểu về ngôn ngữ nói chung để không được ngộ nhận khi cho rằng chỉ hiểu biết ngôn ngữ là có thể chiếm lĩnh được ngôn từ, bởi vì ngôn từ trong tác phẩm văn học là ngôn từ nghệ thuật. I.1. Ngôn ngữ - ngôn ngữ văn học I.1.1. Ngôn ngữ Ngôn ngữ là một hệ thống tín hiệu (ký hiệu) đặc biệt. Đó không phải là những tổ hợp âm thanh đơn thuần mà là mảnh đất ngầm chứa đựng kín đáo bao nhiêu thói quen về tâm lý xã hội văn hóa văn minh, đặc điểm dân tộc lịch sử. Mối quan hệ giữa hai bình diện âm thanh và ý nghĩa của ngôn ngữ nằm trong tính chất võ đoán - tức tính không lí do. Dù vậy, hai bình diện đó lại gắn bó hữu cơ với nhau như “hai mặt của một tờ giấy”(Saussure). Như vậy thì không có thứ ngôn ngữ vô nghĩa; và nếu thay đổi hệ thống cấu trúc bề mặt sẽ kéo theo sự thay đổi ngữ nghĩa của nó. Về phương diện chức năng, ngôn ngữ là một phương tiện cơ bản và quan trọng nhất của tư duy và giao tiếp. Ngoµi chức năng giao tiếp, ngôn ngữ còn là phương tiện lưu trữ, bảo toàn và cố định kết quả nhận thức tư duy. Ngôn ngữ và tư duy tạo thành một thể thống nhất hữu cơ, bởi lẽ cái này không thể tồn tại nếu không có cái kia. Nếu vỏ vật chất của ngôn ngữ là cái biểu đạt thì nội dung của ngôn ngữ - tức cái ®-ỵc biểu đạt - là nhận thức tư duy. Mác nói: “Hiện thực trực tiếp của tư tưởng là ngôn ngữ và là công cụ giao tế quan trọng nhất của con người ”(Dẫn theo[10, 109]) Khả năng của ngôn ngữ vô cùng to lớn, n giĩp cho việc giao tiếp của con người ở tất cả mọi lĩnh vực hoạt động, ở khắp mọi nơi, giữa các thời đại khác nhau. N cßn c khả năng biểu hiện tinh vi đời sống tình cảm, tư tưởng con người. Với c¸c khả năng ấy, ngôn ngữ là chất liệu, phương tiện tỉ chc li v¨n nghệ thuật. Như vậy, thuật ngữ “ngôn ngữ” cần được hiểu là ngôn ngữ tự nhiên của con người. Đó là một hệ thống tín hiệu tồn tại không phải cho từng cá nhân mà cho cả cộng đồng, mang bản sắc, phong cách từng cộng đồng, từng xã hội, đặc 7 Nguyeãn Vaên Khöông Ngoân ngöõ thô Cheá Lan Vieân giai ñoaïn tröôùc 1975 biệt là bản sắc từng dân tộc. Mỗi cá nhân sử dụng muốn sáng tạo ngôn ngữ phải tuân thủ những qui ước chung của xã hội. Nếu nhà ngôn ngữ quan niệm ngôn ngữ là chất liệu, phương tiện sáng tác văn học thì nhà lý luận văn học cho rằng ngôn ngữ dạng tự nhiên chỉ là chất liệu của lời nói, tồn tại ngoài tác phẩm văn học. Thật ra ngôn từ mới là phương tiện để nhà văn(nhà thơ) sử dụng tổ chức tác phẩm; I.1.2. Ng«n ng÷ v¨n häc Trong ngoân ngöõ hoïc, thuaät ngöõ “ngoân ngöõ vaên hoïc” ñöôïc goïi laø “ngoân ngöõ chuaån”, “ ngoân ngöõ tieâu chuaån”. “Ngoân ngöõ vaên hoïc ñöôïc xem laø moät trong nhöõng hình thöùc toàn taïi chuû yeáu cuûa ngoân ngöõ”[4,172]. Ng«n ng÷ v¨n häc còng lµ ng«n ng÷ tån t¹i trong v¨n häc. Theo caùc nhaø lyù luaän vaên hoïc thì “ngoân ngöõ vaên hoïc laø ngoân ngöõ toaøn daân, thoáng nhaát vaø chuaån hoùa, hình thaønh cuøng vôùi söï hình thaønh daân toäc thoáng nhaát treân cô sôû kinh teá, vaên hoùa”[4,318]. Ng«n tõ nghÖ thuËt trong t¸c phÈm kh«ng ®ång nhÊt víi ng«n ng÷ v¨n häc I.2. Lêi nãi - ng«n tõ I.2.1. Lêi nãi Nhaø ngoân ngöõ hoïc Thuî Só, F. de Saussure(1857-1913) laø ngöôøi ñaàu tieân coù coâng lao ñaët neàn moùng cho söï phaân bieät ngoân ngöõ vôùi lôøi noùi. Lôøi noùi laø moät daïng thöùc toàn taïi cuûa ngoân ngöõ, mang tính cuï theå, laø saûn phaåm, ñoäc ñaùo cuûa caù nhaân, nhaát thôøi. Lôøi noùi mang ñaäm caù tính nhöng ñoù laø söï vaän duïng caùi chung vaøo caùi rieâng. Daân gian töøng noùi “chín ngöôøi möôøi yù”, vì vaäy maø söï theå hieän lôøi noùi caù nhaân heát söùc ña daïng sinh ñoäng. Caên cöù vaøo phaïm vi, tính chaát söû duïng, coù lôøi noùi trong giao tieáp thöôøng ngaøy vaø lôøi vaên. Theo caùc nhaø lyù luaän vaên hoïc: “Moïi taùc phaåm vaên hoïc ñeàu ñöôïc vieát hoaëc keå baèng lôøi: lôøi thô, lôøi vaên, lôøi taùc giaû, lôøi nhaân vaät...goäp chung laïi laø lôøi vaên” [1,313]. Nhö vaäy, ngoân ngöõ ôû daïng töï nhieân laø chaát lieäu cuûa lôøi noùi thoâng thöôøng, toàn taïi ngoaøi taùc phaåm; coøn lôøi vaên trong taùc phaåm vaên hoïc khoâng coøn laø hieän töôïng ngoân ngöõ mang chöùc naêng giao tieáp thoâng thöôøng maø ñaõ chuyeån 8 Nguyeãn Vaên Khöông Ngoân ngöõ thô Cheá Lan Vieân giai ñoaïn tröôùc 1975 sang moät heä thoáng giao tieáp khaùc, mang chöùc naêng khaùc - chöùc naêng laøm chaát lieäu cuûa saùng taùc vaên hoïc vôùi ñaày ñuû tính chaát thaåm myõ cuûa noù. Töø ñoù, coù theå noùi raèng lôøi vaên trong taùc phaåm vaên hoïc khaùc haún vôùi lôøi noùi thoâng thöôøng. Neáu nhö caáu taïo cuûa lôøi noùi thoâng thöôøng chòu söï chi phoái bôûi qui luaät loâgích thì lôøi vaên trong taùc phaåm khoâng chæ chòu söï chi phoái bôûi qui luaät loâgích maø coøn chòu söï chi phoái bôûi qui luaät tình caûm thaåm myõ. Töø nhöõng so saùnh treân, chuùng toâi thaáy raèng vaán ñeà ngoân ngöõ trong taùc phaåm vaên hoïc vaø lôøi vaên roõ raøng khoâng ñoàng nhaát vôùi nhau nhöng quan heä vôùi nhau. Caùc nhaø lyù luaän vaên hoïc ñaõ chæ roõ: nhieäm vuï cuûa ngöôøi nghieân cöùu “khoâng nhöõng phaûi bieát ngoân ngöõ cuûa taùc phaåm vaên hoïc, maø hôn theá, phaûi chieám lónh lôøi vaên ngheä thuaät cuûa no ùnöõa”[1,313]. I.2.2. Ng«n tõ Theo “Töï ñieån thuaät ngöõ ngoân ngöõ hoïc” thì ngoân töøøõ laø nhöõng “keát hôïp nhöõng töø coù toå chöùc noäi taïi hoaøn chænh veà ñaëc ñieåm töø vöïng, ngöõ phaùp hoaëc phong caùch. YÙ nghóa cuûa töø trong töø ñieån thöôøng ñöôïc minh hoïa nhôø ngoân töø" [4,173]. Theo caùch ñònh nghóa naøy thì ngoân töø töông ñöông vôùi moät caâu xeùt veà caáu truùc ngöõ phaùp vaø noù laø ñôn vò cuûa lôøi noùi. Theo quan nieäm cuûa giôùi nghieân cöùu vaên hoïc thì thuaät ngöõ “ngoân töø” laø lôøi noùi vieát duøng laøm chaát lieäu ñeå saùng taùc vaên hoïc. Ñoù laø lôøi noùi hay coøn goïi laø lôøi vaên ñöôïc duøng vôùi taát caû phaåm chaát thaåm myõ vaø khaû naêng ngheä thuaät cuûa noù. §où laø ngoân töø ngheä thuaät. Hieåu nhö theá ñeå phaân bieät vôùi ngoân töø khoâng phaûi laø chaát lieäu cuûa saùng taùc vaên chöông. Töø vieäc tìm hieåu ôû treân, chuùng toâi thaáy raèng giöõa ngoân töø ngheä thuaät vaø caùc khaùi nieäm, thuaät ngöõ lieân quan coù söï thoáng nhaát vôùi nhau nhöng khoâng ñoàng nhaát. Ñeán ñaây chuùng ta coù theå keát luaän: chaát lieäu maø nhaø vaên duøng laøm phöông tieän toå chöùc taùc phaåm laø ngoân töø ngheä thuaät- cuï theå hôn laø lôøi vaên ngheä thuaät 9 Nguyeãn Vaên Khöông Ngoân ngöõ thô Cheá Lan Vieân giai ñoaïn tröôùc 1975 II. Lêi v¨n nghÖ thuËt-c¸c ph−¬ng thøc tæ chøc lêi v¨n nghÖ thuËt II.1. Lêi v¨n trong t¸c phÈm lµ mét hiÖn t−îng nghÖ thuËt Trong soá caùc daïng lôøi vaên thì lôøi vaên cuûa taùc phaåm ngheä thuaät coù nhöõng ñaëc ñieåm rieâng vaø vì vaäy maø chieám moät vò trí ñaëc bieät. Lôøi vaên ngheä thuaät ñöôïc toå chöùc theo qui luaät ngheä thuaät veà noäi dung, phöông phaùp, phong caùch, theå loaïi. Nã khoâng coøn laø moät hieän töôïng ngoân ngöõ mang chöùc naêng giao tieáp thoâng thöôøng maø ñaõ ñöôïc ñöa vaøo moät heä thoáng giao tieáp khaùc, mang chöùc naêng khaùc. Söï khaùc bieät coøn theå hieän ôû choã: “lôøi noùi thöôøng giaûi quyeát caùc nhieäm vuï töùc thôøi, moät laàn; lôøi vaên taùc phaåm khoâng chæ coù taùc duïng ñoù, thaäm chí, traùi laïi, noù coù tham voïng trôû thaønh lôøi noùi cho nhieàu laàn, vôùi muoân ñôøi”[1,313]. Cßn lôøi vaên ngheä thuaät ñöôïc vieát ra vôùi duïng yù taïo neân moät saûn phaåm töông ñoái ñoäc laäp vôùi heä thoáng giao tieáp töï nhieân. Vì vaäy vieäc hieåu lôøi vaên ngheä thuaät chuû yeáu laø taäp trung vaøo vaên baûn, ôû ñoù lôøi vaên coù qui luaät toå chöùc rieâng cuûa noù. Cã thÓ thÊy trong giao tieáp thoâng thöôøng, ñeå ñaït ñöôïc muïc ñích, song song vôùi lôøi noùi ngöôøi ta coøn keát hôïp caùc ñoäng taùc nhö vaãy tay, laéc ñaàu, trôïn maét...,coøn trong vaên hoïc taát caû ñeàu ñöôïc ngoân ngöõ hoùa qua lôøi vaên. Ta bieát th¬ v¨n lµ tiÕng nãi cña t©m hån, mµ taâm hoàn con ngöôøi thì chi ly phöùc taïp neân lôøi vaên ngheä thuaät phaûi ñöôïc saùng taïo ñaëc bieät ñeå dieãn taû nhöõng tình caûm, caûm xuùc ñoù cuûa con ngöôøi. Chính Jacobson laø ngöôøi ñi ñaàu trong vieäc phaùt hieän ngoân ngöõ thô khoâng söû duïng caáu truùc ngöõ phaùp truyeàn thoáng maø söû duïng “lieân keát ñoàng ñaúng”, cho nªn trong th¬ cã nhiÒu cÊu tróc ®èi lËp t−¬ng xøng. Ngöôøi ngheä só duøng söï töông xøng ñeå taïo ra yù nghóa thöù ba maø yù nghóa aáy khoâng coù trong töøng caâu chöõ, thaäm chí khoâng naåy sinh töø trong quan heä ngöõ ñoaïn maø yù nghóa aáy do sieâu ngoân töø mang laïi. VÝ dô nh−: - Treân gheá ñaù ñaàm ngoi ñít vòt Döôùi saân oâng cöû ngoång ñaàu roàng (Traàn Teá Xöông) Aragoâng cã yù kieán veà vaán ñeà naày nhö sau: “…Chæ coù thô chöøng naøo coù suy ngaãm veà ngoân ngöõ vaø töøng böôùc coù söï taùi taïo ngoân ngöõ naày, noù bao haøm vieäc phaù vôõ nhöõng khung coá ñònh cuûa ngoân ngöõ, nhöõng qui taéc vaên phaïm, nhöõng ñònh luaät cuûa dieãn ngoân”[11,50]. Roõ raøng khi ñoïc thô, ta thaáy lôøi thô coù nhieàu caâu danh ngöõ maø khoâng theo caáu truùc ngöõ phaùp thoâng thöôøng,ch¼ng h¹n nh−: " Khaùng chieán möôøi naêm qua nhö ngoïn löûa. Möôøi naêm sau coøn ñuû söùc soi ñöôøng" ( Cheá Lan Vieân), "Toái röôïu saâm banh, saùng söõa boø" (Tuù Xöông)… 10 Nguyeãn Vaên Khöông Ngoân ngöõ thô Cheá Lan Vieân giai ñoaïn tröôùc 1975 Moät bieåu hieän khaùc cuûa hieän töôïng thaùo vôõ, caûi taïo laïi caáu truùc ngöõ phaùp thoâng thöôøng ñoù laø loái vaét doøng. Choàng toâi cuõng bieát toâi thöông nhôù Ngöôøi aáy cho neân cuõng höõng hôø (T.T.K.H) Coù theå nãi söï saùng taïo caáu truùc laø moät hieän töôïng ngheä thuaät cuûa lôøi vaên, chæ coù trong ngheä thuaät ngoân töø. Trong heä thoáng ngoân ngöõ thì töø ñöôïc coi laø moät chænh theå coù caáu truùc voâ cuøng chaët cheõ khoâng deã maø phaù vôõ. Maëc duø vaäy, ñoù khoâng phaûi ñieàu baát bieán trong thô. Traàn Ñình Söû noùi veà._. hieän töôïng naøy nhö sau: “Noùi tôùi phong caùch hoïc maø chæ noùi coù löïa choïn vaø toå hôïp maø khoâng noùi tôùi söï phaù vôõ thöôøng qui vaø taùi caáu truùc thì cuõng chöa theå noùi laø ñaày ñuû.”[30,311]. Trong saùng taùc vaên hoïc, nhaø vaên, nhaø thô thöôøng khoâng thoaû maõn vôùi nhöõng töø ngöõ quen thuoäc voán coù saün mµ luoân tìm toøi, saùng taïo nghÜa míi cho töø ngöõ ñeå mieâu taû, bieåu hieän moät caùch môùi laï, gaây ñöôïc caûm xuùc thaåm myõ cho ngöôøi ñoïc. VÝ dô töø “giao thöøa”, phaïm vi söû duïng cuûa noù raát haïn heïp, chæ ñöôïc duøng ñeå bieåu thò söï chuyeån giao giöõa hai moác thôøi ñoaïn nhö: “ñeâm giao thöøa”, “giao thöøa theá kyû”. Vaäy maø Kinh Kha ®· saùng taïo theâm nghóa môùi heát söùc ñoäc ñaùo qua caâu: “Ñeâm nay laø buoåi giao thöøa ñoùi no”. hay tõ "®ét kÝch" trong c©u th¬ sau cña Hång Nguyªn còng vËy “Coù naéng chieàu ñoät kích maáy haøng cau”. Beân caïnh saùng taïo nghóa môùi cho töø laø hieän töôïng saùng taïo töø môùi, chaúng haïn: “Nhua nhuùa nhöõng caùnh tay ñöa leân”(Toâ Hoaøi-Vöø A Dính), “nhöõng ñöùa treû nheâ nha khoùc” (Nguyeân Hoàng-Soùng gaàm). Söï saùng taïo treân ngoaøi vieäc goùp phaàn laøm neân giaù trò thaåm myõ cho taùc phaåm coøn laø moät söï ñoùng goùp quí baùu laøm neân söï ña daïng, phong phuù cuûa vaên hoïc veà maët ngoân töø. Ngoµi ra noùi ñeán lôøi vaên ngheä thuaät ng−êi ta cßn nãi tíi tÝnh h×nh t−îng cña nã. (Seõ kÕt hîp tr×nh bµy ë môc III.2). Ñaëc tröng cuûa lôøi vaên laø tính toå chöùc cao. Tính toå chöùc cao deã thaáy nhaát ôû thô, lôøi thô coù vaàn, coù nhòp, coù ñoái... chaët cheõ. Ôû vaên xuoâi, ñeå baûo ñaûm tính ngheä thuaät, tính toå chöùc cao vaãn laø nguyeân taéc baét buoäc. Giôùi nghieân cöùu vaên 11 Nguyeãn Vaên Khöông Ngoân ngöõ thô Cheá Lan Vieân giai ñoaïn tröôùc 1975 hoïc nhaän xeùt: “Lôøi vaên ngheä thuaät noùi chung khoâng bao giôø chæ thoâng baùo giaûn ñôn caùc vieäc xaûy ra vôùi nhaân vaät, maø coøn taùi hieän caû moät phöùc hôïp quan heä chuû quan vaø khaùch quan trong söï kieän ñoù” [1,316]. Chuùng ta bieát töø bao giôø cuõng gaén lieàn vôùi khaùi nieäm, ñoù voán laø hình aûnh chuû quan cuûa theá giôùi khaùch quan. Maùc ñaõ töøng noùi ngoân ngöõ laø hieän thöïc tröïc tieáp cuûa tö duy. Vaäy caùi hieän thöïc tröïc tieáp aáy chính laø hình töôïng cuûa hieän thöïc. Khi tham gia vaøo toå chöùc caâu, trong moái quan heä chaët cheõ vôùi nhau, moãi töø khoâng coøn mang yù nghóa ñoäc laäp töông ñoái cuûa noù nöõa maø chæ coøn laø moät neùt cuûa caùi toaøn theå ñaày ñaën, troïn veïn hôn.Cheá Lan Vieân ñaõ chæ ra moái quan heä naày trong nhöõng caâu thô raát hay: Soá phaän chöõ aø? Laø tan bieán vaøo caâu Caâu hay ö? Laø caâu khoâng coøn chöõ nöõa Löûa chaùy leân roài, chæ coøn coù löûa ( Thô bình phöông- Ñôøi laäp phöông) Cuõng vaäy, lôøi vaên ngheä thuaät laø moät toång theå chöù khoâng ñôn thuaàn laø pheùp coäng cuûa caùc caâu vaên. Chính söï toå chöùc ñaëc bieät nhö thÕ, lôøi vaên ngheä thuaät ñaõ taïo ra ñöôïc moät yù lôùn ngoaøi lôøi. YÙ lôùn aáy chaúng gì khaùc hôn laø tính hình töôïng môùi ñöôïc taïo ra töø caùc ñôn vò nhoû hôn, maø moãi ñôn vò ñoù ñeàu ñoùng vai troø kheâu gôïi moät caùi gì ñoù lôùn hôn noù, ngoaøi noù. Coù nhaø nghieân cöùu ñaõ noùi: “vaên hoïc laø sieâu ngoân töø”- töùc vaên hoïc toå chöùc laïi ngoân töø ngheä thuaät, laøm toaùt leân yù nghóa maø ñoâi khi nghóa ñoù khoâng toàn taïi treân caâu chöõ. Nhö vaäy, lôøi vaên ngheä thuaät vöøa gaàn guõi vöøa xa laï vôùi lôøi vaên cuûa caùc phong caùch khaùc. Lôøi vaên trong taùc phaåm vaên hoïc khoâng bao giôø laø moät yeáu toá hình thöùc thuaàn tuyù, maø laø phöông tieän coù noäi dung. II.2. C¸c ph−¬ng tiÖn, ph−¬ng thøc tæ chøc cña lêi v¨n nghÖ thuËt II.2.1. C¸c ph−¬ng tiÖn cña lêi v¨n nghÖ thuËt Lôøi vaên ngheä thuaät khoâng nhöõng söû duïng maø coøn khai thaùc trieät ñeå moïi khaû naêng tieàm taøng cuûa ngoân ngöõ ôû moïi phöông dieän cuûa caùc caáp ñoä: ngöõ aâm, töø vöïng, ngöõ phaùp vaø caùc phöông thöùc chuyeån nghóa thuoäc lónh vöïc phong caùch hoïc. 12 Nguyeãn Vaên Khöông Ngoân ngöõ thô Cheá Lan Vieân giai ñoaïn tröôùc 1975 Noùi ñeán töø vöïng thì ngoaøi heä thoáng töø loaïi, coøn caùc lôùp töø khaùc nhö töø ñoàng nghóa, traùi nghóa, töø ñoàng aâm, lòch söû, töø coå, töø thi ca, töø loùng, töø ñòa phöông, thaønh ngöõ, töø vay möôïn...ñeàu laø caùc phöông tieän taïo hình vaø bieåu hieän voâ cuøng quan troïng cuûa lôøi vaên ngheä thuaät. Ngoaøi ra nhaø vaên coøn söû duïng voán ngoân töø ñaõ trôû thaønh di saûn ngheä thuaät daân toäc ñeå taïo thaønh lôøi vaên ngheä thuaât trong taùc phaåm cuûa mình, ñaëc bieät laø nhöõng hình aûnh voán ñaõ trôû thaønh öôùc leä trong vaên hoïc, chaúng haïn nhö: caùnh coø, con thuyeàn, caây ña, beán nöôùc, Thaïch Sanh, Töø Haûi... Coù theå noùi raèng ôû moãi lónh vöïc cuûa ñôøi soáng, coù heä thoáng töø vöïng cuûa noù. Toâ Hoaøi cho raèng: ”Moãi chöõ ñeàu soi boùng hoaøn caûnh vaø tình hình xaõ hoäi luùc chöõ aáy ra ñôøi. Ngöôøi vieát vaên khoâng theå ngoài boùp oùc nghó caùch trau doài caâu chöõ maø phaûi ñi vaøo thöïc teá ñôøi soáng môùi boài boå ñöôïc chöõ nghóa cho ngoøi buùt". ( Daãn theo[1,321]) Trong caùc caáp ñoä cuûa ngoân ngöõ thì caáp ñoä ngöõ aâm ñöôïc xem laø phöông tieän toå chöùc lôøi vaên coù yù thöùc cuûa taùc phaåm vaên hoïc. Noùi ñeán ngöõ aâm laø noùi ñeán aâm thanh cuûa ngoân ngöõ nhö vaàn, caùc loaïi vaàn; thanh ñieäu, aâm vöïc cuûa thanh ñieäu. Noùi tôùi thô khoâng theå khoâng noùi ñeán vaàn, vaàn la ømoät tieâu chí hình thöùc phaân bieät thô vôùi vaên xuoâi. Caùch gieo vaàn coù taùc duïng lôùn trong vieäc hình thaønh caùc theå thô. Vieäc laëp laïi vaàn trong thô coù giaù trò lieân keát lôøi thô, caâu thô ñeå taïo neân yù töôûng cuûa taùc phaåm. Nhaø thô söû duïng vaàn bao giôø cuõng yù thöùc ñöôïc ñoù khoâng chæ laø hình thöùc maø laø moät phöông tieän noäi dung. Trong nhieàu tröôøng hôïp cuï theå, chính vaàn laïi gôïi leân nhöõng hình aûnh caûm xuùc maø baûn thaân noäi dung cuûa töø chöa gôïi leân moät caùch ñaày ñuû. Trong tieáng Vieät coù loaïi töø ñöôïc caáu taïo theo phöông thöùc laùy aâm thanh, còng coù taùc duïng gôïi hình, gôïi aâm thanh, noùi chung laø coù giaù trò gôïi taû, chaúng haïn nhö: khaäp khieãng, xô xaùc, oàn aøo, lao xao, ngaân nga. .. ñaõ ñöôïc nhaø vaên söû duïng trieät ñeå trong lôøi vaên cuûa mình. VÒ mÆt ng÷ ph¸p, nhaø vaên vaän duïng taát caû caùc bình dieän cuûa ngöõ phaùp nhö moät phöông tieän ñeå toå chöùc lôøi vaên, nhö caáu taïo cuûa caùc phaàn chính, phuï, bieät laäp cuûa caâu; caùc kieåu caâu ñôn, caâu gheùp, caâu tónh löôïc... nh−ng bao giê còng tính ñeán giaù trò thaåm myõ, caùi hieäu quaû ngheä thuaät ñaït ñöôïc cuûa lôøi vaên. Noùi ñeán phöông tieän toå chöùc lôøi vaên khoâng theå khoâng ñeà caäp ñeán caùc phöông thöùc chuyeån nghóa. Coù theå hieåu ñoù laø nhöõng caùch goïi teân thöù hai cho 13 Nguyeãn Vaên Khöông Ngoân ngöõ thô Cheá Lan Vieân giai ñoaïn tröôùc 1975 söï vaät, hieän töôïng, vôùi caùch goïi aáy laøm cho söï dieãn ñaït coù tính boùng gioù nhöng yù töôûng thì saâu saéc, lòch laõm. Vaên hoïc noùi chung vaø thô noùi rieâng, coù ñaëc ñieåm laø ngaïi noùi thaúng maø chæ khôi gôïi, “noùi nghieâng”, chöù ít töôøng minh nhö lôøi vaên cuûa vaên baûn khoa hoïc. Cuõng vì vaäy maø caùc phöông thöùc chuyeåân nghóa ñöôïc vaän duïng ôû maät ñoä cao, ñaëc bieät laø thô. Caùc phöông thöùc chuyeån nghóa thöôøng thaáy trong taùc phaåm vaên hoïc laø: aån duï, hoaùn duï, ví von, nhaân hoùa, vaät hoùa, phoùng ñ¹i, noùi giaûm, nhaõ ngöõ, töôïng tröng, noùi mæa. .. Noùi toùm laïi, nhaø vaên söû duïng taát caû caùc thaønh töïu cuûa ngoân ngöõ vaên hoïc toaøn daân ñeå toå chöùc neân lôøi vaên ngheä thuaät. ÔÛ goùc ñoä ngoân ngöõ, coù theå chæ laø hình thöùc nhöng trong vaên hoïc taát caû caùc yeáu toá cuûa lôøi vaên khoâng coøn laø hình thöùc ñôn thuaàn maø luoân mang noäi dung hay ít ra cuõng laø daáu hieäu cuûa noäi dung. II.2.2. Ph−¬ng thøc tæ chøc lêi v¨n nghÖ thuËt Nhµ v¨n taän duïng caùc phöông tieän, phöông thöùc tu töø cuûa ngoân ngöõ thuoäc caùc caáp ñoä, caùc bình dieän ®Ó toå chöùc lôøi vaên ngheä thuaät chø kh«ng ph¶i "bª nguyªn xi". Cho nªn: “ Chieám lónh phöông tieän lôøi vaên laø moät vieäc, maø hieåu ñöôïc lôøi vaên ngheä thuaät laø moät chuyeän khaùc. Ngöôøi ta coù theå hieåu ñöôïc ngoân ngöõ taùc phaåm maø vaãn khoâng hieåu lôøi vaên cuûa noù nhö thöôøng! ” [1,325]. Lôøi vaên ngheä thuaät thöôøng ñöôïc toå chöùc theo hai nguyeân taéc cô baûn: vöøa cuï theå hoùa, vöøa tænh löôïc. Vaên hoïc phaûn aùnh cuoäc soáng, cuoäc soáng luoân trong traïng thaùi vaän ñoäng. Vì vaäy, lôøi vaên trong taùc phaåm phaûi ñaûm ñöông chöùc naêng taùi hieän ñôøi soáng, qua ñoù maø lyù giaûi, bình giaù veà noù. Ñeå laøm ñöôïc ñieàu ñoù, lôøi vaên phaûi laøm cho ñoái töôïng ngaøy moät cuï theå hôn, baét reã vaøo taâm tö ngöôøi ñoïc ®où laø nguyeân taéc cuï theå hoùa coù ñònh höôùng ñoái töôïng mieâu taû. Ñoc vaên Toâ Hoaøi, chuùng ta thaáy oâng laø ngöôøi raát coù yù thöùc trong vieäc toå chöùc lôøi vaên, duø laø vieát cho thieáu nhi. Môû ñaàu “Chim Chích Boâng” laø lôøi giôùi thieäu khaùi quaùt: “ Chích Boâng laø moät con chim beù xinh ñeïp trong theá giôùi loaøi chim”. Caùi xinh ñeïp, caùi nhoû beù aáy ñöôïc cuï theå daàn vôùi nhöõng hình aûnh: “hai chaân xinh xinh baèng hai chieác taêm” nhöng “ nhanh nheïn, ñöôïc vieäc, nhaûy cöù lieân lieán”; roài “ Hai chieác caùnh nhoû xíu, caùnh nhoû maø xoaûi nhanh vun vuùt”; vaø cuoái cuøng laø caùi ñeïp coù ích, caùi ñeïp ñaùng quí cuûa Chích Boâng ôû caëp moû:“ Caëp moû Chích Boâng tí teïo baèng hai maûnh voû traáu chaép laïi... Caëp moû tí hon aáy gaép saâu treân laù thoaên thoaét. Noù khÐo bieát moi nhöõng con saâu ñoäc aùc naèm bí maät 14 Nguyeãn Vaên Khöông Ngoân ngöõ thô Cheá Lan Vieân giai ñoaïn tröôùc 1975 trong hoác ñaát hay trong thaân caây vöøng maûnh deû, oám yeáu”. Ñoù laø söï cuï theå hoùa coù ñònh höôùng, coù taùc duïng daãn daét ngöôøi ñoïc töø xa ñeán gaàn, töø ngoaøi vaøo trong, töø hieän töôïng ñeán baûn chaát. Chính söï cuï theå hoùa aáy laøm cho ñoái töôïng hieän leân caûm tính, vöøa xaùc ñònh chuû ñeà cuõng laø vöøa khaùi quaùt: “Chích Boâng laø baïn cuûa treû em, Chích Boâng coøn laø baïn cuûa baø con noâng daân”. §aëc tröng phaûn aùnh cuoäc soáng cña v¨n häc coù lieân quan ñeán nguyeân taéc toå chöùc lôøi vaên. Neáu nhö söï cuï theå hoùa ñoái töôïng mieâu taû laø höôùng cuûa taùc giaû nhaèm khaéc hoïa caûm xuùc chuû ñaïo thì söï tænh löôïc, söï coá tình vaø thöôøng xuyeân im laëng moät soá phöông dieän naøo ñoù cuûa ñoái töôïng lµ ñeå lôøi vaên giaøu yù vò tröøu töôïng, khaùi quaùt, töùc cuõng khoâng ngoaøi ñònh höôùng ngheä thuaät cuûa taùc giaû. Nhö vaäy vöøa cuï theå hoùa, vöøa tænh löôïc luoân laø söï phoái hôïp haøi hoøa trong vieäc toå chöùc lôøi vaên, caû hai cuøng chung moät höôùng laø daãn daét ngöôøi ñoïc ñeán vôùi trung taâm chuû ñeà cuûa taùc phaåm. Theo caùc nhaø nguyeân cöùu thi phaùp thì song song vôùi nhöõng nguyeân taéc toå chöùc nãi treân, lôøi vaên ngheä thuaät coøn truyeàn cho ngöôøi ñoïc moät caùi nhìn caù theå hoùa, giaøu caù tính saùng taïo. Ñoù coù theå laø ñieåm nhìn cuûa ngöôøi traàn thuaät, hay cuûa nhaân vaät, thaäm chí laø söï ñan xen cuûa caû hai trong cuøng moät taùc phaåm. Sôû dó coù tröôøng hôïp nhö vaäy, bôûi leõ, ngheä thuaät noùi chung laø phaûn aùnh cuoäc soáng baèng caùi nhìn chuû quan cuûa mình ñoái vôùi cuoäc soáng, vaø cuõng töø caùi nhìn ñoù maø boäc loä caùi nhìn cuûa ñôøi soáng. Ñoïc vaên, chuùng ta nhaän ra ôû moãi theå loaïi, caùc phöông tieän coù theá maïnh rieâng, lôøi vaên cuõng ñöôïc xaây döïng theo moät caùch rieâng. Hieåu lôøi vaên ngheä thuaät caàn thieát phaûi hieåu caùc phöông tieän maø nhaø vaên taän duïng. Chæ hieåu hình thöùc thì chöa ñuû maø quan troïng laø phaûi hieåu noäi dung cuûa chuùng, lyù giaûi ñöôïc söï toå chöùc cuûa chuùng, phuø hôïp vôùi caùc nguyeân taéc tö töôûng – thaåm myõ cuûa taùc giaû. Chæ nhö vaäy môùi coù theå thaâm nhaäp vaøo theá giôùi cuûa ngheä thuaät, môùi thaáy heát ñöôïc caùi hay, caùi ñeïp cuûa taùc phaåm. III. ng«n tõ nghÖ thuËt trong th¬ tr÷ t×nh III. 1 Kh¸i niÖm th¬ vµ th¬ tr÷ t×nh Thô laø moät hình thöùc saùng taùc vaên hoïc ñaàu tieân cuûa loaøi ngöôøi. Chính vì vaäy maø coù moät thôøi gian raát daøi, thuaät ngöõ “thô” ñöôïc duøng chæ chung cho vaên hoïc. Thô coù lòch söû laâu ñôøi nhö theá nhöng ñeå tìm moät ñònh nghóa theå hieän heát 15 Nguyeãn Vaên Khöông Ngoân ngöõ thô Cheá Lan Vieân giai ñoaïn tröôùc 1975 ñaëc tröng baûn chaát cuûa noù cho vieäc nghieân cöuù thô ngaøy nay thì thaät khoâng deã. Khoâng phaûi khoâng coù ñònh nghóa veà thô, traùi laïi coøn raát nhieàu. Nhieàu yù kieán cho raèng: hình nhö coù bao nhieâu nhaø thô, bao nhieâu nhaø nghiªn cöùu thì coù baáy nhieâu caùch ñònh nghóa veà thô. Khoù khaên trong vieäc choïn moät ñònh nghóa veà thô ñöôïc moïi ngöôøi chaáp nhaän xuaát phaùt töø choã: keå töø khi ra ñôøi ñeán nay, thô ca ñaõ khoâng ngöøng vaän ñoäng bieán ñoåi cuøng tieán trình vaên hoïc. ë moãi giai ñoaïn lòch söû vaên hoùa, quan nieäm veà noäi dung, hình thöùc thô khaùc nhau. Ñoù laø lyù do khoù tìm ñöôïc moät ñònh nghóa tieâu bieåu, oån ñònh cho thô. Tình hình ñoù khoâng rieâng cho moät neàn vaên hoïc naøo. ÔÛ Vieät Nam, quan nieäm veà thô tröôùc kia gaàn nhö xuaát phaùt töø noäi dung. Xem noäi dung noùi veà ñieàu gì, ñoù laø ñieàu quan troïng haøng ñaàu cuûa thô. Phan Phu Tieân, theá kyû XV, khi bieân soaïn “Vieät aâm thi taäp taân san” – laø quyeån hôïp tuyeån thô ca caùc ñôøi- töø ñôøi Traàn ñeán ñôøi Leâ, ñaõ vieát: “ Trong loøng coù ñieàu gì, taát hình thaønh ôû lôøi; cho neân thô ñeå noùi chí vaäy”. “ Thô noùi chí” ( Thi ngoân chiù)[18,10] Töø ñaàu theá kyû XX, ñôøi soáng xaõ hoäi ôû Vieät Nam coù nhöõng bieán ñoåi saâu saéc, lôùp ngöôøi môùi vôùi caùch soáng môùi, suy nghó môùi, tình caûm môùi xuaát hieän. Chính Taûn Ñaø, roài caùc nhaø thô môùi vôùi nhöõng nhöõng caùch taân taùo baïo ñaõ laøm ñoåi thay boä maët thô ca nöôùc nhaø, hoaøn taát quaù trình hieän ñaïi hoùa thô ca caû noäi dung laãn hình thöùc. Töø ñaáy ñeán nay, caùc yù kieán veà thô cuõng môû ra moät caùi nhìn môùi xaùc hôïp vôùi ñaëc tröng cuûa thô ca hôn. Veà cô baûn coù theå xeáp caùc quan nieäm, ñònh nghóa veà thô thaønh moät soá xu höôùng sau: - Xu höôùng mang tính chaát huyeàn bí: thuoäc xu höôùng naøy phaûi keå ñeán Haøn Maëc Töû: “Laøm thô töùc laø ñieân”, vaø Cheá Lan Vieân: “Laøm thô laø laøm söï phi thöôøng. Thi só khoâng phaûi laø ngöôøi, noù laø Ngöôøi Mô, Ngöôøi Say, Ngöôøi Ñieân. Noù laø Tieân, laø Ma, laø Quyû, laø Tinh, laø Yeâu. Noù thoaùt hieän taïi. Noù xaùo troän dó vaõng. Noù oâm truøm töông lai. Ngöôøi ta khoâng hieåu ñöôïc noù, vì noù noùi nhöõng caùi voâ nghóa, tuy raèng nhöõng caùi voâ nghóa hôïp lyù” (töïa Ñieâu taøn, xb.1937), coøn nhoùm “Xuaân Thu nhaõ taäp” thì ñònh nghóa: "Thô laø caùi gì huyeàn aûo, tinh khieát, thaâm thuùy, cao sieâu.”. - Xu höôùng döïa treân noäi dung phaûn aùnh: thô gaén vôùi cuoäc soáng con ng−ôøi, tieâu bieåu nhö: Löu Troïng Lö: “ thô laø söï soáng taäp trung cao ñoä, laø 16 Nguyeãn Vaên Khöông Ngoân ngöõ thô Cheá Lan Vieân giai ñoaïn tröôùc 1975 caùi loái cuûa cuoäc soáng”, Toá Höõu: “ Thô laø caùi nhuïy cuûa cuoäc soáng”, “Thô laø chuyeän ñoàng ñieäu”, Soùng Hoàng thì: “ Thô bieåu hieän cuoäc soáng moät caùch cao ñeïp”. - Xu höôùng döïa treân caáu truùc ngoân ngöõ: tieâu bieåu cho xu höôùng naøy phaûi keå ñeán Phan Ngoïc. Trong “Thô laø gì?”, oâng vieát: “Thô laø moät caùch toå chöùc ngoân ngöõ heát söùc quaùi ñaûn ñeå baét ngöôøi tieáp nhaän phaûi nhôù, phaûi caûm xuùc vaø phaûi suy nghó do chính hình thöùc toå chöùc ngoân ngöõ naøy”[27,18]. - Xu höôùng döïa vaøo tính noäi dung cuûa hình thöùc: ñaây laø nhöõng quan nieäm, ñònh nghóa tieáp caän thô cuûa caùc nhaø thi phaùp hoïc. Theo hoï thì moái quan heä giöõa hình thöùc vaø noäi dung trong thô coù tính ñaëc thuø: “ Söï thoáng nhaát hình thöùc vaø noäi dung phaûi ñöôïc hieåu laø noäi dung hoùa thaân vaøo hình thöùc, bieåu ñaït noäi dung, mang tính noäi dung. Hình thöùc laø phöông thöùc toàn taïi vaø bieåu hieän noäi dung. Muoán hieåu ñöôïc noäi dung chæ coù moät con ñ−ôøng laø ñi saâu khaùm phaù veà hình thöùc” [32,24]. Chuùng ta coù theå nhaän xeùt khaùi quaùt: xu höôùng mang tính chaát huyeàn bí coù phaàn ñeà cao ngheä só laø con ngöôøi khaùc thöôøng, sieâu phaøm. Hoï noùi raèng söï thoáng nhaát giöõa noäi dung vôùi hình thöùc thô chính laø söï thoáng nhaát giöõa caùi hôïp lyù vôùi caùi voâ lyù maø chæ coù ngöôøi sieâu phaøm môùi hieåu ñöôïc. Coøn xu höôùng döïa treân caáu truùc ngoân ngöõ coù phaàn döïa treân tröïc quan caûm tính caùi hình thöùc ñeå nhaän dieän thô, töùc chæ chuù yù phaàn xaùc maø khoâng chuù yù phaàn hoàn. Trong khi ñoù xu höôùng döïa vaøo tính noäi dung cuûa hình thöùc thì caùc nhaø thi phaùp cuõng quan taâm ñeán hình thöùc thô nhöng ñoù laø caùi phaàn hoàn, caùi phaàn hoàn ñöôïc caûm nhaän döïa vaøo “ sieâu giaùc quan”. Cuoái cuøng laø xu höôùng döïa vaøo noäi dung, chæ taäp trung vaøo noäi dung phaûn aùnh, tuy chính xaùc nhöng chöa löu yù ñeán maët hình thöùc, moät nhaân toá cuøng vôùi noäi dung laøm neân chænh theå taùc phaåm. Töø ñaäy, coù theå noùi nhöõng quan nieäm, ñònh nghóa veà thô theå hieän ñöôïc söï thoáng nhaát giöõa noäi dung – hình thöùc taïo neân moät chænh theå, luoân ñöôïc ña soá chaáp nhaän: “Thô laø hình thöùc saùng taùc vaên hoïc phaûn aùnh cuoâc soáng, theå hieän nhöõng taâm traïng nhöõng caûm xuùc maïnh meõ baèng ngoân ngöõ haøm suùc, giaøu hình aûnh vaø nhaát laø coù nhòp ñieäu” [3,210 ] Chuùng toâi nghó raèng nhöõng ñònh nghóa veà thô theo xu höôùng coù söï thoáng nhaát noäi dung – hình thöùc môùi theå hieän heát ñöôïc ñaëc tröng, baûn chaát cuûa thô. 17 Nguyeãn Vaên Khöông Ngoân ngöõ thô Cheá Lan Vieân giai ñoaïn tröôùc 1975 Nhöõng ñònh nghóa nhö vaäy khoâng phaûi gaàn ñaây môùi xuaát hieän maø töø xöa ñaõ phoå biÕn ôû phöông Taây, caû ôû phöông Ñoâng vaø taát nhieân laø caû ôû Vieät Nam. Trong tieán trình vaên hoïc, thô phaùt trieån ña daïng phong phuù caû veà hình thöùc laãn noäi dung bieåu hieän. Ñieàu ñoù buoäc ngöôøi ta phaûi nhaän dieän, nhaän daïng, phaân loaïi ñeå tieän cho vieäc tìm hieåu, nghieân cöùu, thöôûng thöùc cuõng nhö giaûng daïy. Ngöôøi ta döïa vaøo nhöõng tieâu chí khaùc nhau, cô baûn laø hình thöùc bieåu hieän vaø phöông thöùc phaûn aùnh, ñeå chia thô thaønh nhöõng loaïi khaùc nhau. Vieäc phaân loaïi thô thaønh thô töï söï, thô tröõ tình laø döïa treân phöông thöùc phaûn aùnh; coøn döïa vaøo ñoái töôïng taïo neân caûm xuùc cuûa nhaø thô, ngöôøi ta laïi chia thô tröõ tình thaønh thô tröõ tình taâm tình, thô tröõ tình phong caûnh, thô tröõ tình theá söï, thô tröõ tình coâng daân. .. Ñoái vôùi thô tröõ tình, duø vaãn toàn taïi nhöõng yù kieán khaùc nhau, nhöng xu höôùng chung coù tính thoáng nhaát ñöôïc ña soá chaáp nhaän laø quan nieäm: thô tröõ tình laø thô phaûn aùnh theá giôùi theo phöông thöùc ngheä thuaät tröõ tình. ÔÛ ñoù, nhöõng caûm xuùc vaø suy tö cuûa nhaø thô hoaëc cuûa nhaân vaät tröõ tình tröôùc caùc hieän töôïng ñôøi soáng ñöôïc theå hieän moät caùch tröïc tieáp. Noùi nhö vaäy coù nghóa laø thô tröõ tình chieám lónh theá giôùi khaùch quan theo nguyeân taéc chuû quan. Neáu theá giôùi khaùch quan bao goàm taát caû caùc söï vaät, hieän töôïng töï nhieân, lòch söû, xaõ hoäi voâ cuøng phong phu,ù ña daïng, phöùc taïp, keå caû cuoäc soáng con ngöôøi thì theá giôùi chuû quan chính laø ñôøi soáng tinh thaàn bao goàm: caûm xuùc, taâm traïng, yù nghó, traûi nghieäm. .. laïi caøng ña daïng phöùc taïp hôn nhieàu. Coù theå noùi daáu hieäu ñeå nhaän ra thô tröõ tình laø ôû choã phaûn aùnh theá giôùi khaùch quan vôùi vieäc bieåu hieän tröïc tieáp theá giôùi chuû quan thoáng nhaát haøi hoøa. Ñieàu ñoù theå hieän ôû choã: moïi caûm xuùc, taâm traïng, suy nghó cuûa con ngöôøi ñeàu laø caûm xuùc veà moät caùi gì, taâm traïng tröôùc hieän thöïc naøo vaø suy nghó veà vaán ñeà gì. Vì vaäy, neáu thô tröõ tình laø söï bieåu hieän tröïc tieáp theá giôùi chuû quan cuûa con ngöôøi thì caùc söï kieän ñôøi soáng seõ ñöôïc theå hieän moät caùch giaùn tieáp. Vaäy thì, caùc baøi thô kieåu nhö “Qua ñeøo Ngang” cuûa Huyeän Thanh Quan hay “ Traøng Giang” cuûa Huy Caän thì taùc giaû mieâu taû tröïc tieáp böùc tranh phong caûnh hay taâm traïng? Nhieàu yù kieán thoáng nhaát cho raèng böùc tranh phong caûnh ôû ñaây chaúng qua laø vaät ñoái dieän laøm caùi côù ñeå taùc giaû tröïc tieáp boäc loä taâm traïng. Ñã laø böùc tranh taâm traïng, laø noäi taâm chöù khoâng phaûi laø taû ngoaïi giôùi, bôûi leõ, ñoïc baøi thô khoâng ai löu yù ñeán böùc tranh ñoù coù ñeïp, coù thöïc hay khoâng maø chuû yeáu laø tìm hieåu taùc giaû caûm xuùc, suy nghó gì 18 Nguyeãn Vaên Khöông Ngoân ngöõ thô Cheá Lan Vieân giai ñoaïn tröôùc 1975 qua caûnh aáy. “Nhaø vaên laáy taâm hoàn mình ñeå phaûn aùnh thöïc teá lòch söû. Roài nhaø vaên laïi nhìn vaøo taâm hoàn mình ñeå vieát veà caùi thöïc teá lòch söû ñaõ phaûn chieáu vaøo trong aáy” (Cheá Lan Vieân – Pheâ bình vaên hoïc, trang 15). Cheá Lan Vieân nhaän xeùt raát tinh teá veà cô cheá thô tröõ tình – cô cheá chuû quan – tröïc tieáp. Tuy vaäy, cuõng seõ sai laàm neáu cho raèng thô tröõ tình chæ theå hieän caùi rieâng hoaøn toaøn ñoái laäp vôùi caùi chung. Baûn chaát cuûa ngheä thuaät noùi chung vaø thô tröõ tình noùi rieâng laø phaûi noùi ñöôïc caùi chung qua tieáng noùi rieâng cuûa moät caù nhaân caù bieät. “Qua ñeøo Ngang” ñaâu phaûi chæ laø noãi nieàm cuûa moät con ngöôøi maø laø hoaøi nieäm cuûa caû moät taàng lôùp, “Hoå nhôù röøng” ñaâu chæ laø lôøi cuûa moät con Hoå maø roäng hôn laø bi kòch cuûa caû moät giai caáp. Cuõng vaäy, “Traøng Giang” ñaâu phaûi chæ laø taâm traïng rieâng cuûa Huy Caän maø laø cuûa caû moät lôùp treû tröôùc Caùch maïng thaùng Taùm. .. Baïn ñoïc yeâu quí thô tình yeâu cuûa Xuaân Quyønh khoâng loaïi tröø vì coù boùng daùng mình trong aáy. Khoâng ai phuû nhaän nhöõng bieåu hieän thaàm kín, chuû quan cuõng nhö söï saùng taïo caù tính ñoäc ñaùo cuûa ngheä só, nhöng neáu taát caû ñeàu laø rieâng tö thì taùc phaåm cuûa hoï seõ khoâng coù söùc ñoàng voïng. Nhieàu ngöôøi coù lyù khi cho raèng khaùi quaùt tröõ tình thöôøng coù taàm voùc phoå quaùt nhaát veà toàn taïi vaø nhaân sinh. Bieát bao caâu thô ñaõ ñi vaøo loøng ngöôøi vì ñaõ khaùi quaùt ñöôïc chaân lyù cuoäc soáng: “Tình chæ ñeïp khi coøn dang dôû”, “Ngöôøi ñaâu gaëp gôõ laøm chi! Traêm naêm bieát coù duyeân gì hay khoâng?”. Chính vì vaäy maø thô tröõ tình trôû neân coù söùc taäp hôïp quanh mình moät soá ñoâng, moät taàng lôùp, thaäm chí coøn coù söùc lay ñoäng caû nhaân loaïi. Trong suoát cuoäc khaùng chieán veä quoác vó ñaïi cuûa daân toäc ta, nhöõng vaàn thô cuûa Toá Höõu, Cheá Lan Vieân, Phaïm Tieán Duaät, Thu Boàn, Leâ Anh Xuaân vaø rÊt nhieàu nhöõng nhaø thô khaùc nöõa maø ôû ñoù nhöõng suy tö tröõ tình ñaõ hoøa quyeän vaøo nhöõng chaân lyù phoå bieán nhaát cuûa toàn taïi con ngöôøi. §où laø: söï soáng, caùi cheát, tình yeâu, loøng chung thuyû, öôùc mô, lyù töôûng, haïnh phuùc, töông lai. .. ñaõ lay ñoäng loøng ngöôøi, thöùc tænh thuùc giuïc trieäu trieäu ngöôøi “xoâng leân phía tröôùc”, vì lyù töôûng cuoäc soáng “ Thaø hy sinh taát caû chöù nhaát ñònh khoâng chòu maát nöôùc, nhaát ñònh khoâng chòu laøm noâ leä”. Nhöõng vaàn thô tröõ tình cuûa Puskin, Maiacoápxki, Víchto Huygoâ... cuûa phöông Taây hay Ñoã Phuû, Baïch Cö Dò, Lyù Baïch. ..ôû Trung Hoa vaø Nguyeãn Du ôû Vieät Nam laø tieáng loøng ñeán vôùi loøng, baát chaáp khoâng gian, thôøi gian, ngoân ngöõ caùch trôû. Cuõng vì leõ ñoù, Beâlinxki nhaän xeùt: thô tröõ tình laø söï theå hieän tröïc tieáp theá giôùi chuû quan cuûa moät con ngöôøi nhöng ñoù laø “ ngöôøi ñaïi dieän cho xaõ hoäi, thôøi ñaïi vaø nhaân loaïi”. 19 Nguyeãn Vaên Khöông Ngoân ngöõ thô Cheá Lan Vieân giai ñoaïn tröôùc 1975 Toùm laïi, bieåu hieän tröïc tieáp nhöõng caûm xuùc, suy töôûng cuûa con ngöôøi baèng nhöõng hình thöùc ngheä thuaät ñaëc thuø laø caùch phaûn aùnh theá giôùi cuûa thô tröõ tình. III.2. Ng«n ng÷ th¬ tr÷ t×nh giµu tÝnh h×nh t−îng Vaên hoïc – ngheä thuaät noùi chung vaø thô noùi rieâng phaûn aùnh cuoäc soáng baèng hình töôïng. Tuy vaäy, khoâng coù hình töôïng chung chung maø chæ coù hình töôïng gaén lieàn vôùi moät chaát lieäu cuï theå. Moái quan heä giöõa chaát lieäu vaø hình töôïng khoâng phaûi laø söï keát hôïp beà ngoaøi maø laø söï thaâm nhaäp, xuyeân thaám vaøo nhau. Chaát lieäu laø ñieàu kieän toàn taïi cuûa hình töôïng. Thô söû duïng chaát lieäu ngoân ngöõ laøm phöông tieän xaây hình töôïng. Seõ khoâng coù hình töôïng thô neáu ngoân ngöõ thô khoâng giaøu tính hình töôïng. Vaäy “hình töôïng” laø gì? Vaø “tính hình töôïng” laø gì? Hieän vaãn toàn taïi nhöõng caùch hieåu khaùc nhau veà hai thuaät ngöõ trªn. Moät soá ngöôøi cho raèng hai thuaät ngöõ treân chæ laø moät. Moät soá khaùc laïi phaân bieät raïch roøi hôn. Theo caùch hieåu roäng cuûa caùc ñònh nghóa truyeàn thoáng thì hình töôïng laø söï phaûn aùnh moät caùch khaùi quaùt döôùi hình thöùc ñôn leû. Ví duï nhö Chí Pheøo, Chò Daäu laø nhöõng nhaân vaät ñaïi dieän cho moät lôùp ngöôøi khoán cuøng trong xaõ hoäi cuõ, song caïnh ñoù, hoï laø nhöõng con ngöôøi cuï theå coù soá phaän, tính caùch rieâng trong moät hoaøn caûnh lòch söû nhaát ñònh. Neáu hieåu theo nghóa heïp thì hình töôïng laø caùch bieåu hieän laøm cho lôøi noùi theâm cuï theå vaø coù nhieàu maøu saéc, töùc tính taïo hình gôïi neân hình aûnh ñôn leû. Nhö ñaõ ñeà caäp, moãi ngaønh ngheä thuaät coù hình töôïng rieâng gaén lieàn vôùi chaát lieäu maø noù söû duïng, neân tìm hieåu hình töôïng vaên hoïc noùi chung vaø hình töôïng thô noùi rieâng laø heát söùc caàn thieát tröôùc khi noùi ñeán tính hình töôïng cuûa ngoân ngöõ thô, vì xeùt cho cuøng, giöõa chuùng coù moái quan heä vôùi nhau. Vaäy hình töôïng vaên hoïc laø gì? “ Hình töôïng vaên hoïc ngheä thuaät laø moät böùc tranh sinh ñoäng cuûa cuoäc soáng ñöôïc xaây döïng baèng ngoân ngöõ nhôø coù trí töôûng töôïng, oùc saùng taïo vaø caùch ñaùnh giaù cuûa nhaø ngheä só” [10,125]. Khaùi nieäm naøy cuõng bao haøm caû thô, tuy nhieân thô coù quy luaät hoaït ñoäng ngoân ngöõ khaùc vôùi vaên xuoâi, vaäy hình töôïng thô laø gì? 20 Nguyeãn Vaên Khöông Ngoân ngöõ thô Cheá Lan Vieân giai ñoaïn tröôùc 1975 “ Hình töôïng thô laø moät böùc tranh sinh ñoäng vaø töông ñoái hoaøn chænh veà cuoäc soáng ñöôïc xaây döïng baèng heä thoáng caùc ñôn vò ngoân ngöõ coù tính chaát vaàn, ñieäu vôùi trí töôûng töôïng saùng taïo vaø caùch ñaùnh giaù cuûa nhaø ngheä só” [10,127 ]. Cßn “Tính hình töôïng” chæ laø hình töôïng ñôn leû veà moät maët, moät phöông dieän naøo ñoù cuûa cuûa cuoäc soáng. - Tính hình töôïng cuûa ngoân ngöõ thô trong quan heä vôùi chaát lieäu. Khi tìm hieåu tính hình töôïng cuûa ngoân ngöõ ngheä thuaät trong thô, caâu hoûi ñaët ra ñaàu tieân laø caùi gì laøm neân hieän töôïng ñoù? Höõu Ñaït [10] vaø Nguyeãn Phan Caûnh [8] ñeàu thoáng nhaát veà hai phöông thöùc cô baûn cuûa ngoân ngöõ thô, ñoù laø phöông thöùc taïo hình vaø phöông thöùc bieåu hieän. Chính hai phöông thöùc naøy lieân quan ñeán vieäc laøm neân tính hình töôïng cuûa ngoân ngöõ. Coù ngöôøi cho raèng phöông thöùc taïo hình laø maûnh ñaát cuûa vaên xuoâi - töï söï, bôûi leõ ôû ñoù, vieäc veõ leân böùc tranh cuï theå, sinh ñoäng cuûa ñôøi soáng laø heát söùc caàn thieát; coøn thô laø bieåu hieän, lôøi thô tröõ tình laø ñaùnh giaù boäc tröïc cuûa con nguôøi tröôùc hieän töôïng ñôøi soáng. Noùi nhö vaäy coù nghóa laø trong thô, taïo hình chæ laø phöông tieän coøn bieåu hieän môùi laø cöùu caùnh. Thaät ra trong thô phöông thöùc taïo hình vaø bieåu hieän xuyeân thaám vaøo nhau nhö moät quan heä nguyeân nhaân – keát quaû. Ñoù laø cuõng laø ñaëc ñieåm theå hieän cuûa ngoân ngöõ thô tröõ tình. Moät taùc phaåm thô ca coù tính chaát taïo hình laø taùc phaåm ñem ñeán cho ngöôøi ñoïc nhöõng böùc tranh sinh ñoäng veà cuoäc soáng maø ngöôøi ta coù theå caûm nhaän qua ngoân ngöõ. Ñeå laøm neân phöông thöùc taïo hình ôû ngheä thuaät hoäi hoïa, nhaø ngheä só phaûi duøng maøu saéc; ôû ngaønh ñieâu khaéc ph¶i duøng ñöôøng neùt, hình khoái coøn ôû vaên hoïc thì phaûi duøng ngoân ng÷. Nhö vaäy, ngoân ngöõ laø chaát lieäu maø nhaø thô söû duïng ñeå laøm neân tính chaát taïo hình trong thô. Chuùng ta bieát raèng vieäc phaân loaïi thô tröõ tình laø döïa treân phöông thöùc phaûn aùnh. ÔÛ ñoù, nhöõng caûm xuùc suy tö cuûa con ngöôøi tröôùc hieän thöïc cuoäc soáng ñöôïc theå hieän moät caùch tröïc tieáp. Ñeå laøm ñöôïc ñieàu naøy nhaø thô phaûi duøng nhieàu phöông thöùc bieåu hieän. Maët khaùc khi phaûi mieâu taû böùc tranh ngoaïi giôùi thì nhaø thô phaûi caàn ñeán phöông thöùc taïo hình. Tuy nhieân, nhö ñaõ noùi ôû treân, taïo hình khoâng phaûi laø muïc ñích trong thô tröõ tình maø laø phöông tieän ñeå thoâng qua ñoù nhaø thô muoán caâu thô, baøi thô cuûa mình bieåu hieän moät caùi gì ñoù, 21 Nguyeãn Vaên Khöông Ngoân ngöõ thô Cheá Lan Vieân giai ñoaïn tröôùc 1975 töùc caùi noäi taâm caûm xuùc cuûa con ngöôøi tröôùc cuoäc ñôøi. Ngöôøi ta noùi “ Traøng giang” laø böùc tranh taâm traïng cuûa Huy Caän hay “ Qua ñeøo Ngang” laø böùc tranh taâm traïng cuûa Huyeän Thanh Quan chính cuõng xuaát phaùt töø ñoù. Khi tìm hieåu ngoân ngöõ thô, moät trong nhöõng ñieàu quan troïng maø ngöôøi nghieân cöùu phaûi heát söùc löu yù laø khi ñöùng tröôùc moät böùc tranh ñeïp trong thô maø döøng laïi ôû ñaáy thì chöa ñuû. Caùi nguyeân lyù noäi dung- hình thöùc haøi hoaø, noäi dung bieåu hieän qua hình thöùc, hình thöùc mang tính noäi dung buoäc ngöôøi nghieân cöùu phaûi thaáu ñaït. Caùi ñeïp trong vaên hoïc khoâng chæ laø caùi ñeïp hình t._.thô Cheá Lan Vieân laø tìm hieåu taøi naêng, phong caùch, quan nieäm ngheä thuaät ngoân töø cuûa oâng, cho neân vieäc tìm hieåu gioïng ñieäu thô oâng laø caàn thieát. Gioïng ngheä thuaät bao giôø cuõng theå hieän qua vaên baûn ngoân töø, toaùt leân töø vaên baûn ngoân töø. Khi ta noùi gioïng ñieäu laø hieän töôïng “sieâu ngoân ngöõ hoïc” khoâng coù nghóa laø phuû nhaän hieän thöïc ngoân ngöõ. Hieän thöïc ngoân ngöõ treân doøng ngöõ löu laø cô sôû, laø ñieàu kieän caàn ñeå hieåu ñöôïc gioïng ®ieäu. Tìm hieåu gioïng ñieäu thô Cheá Lan Vieân, chuùng toâi tìm hieåu qua heä thoáng töø ngöõ maø oâng quen löïa choïn vaø caùch toå chöùc ngoân ngöõ ñeå phaûn aùnh vaø bieåu hieän caùi nhìn theá giôùi trong thô oâng. Gioïng ñieäu thô tuy laø ñieäu hoàn cuûa moät caù nhaân nhöng bao giôø cuõng coù söï taùc ñoäng cuûa nhòp ñieäu ñôøi soáng vaø vang öùng cuûa chaát gioïng thôøi ñaïi. Gioïng ñieäu thô cuûa töøng nhaø thô laïi laø söï toång hoaø töø gioïng ñieäu cuûa moãi baøi thô. Trong quaù trình saùng taùc, moãi nhaø thô töï taïo ra moät gioïng ñieäu cho mình, mang phong caùch rieâng cuûa mình, ñoù laø gioïng “chuû” khaù oån ñònh, beàn vöõng. Tuy vaäy, cuøng vôùi söï chuyeån ®éng cuûa thôøi ñaïi, ñôøi soáng xaõ hoäi, theá giôùi tinh thaàn cuûa caùi toâi tröõ tình ít nhieàu cuõng coù söï biÕn chuyeån, khieán gioïng ñieäu cuõng coù nhöõng chuyeån bieán ñaùng keå. Gioïng ñieäu thô Cheá Lan Vieân laø moät tröôøng hôïp nhö vaäy. III.1. Giäng ®iÖu buån th−¬ng, bÞ quan trong "§iªu tµn" Trong soá 36 baøi thô cuûa taäp “Ñieâu taøn” , vaãn coù moät soá baøi thô coù maøu saéc cuûa söùc soáng: “Caønh caây thaém nghieâng mình trong naéng sôùm”, “Muoân saéc maøu raïng rôõ döôùi höông ñöa” (Xuaân veà), “Ta naèm ñoïc saùch trong vöôøn chuoái chim khaùch treân caønh hoùt líu lo” (Ñocï saùch); nhöng nhìn chung bao truøm caû taäp thô laø moät gioïng ñieäu buoàn chaùn, bi quan, khoâng loái thoaùt. Nhaän xeùt “Ñieâu taøn” Vuõ Tuaán Anh vieát: “Bao truøm caû taäp thô vaãn laø noãi chaùn chöôøng tuyeät voïng cuûa thi nhaân... trong bi kòch tinh thaàn cuûa nhaø thô, coù bi kòch 107 Nguyeãn Vaên Khöông Ngoân ngöõ thô Cheá Lan Vieân giai ñoaïn tröôùc 1975 cuûa daân toäc, noãi buoàn cuûa thôøi ñaïi.” [5,23]. Trong baøi traû lôøi lôøi phoûng vaán cho moät ngöôøi baïn, moät giaùo sö ngöôøi Ñöùc (naêm 1985), Cheá Lan Vieân noùi ñaïi yù thô oâng coù khuynh höôùng “thaàn bí”, “bi quan”, “buoàn” (döïa theo[5,17]). Chuùng toâi thoáng nhaát vôùi nhaän xeùt cuûa Vuõ Tuaán Anh ôû treân. Nhaän xeùt aáy ñaõ khaùi quaùt ñöôïc gioïng ñieäu cô baûn cuûa “Ñieâu taøn” maø chuùng toâi ñang tìm hieåu. Ñoïc “Ñieâu taøn” ngöôøi ta thaáy chuû theå tröõ tình leû loi, chöùng kieán moïi thöù quanh mình daàn tan raõ, moät söï tan raõ khoâng gì cöùu vaõn noåi: “thaùp chaøm ñua nhau ruïng”, “ñua nhau ñoå”, “gaïch chaøm rôi laùc ñaùc”, “ñeàn xöa ñoå naùt”, “töôïng chaøm lôû loùi”...Vuõ truï cuõng vôõ tan: “traêng ruïng”, “naéng ruïng”, “sao sa”, “hoa raïn vôõ”, “muoân caùnh ruõ”,...Moïi thöù cöù “thay ñoåi maõi”, “vuõ truï kia roài seõ bieán ra Hö Voâ”. Caûnh töôïng ñoù ñaõ gieo vaøo loøng chuû theå moät noãi ñau xoùt, nieàm tieác thöông, moät caûm giaùc u buoàn choaùng ngoäp. Laém luùc, chuû theå tröõ tình nhö thaáy thaân theå mình cuõng ñang tan vôõ. Ngoaøi lôùp töø ngöõ bieåu thò hoaït ñoäng tan raõ cuûa söï vaät nhö treân, ngöôøi ta coøn nhaän thaáy thi sÜ hä Cheá duøng nhieàu töø , côm tõ gôïi leân taâm traïng buoàn baõ: “naõo loøng toâi”, “thaáu laïnh caû loøng thô”, “u buoàn”, “saàu khoå vôùi öu tö”, “nhöõng öu phieàn, ñau khoå vôùi buoàn lo”, “hoàn quaïnh queõ” “moái ñau thöông”, “chaùn naûn vôùi U Buoàn”, “ta buoàn thöông, nhôù tieác, vôùi troâng mong”, “noãi lo saàu mong nhôù quaán theo chaân”, “ñöôïm veû saàu bi”, “daøy ñaëc khí u buoàn”, “beå u saàu”, “saàu tö”, “buoàn tö löï”, “chaùn naûn ñöông vaây phuû”, “khuùc buoàn thöông”, “ñieäu saàu bi”,...Hoaøi Anh nhaän xeùt: “Trong Ñieâu taøn cuûa Cheá Lan Vieân, taàn soá xuaát hieän cuûa nhöõng chöõ mang tính chaát “chaùn” raát lôùn” [5,147]. Vôùi nhöõng töø ngöõ nhö vaäy, gioïng ñieäu sao traùnh khoûi bi quan, buoàn chaùn. Caùi toâi tröõ tình trong “Ñieâu taøn” soáng coâ ñôn, hiu quaïnh trong moät khoâng gian toái taêm vôùi ñuû loaïi ma Hôøi vaây quanh. Nhieàu khi caùi toâi khoâng bieát coù mình treân coõi ñôøi khoâng nöõa: “Ai baûo duøm: Ta coù coù ta khoâng?”. Caùi toâi khoâng coøn laøm chuû ñöôïc baûn thaân mình, töï lui vaøo boùng ñeâm, than vaõn vôùi hö voâ, nhöng taát caû ñeàu laø hoaøi coâng, vaãn khoâng tìm ra loái thoaùt! Bieåu hieän gioïng ñieäu buoàn chaùn, bi quan coøn laø moät heä thoáng caâu caûm thaùn, coù yù nghóa ñau buoàn, bi quan, xoùt xa xuaát hieän daøy ñaëc trong “Ñieâu taøn”, keå caû nhöõng baøi thô maø chuùng toâi noùi coù maøu saéc cuûa söï soáng vaãn khoâng coù ngoaïi leä. Ñoù laø tieáng 108 Nguyeãn Vaên Khöông Ngoân ngöõ thô Cheá Lan Vieân giai ñoaïn tröôùc 1975 noùi xoùt xa tröôùc moät ñaát nöôùc bÞ tµn ph¸, daân toäc bò dieät vong. Ñoù laø taâm traïng cuûa caùi toâi bi quan khoâng loái thoaùt, moät noãi ñau xoùt, hoaøi nieäm dó vaõng... -"Ngaøy mai ñaây muoân loaøi roài tan raõ Vuõ truï kia roài bieán ra Hö Kh«ng (Boùng toái) -Vôùi toâi taát caû nhö voâ nghóa Taát caû khoâng ngoaøi nghóa khoå ñau! (Xuaân) -Nôi, oâi nhöõng nôi, töø xöa kia, röïc rôõ Nhöõng laâu ñaøi, thaønh quaùch, vôùi cung ñeàn! Nôi ngöïa hí xöông reàn vang trong gioù Nôi vang löøng tieáng haùt vaïn daân Chieâm! (Chieán töôïng) Cuøng vôùi caâu caûm thaùn laø heä thoáng caâu caàu khieán. Heä thoáng aáy duøng ñeå theå hieän taâm traïng bi quan cuûa caùi toâi tröõ tình, muoán ñöôïc xa laùnh coõi traàn gian, muoán ngaên caûn moïi maøu saéc cuûa cuoäc soáng, vì noù chæ gôïi laïi veát thöông xöa maø thoâi! -Taïo hoaù hôõi! Haõy traû toâi veà vôùi Chieâm quoác Haõy ñem toâi xa laùnh coõi traàn gian -Xuaân ñöøng veà! Heø ñöøng gieo aùnh löûa! Thu thoâi sang! Ñoâng thoâi laïi naõo loøng toâi! (Nhöõng sôïi tô loøng) Vôùi nhöõng töø ngöõ, lôùp hình aûnh, heä thoáng caâu caûm thaùn, caàu khieán maø chuùng toâi ñeà caäp ôû treân ñaõ noùi leân ñöôïc taâm traïng buoàn ñau, tiÕc th−¬ng, beá taéc ñeán noãi tuyeät voïng cuûa caùi toâi ôû “Ñieâu taøn”. Caùi toâi ôû ñoù nhoû beù tröôùc theá giôùi bao la ngoån ngang nhöõng veát ñoå. Caùi toâi laïc loõng giöõa baõi tha ma. Caùi toâi khoâng bieát ñi ñaâu, veà ñaâu trong coõi ñôøi aáy. Moïi yù nghó, haønh ñoäng cuûa caùi toâi 109 Nguyeãn Vaên Khöông Ngoân ngöõ thô Cheá Lan Vieân giai ñoaïn tröôùc 1975 khoâng vöît khoûi aùm aûnh cuûa söï cheát choùc. Taát caû nhöõng ñieàu phaân tích ôû treân chính laø m«tÝp, nhöõng hình töôïng, ôû ñoù caùc yeáu toá gaén keát nhau, hoâ öùng vôùi nhau ñaõ laøm noåi leân gioïng ñieäu cô baûn cuûa “Ñieâu taøn” laø gioïng ñieäu buoàn thöông, bi quan. Tìm hieåu “Ñieâu taøn”, chæ thaáy heä thoáng ngoân ngöõ thô, lôùp hình aûnh laø ñaëc bieät khaùc thöôøng nhöng gioïng ñieäu cuûa noù vaãn khoâng ngoaøi caùi maïch phoå bieán cuûa thi ca tröôùc Caùch maïng. Caùi moâtíp aáy, coù caùi “saàu” cuûa Huy Caän, caùi “chaùn” cuûa Theá Löõ, caùi “aûo naõo” cuûa Löu Troïng Lö... Ñieàu ñoù ñaõ khaúng ñònh laïi cô sôû cuûa gioïng ñieäu, gioïng ñieäu laø ñieäu hoàn cuûa caù nhaân nhöng bao giôø cuõng coù söï taùc ñoäng cuûa nhòp ñieäu ñôøi soáng vaø vang öùng cuûa chaát gioïng thôøi ñaïi. Chính nhöõng cô sôû treân cuõng laøm neân gioïng ñieäu thô cuûa “Aùnh saùng vaø phuø sa”, “Hoa ngaøy thöôøng, chim baùo baõo” sau naøy cuûa Cheá Lan Vieân. III.2. Giäng ®iÖu tr÷ t×nh - l·ng m¹n trong "¸nh s¸ng vµ phï sa", "Hoa ngµy th−êng, chim b¸o b·o" Cheá Lan Vieân ñeán vôùi “Aùnh saùng vaø phuø sa” nhö moät cuoäc trôû veà vôùi cuoäc ñôøi. Ñoâi luùc, caùi boùng cuõ vaãn gaây day döùt, nhöng treân cô baûn “Aùnh saùng vaø phuø sa” laø tieáng haùt caát cao ca ngôïi cuoäc soáng môùi, laø tieáng haùt say söa cuûa moät taâm hoàn ñaõ thaáy yù nghóa cuoäc ñôøi. Tình caûm cuûa Cheá Lan Vieân cuõng laø tình caûm cuûa lôùp thi só khi ñeán vôùi Caùch maïng, cuõng laø nieàm vui chung cuûa caû daân toäc ñoái vôùi coâng cuoäc xaây döïng cheá ñoä môùi. Cöù nhìn vaøo heä thoáng töø ngöõ, lôùp hình aûnh maø chuùng toâi ñaõ coù dòp ñeà caäp ôû muïc I.1.2 vµ I.2.1 cuõng ñuû thaáy moïi vaät ôû quanh caùi toâi tröõ tình luoân coù maøu saéc röïc rôõ. Ñieàu ñoù cho thaáy neáu nhö nhaø thô khoâng coù caùi nhìn laïc quan tröôùc cuoäc soáng thì saéc maøu ñeïp töôi aáy khoâng toàn taïi trong maét vaø thaäm chí laø trong taâm töôûng cuûa nhaø thô. Nhôù laïi “Ñieâu taøn”, ôû ñoù caùi toâi luoân ñaûo maét tìm kieám khaép nôi, hy voïng tìm ra moät maàm soáng ñeå baáu víu nhöng chæ laëp tôùi, laëp lui ñeán chaùn maét bôûi nhöõng caûnh ñoå naùt, nhöõng boùng ma chaäp chôøn nhaûy muùa. Nhö theá, thöû hoûi laøm sao “Ñieâu taøn”khoâng buoàn cho ñöôïc! Traùi laïi, trong “Aùnh saùng vaø phuø sa”, caùi toâi tröõ tình luoân phaùt hieän ra nhöõng ñieàu baát ngôø, môùi laï, thuù vò. Ta baét gaëp trong thô Cheá Lan Vieân coù raát nhiÒu caâu caûm thaùn coù nhöõng töø ngöõ: “oâi”, “oâ hay”, “boãng”... cho thaáy thi só coù ñoâi maét giaøu phaùt hieän, khoâng chæ phaùt hieän söï ñoåi môùi cuûa theá giôùi beân ngoµi maø coøn caû theá giôùi beân trong cuûa nhaø thô: “ Oâi tieáng keâu 110 Nguyeãn Vaên Khöông Ngoân ngöõ thô Cheá Lan Vieân giai ñoaïn tröôùc 1975 moät nöûa than ñen, moät nöûa hoàng maùi ngoùi”, “Raëng ñaøo tröôùc ngoõ em qua, Saùng nay boãng öôùm caønh hoa vaøo muøa, Ñaày vöôøn loäc bieác non tô. Naêm ñi chöa heát, ñaõ ngôø d©u xuaân” (Hoa ñaøo nôû sôùm) “Oâi! Caùi thuôû loøng ta yeâu toå quoác. Haïnh phuùc naøo khoâng haïnh phuùc ñaàu tieân” (Toå quoác bao giôø ñeïp theá naøy chaêng?), “Cöôøi ñöôïc roài boãng rôi tan tieáng khoùc” (Nhaät kí moät ngöôøi chöõa beänh). Phaùt hieän ñöôïc nieàm vui môùi cuõng laø diïp ñeå nhaø thô nhaän ra nhöõng thieáu soùt cuûa mình tröôùc kia: “Boãng hoái tieác nghìn caâu thô nöôùc chaûy” (Ñi thöïc teá). Phaùt hieän ra ñeå nhô,ù ñeå maø caûnh giaùc chöù khoâng heà bi luïy, bôûi tieáng khoùc khoâng coøn ñaát ôû cuoäc ñôøi naày! Ñi töø “Aùnh saùng vaø phuø sa” ñeán “Hoa ngaøy thöôøng chim baùo baõo”, Cheá Lan Vieân chæ “haäm höïc” vôùi giaëc Myõ coøn vôùi nhaân daân thì “gaëp moãi maët ngöôøi ñeàu muoán gheù moâi hoân”. Cuõng vì vaäy maø taàn soá xuaát hieän cuûa nhöõng caâu coù chöùa ñoäng töø caûm xuùc nhö: yeâu, thöông, möøng, vui, say söa, troâng, mong... nhieàu voâ cuøng. Ñieàu ñoù theå hieän nieàm tin yeâu cuûa nhaø thô vôùi nhaân daân, vôùi cuoäc soáng. Hoàn thô Cheá Lan Vieân ñaõ hoaøn ñoåi khaùc. NÕu tröôùc kia oâng nhìn vaøo trong ñeå bieåu hieän mình thì nay, oâng nhìn ra chung quanh ñeå theå hieän cuoäc soáng. Neáu tröôùc kia laø tieáng noùi bi thaûm cuûa moät soá phaän thì baây giôø laø tieáng ca vui cuûa caû daân toäc. Cuoäc soáng môùi coù caû nieàm vui kieán thieát ñaát nöôùc, coù caû caùi haøo huøng cuûa cuoäc ñoái ñaàu vôùi keû thuø xaâm luôïc. Maát maùt ñau thöông vaãn coøn nhöng khoâng vì vaäy maø gioïng thô traàm laéng, noù vaãn luoân ñöôïc caát cao. Ñaùnh tan giaëc nöôùc, daân toäc aám no haïnh phuùc gaàn nhö laø chuû ñeà xuyeân suoát trong hai taäp thô cuûa Cheá Lan Vieân. Nhö chuùng toâi coù dòp ñeà caäp ôû so saùnh ngheä thuaät, moïi hình aûnh cuoäc soáng ñeàu ñöôïc nhaø thô ngaém nhìn, lieân töôûng ñeán aám no haïnh phuùc. Nhaø thô trôû veà vôùi ñôøi laø trôû veà vôùi haïnh phuùc “nhö treû thô ñoùi loøng gaëp söõa” ñöôïc yeâu cuoäc ñôøi cuõng laø moät haïnh phuùc “Toâi yeâu quaù! Cuoäc ñôøi nhö con ñeû. Nhö ñeâm xuaân ngöôøi vôï treû yeâu choàng”, nhìn baõi bôø maøu môõ nhaø thô cuõng lieân töôûng ñeán haïnh phuùc: “baõi bôø soùng ñoâi. Nhö choàng nhö vôï”, nhöõng con taøu vaøo caûng cuõng veõ leân vieãn caûnh haïnh phuùc “nhöõng con taøu chôû ñaày haïnh phuùc”. Cuøng maïch caûm xuùc ñoù laø hình aûnh cuûa moät cuoäc soáng aám no. Ñoïc thô «ng, ngöôøi ta baét gaëp raát nhieàu töø ngöõ, hình aûnh gôïi leân söï aám no, giaøu coù nhö: “trong loøng ñaõ ñuùc trieäu ñoàng vui”, “nhaân daân nhö thoûi vaøng”, “queâ höông ta laø ngoïc”, “ta nay nhö baø meï coøn xuaân ngöïc caêng troøn hai baàu söõa”, “meï hieàn laém söõa”, “ maät ong ñen”, “ môõ ñoâng”, “thòt ñuùc”, “gioø ngon”, “ xoâi 111 Nguyeãn Vaên Khöông Ngoân ngöõ thô Cheá Lan Vieân giai ñoaïn tröôùc 1975 ngon”, “muøa chim laém thoùc”... Song song vôùi maûng ñeà taøi phaûn aùnh söï kieän xaây döïng ñôøi soáng môùi ôû mieàn Baéc, Cheá Lan Vieân coøn coù maûng ñeà taøi phaûn aùnh söï nghieäp choáng Myõ cuûa toµn daân ta. Cuoái naêm 1964, Myõ leo thang chieán tranh ra taän mieàn Baéc xaõ hoäi chuû nghóa. Neáu nhö ôû “Aùnh saùng vaø phuø sa” chæ coù moät soá baøi thô toá caùo toäi aùc cuûa boïn tay sai ôû mieàn Nam thì “Hoa ngaøy thöôøng, chim baùo baõo”, soá löôïng nhöõng baøi thô choáng Myõ tröïc tieáp caøng ñöôïc naâng leân theo ñaø leo thang chieán tranh cuûa ñeá quoác. Vôùi ñeà taøi xaây döïng cuoäc soáng môùi, thô Cheá Lan Vieân vui töôi, bay bæng bao nhieâu thì ôû ñeà taøi choáng Myõ thô oâng ñaày noãi caêm hôøn vuùt cao baáy nhieâu. Vôùi loøng caêm thuø cao ñoä, ôû nhöõng baøi thô choáng Myõ trong “Aùnh saùng vaø phuø sa”, Cheá Lan Vieân giaän döõ neùm vaøo maët keû thuø ñuû nhöõng töø ngöõ xaáu xa, naëng neà nhaát. Nhöng döôøng nhö chæ ñeå haû côn giaän chöù chöa loät taû ñöôïc baûn chaát thaâm ñoäc cuûa keû thuø. ¤ng môùi chæ bieåu loä ñöôïc söï phaån noä cuûa lí trí chöù chöa ñaït ñöôïc lí trí cuûa söï phaãn noä. Phaûi keå ñeán nhöõng baøi thô sau naøy nhö: “Ñeá quoác Myõ laø keû thuø rieâng cuûa moãi traùi tim ta”, “ÔÛ ñaâu? ÔÛ ñaâu? ÔÛ ñaát anh huøng”, “Caùi haàm choâng giaûn dò”, “ Sao chieán thaéng” oâng vieát khi chöùng kieán nhaân daân ta tröïc tieáp chieán ñaáu vaø thöû thaùch mình trong cuoäc chieán ñaáu aáy. Ñaát nöôùc vuït ñöùng daäy, hieân ngang trong tö theá anh huøng. Taát caû nhöõng ñieàu ñoù laøm neàn cho tieáng thô choáng Myõ cuûa oâng vuùt cao, chaéc khoûe, ñaäm chaát trí tueä nhö moät baûn anh huøng ca. ÔÛ “Aùnh saùng vaø phuø sa” ngöôøi ta thaáy Cheá Lan Vieân boäc loä tình yeâu nöôùc cuûa mình moät caùch ñaèm thaém thì khi ñaát nöôùc bò xaâm phaïm, tình yeâu nöôùc cuûa oâng ñaõ chuyeån sang moät cung baäc khaùc, noù soâi noåi, maõnh lieät thaønh nieàm khao khaùt ñöôïc xaû thaân vì toå quoác. Ñoù cuõng laø nieàm khao khaùt cuûa haøng trieäu ngöôøi trong thôøi ñaïi bÊy giôø. ¤i toå quoác ta, ta yeâu nhö maùu thòt, Nhö meï cha ta, nhö vôï nhö choàng. ¤i toå quoác, neáu caàn, ta cheát Cho moãi ngoâi nhaø, ngoïn nuùi, con soâng... (Sao chieán thaéng) Lòch söû cho thaáy daân toäc Vieät Nam coù loøng noàng naøn yeâu nöôùc, tinh thaàn aáy seõ troãi leân maõnh lieät khi toå quoác bò xaâm laêng. Giaëc Myõ leo thang chieán tranh, gaén lieàn vôùi ñeà taøi choáng Myõ laø yù thöùc cuûa nhaø thô vôùi toå quoác. Nhöõng baøi thô nhö: “Toå quoác bao giôø ñeïp theá naøy chaêng?”, “Con maét Baïch Ñaèng, con 112 Nguyeãn Vaên Khöông Ngoân ngöõ thô Cheá Lan Vieân giai ñoaïn tröôùc 1975 maét Ñoáng Ña”, “Suy nghó 1966” coù theå noùi laø nhöõng baøi thô ñeïp nhaát cuûa Cheá Lan Vieân thÓ hiÖn loøng töï haøo vÒ Toå quoác, daân toäc. Quaù khöù ñau thöông vaø anh huøng cuûa daân toäc ñöôïc huy ñoäng nhö moät nguoàn söùc maïnh trong cuoäc chieán ñaáu. Treân taàm cao cuûa cuoäc chieán ñaáu choáng Myõ, Cheá Lan Vieân nhìn Toå quoác m×nh trong chieàu saâu lòch söû. Oâng nhaéc laïi quaù khöù daân toäc vôùi nhöõng phuùt saùng röïc cuûa lòch söû, coù caû nhöõng phuùt bi thöông, ñen toái ñeå theá heä hoâm nay hieåu roõ hôn truyÒn thèng cña d©n téc “cho ñeán nhöõng gioït leä cha oâng cuõng coøn coù ích vôùi ta nhieàu” (Göûi Kieàu cho em naêm ñaùnh Myõ). Noùi quaù khöù cuûa daân toäc, bao giôø Cheá Lan Vieân cuûa chuyeån tieáp tôùi ngaøy hoâm nay nhö ñeå thoåi truyeàn thoáng baát khuaát cuûa toaøn daân toäc vaøo cuoäc chiÕn ñaáu vôùi ñeá quoác xaâm löôïc. Nh÷ng baøi thô vieát veà ñaát nöôùc trong nhöõng ngaøy choáng Myõ cuûa Cheá Lan Vieân laø nhöõng khuùc traùng ca thaém ñöôïm chaát tröõ tình. ÔÛ ñoù, coù söï töông xöùng giöõa caûm xuùc maõnh lieät vaø söùc khaùi quaùt saâu saéc. Qua ñeà taøi Toå quoác, Cheá Lan Vieân ñaõ xaây döïng neân moät hình töôïng Vieät Nam anh duõng trong ñau thöông. Traùi laïi boä maët keû thuø thì thaâm ñoäc, tinh vi (xem laïi muïc II.2.1 vaø II.2.2). Qua phaân tích, chuùng toâi nhaän thaáy caûm höùng chuû ñaïo cuûa Cheá Lan Vieân ôû “Aùnh saùng vaø phuø sa” cuõng nhö “ Hoa ngaøy thöôøng, chim baùo baõo” laø caûm höùng veà ñaát nöôùc, ®aát nöôùc khoâng ngöøng thay da, ñoåi thòt sau hoøa bình laäp laïi. Ñoåi môùi ñaát nöôùc gaëp gôõ vôùi ñoåi môùi taâm hoàn ®· laøm neân moät söï coäng höôûng, naâng tieáng thô bay boång say meâ. Maøu saéc ñöôïc choïn löïa mieâu taû laø nhoùm maøu saéc röïc rôõ, saùng trong phaûn aùnh moät söùc soáng ña daïng saéc maøu; moät heä thoáng töø ngöõ gôïi leân söï non tô, söï giaøu coù, söï haïnh phuùc, aám no laø lôùp töø ngöõ cô baûn noåi baät; moät heä thoáng caâu caûm thaùn bieåu hieän nieàm vui baát ngôø tröôùc söï ñoåi thay kyø dieäu cuûa ñaát nöôùc. .. Taát caû nhöõng yeáu toá ñoù laø cô sôû ñeå noùi leân gioïng ñieäu cô baûn cuûa hai taäp thô treân laø gioïng ñieäu tröõ tình – laõng maïn. Caøng veà cuoái taäp thô “ "Hoa ngaøy thöôøng, chim baùo baõo” vôùi caûm höùng cuûa nhöõng baøi thô ca ngôïi toå quoác, nhöõng baøi thô choáng My,õ chuùng toâi nhaän thaáy coù moät böôùc phaùt trieån môùi cuûa thô Cheá Lan Vieân töø saéc thaùi tröõ tình ñaäm neùt giai ñoaïn ñaàu ñeán chaát trieát lí ñaäm chaát trí tueä. Nhö vaäy, veà cuoái ñaõ coù moät söï chuyeån bieán gioïng thô. Chuùng toâi xin laáy yù kieán cuûa Vuõ Tuaán Anh ñeå thay lôøi keát luaän veà gioïng ñieäu thô Cheá Lan Vieân: “Töø gioïng ñieäu tröõ tình- laõng maïn cuûa “Aùnh saùng vaø phuø sa”, gioïng thô Cheá Lan Vieân thôøi kyø naøy chuyeån sang tröõ tình-chính luaän. ” [5,27]. 113 Nguyeãn Vaên Khöông Ngoân ngöõ thô Cheá Lan Vieân giai ñoaïn tröôùc 1975 c. PhÇn kÕt luËn 1. Th¬ tr÷ t×nh lµ mét h×nh thøc s¸ng t¸c ®Ó ph¶n ¸nh cuéc sèng, thÓ hiÖn t©m tr¹ng, c¶m xóc b»ng ng«n ng÷ nghÖ thuËt. Th¬ tr÷ t×nh lµ m¶nh ®Êt chøa ®ùng sinh ®éng nhÊt c¸ tÝnh s¸ng t¹o cña nhµ th¬. Nghiªn cøu th¬ tr÷ t×nh ë c¸c gãc ®é h×nh t−îng chñ thÓ tr÷ t×nh, nh©n vËt tr÷ t×nh, giäng ®iÖu nghÖ thuËt kh«ng thÓ kh«ng ph¸t hiÖn qua yÕu tè ng«n ng÷ thÓ hiÖn trùc tiÕp trong bµi th¬. Nghiªn cøu th¬ tr÷ t×nh xÐt cho cïng chÝnh lµ ph¸t hiÖn h×nh t−îng vµ nghÖ thuËt x©y dùng thÓ hiÖn h×nh t−îng. Tµi n¨ng còng nh− c¸ tÝnh s¸ng t¹o cña nhµ th¬ kh«ng ®©u thÓ hiÖn râ h¬n h×nh thøc sö dông ng«n ng÷ x©y dùng h×nh t−îng. Th¬ ChÕ Lan Viªn ngay lÇn ®Çu xuÊt hiÖn ®· t¹o ®−îc Ên t−îng m¹nh ë ng−êi ®äc. Mét trong nh÷ng yÕu tè lµm nªn Ên t−îng ®ã chÝnh lµ hiÖn t−îng ng«n ng÷. Ng«n ng÷ th¬ ChÕ Lan Viªn ®Æc biÖt næi bËt ë chç "®ét ngét", "®ét xuÊt". Nh÷ng tËp th¬ ra ®êi nèi tiÕp sau ®ã, ng«n ng÷ th¬ «ng vÉn lu«n gi÷ ®−îc sù "®ét ngét, ®ét xuÊt" Êy vµ trë thµnh hiÖn t−îng phæ biÕn trong qu¸ tr×nh s¸ng t¸c cña «ng. ChÝnh sù ®Æc biÖt cña ng«n ng÷ lµ mét trong nh÷ng nguyªn nh©n lµm nªn sù qui tô cña nhiÒu c©y bót phª b×nh nghiªn cøu t×m hiÓu, ph©n tÝch, b×nh luËn th¬ «ng. Nghiªn cøu ng«n ng÷ th¬ ChÕ Lan Viªn mét c¸ch hÖ thèng, toµn diÖn lµ mét h−íng tiÕp cËn võa phï hîp víi ®Æc tr−ng thÓ lo¹i th¬ tr÷ t×nh võa phï hîp víi h×nh thøc cã nhiÒu c¸ch t©n ®Æc biÖt vÒ mÆt ng«n ng÷ cña «ng. 2. NÕu chia "§iªu tµn" lµ mét giai ®o¹n vµ "¸nh s¸ng vµ phï sa", "Hoa ngµy th−êng, chim b¸o b·o" lµ mét giai ®o¹n th× chóng ta thÊy râ hai giai ®o¹n s¸ng t¸c lµ hai c¸ch lùa chän tõ ng÷, thÓ hiÖn râ hai c¸i nh×n kh¸c nhau cña ChÕ Lan Viªn trong dông ý nghÖ thuËt. ë tËp "§iªu tµn", hÖ thèng tõ ng÷ lùa chän cã tÝnh biÓu tr−ng, t¹o h×nh, c¬ b¶n n»m trong tr−êng liªn t−ëng vÒ chÕt chãc, huû diÖt. §ã lµ nh÷ng líp tõ 114 Nguyeãn Vaên Khöông Ngoân ngöõ thô Cheá Lan Vieân giai ñoaïn tröôùc 1975 ng÷ biÓu thÞ h×nh ¶nh, kh¸i niÖm vÒ c¸i chÕt lµm hiÖn lªn ho¹t ®éng chia c¾t, tan r· vµ nh÷ng mµu s¾c ®en tèi. Nh×n chung tõ ng÷ ë ®ã cã phÇn ®¬n ®iÖu, ph¹m vi ho¹t ®éng hÑp, lµ hÖ thèng tõ ng÷ cã s½n cña c¸ nh©n nhiÒu h¬n lµ lêi ¨n tiÕng nãi phong phó cña nh©n d©n. ViÖc lùa chän tõ ng÷ nh− vËy kh«ng n»m ngoµi "c¸i nh×n vµo trong" bi quan cña nhµ th¬ tr−íc cuéc ®êi. §Õn giai ®o¹n sau, líp tõ ng÷ chØ mµu s¾c ®en tèi, vµ líp tõ ng÷ biÓu thÞ ho¹t ®éng tan r· d−êng nh− kh«ng cßn ®−îc sö dông mµ thay vµo ®ã lµ nh÷ng líp tõ ng÷ ®a d¹ng, s¾c mµu t−¬i s¸ng. Riªng líp tõ ng÷ biÓu thÞ h×nh ¶nh gîi lªn chÕt chãc vÉn tiÕp tôc xuÊt hiÖn, thËm chÝ cßn xuÊt hiÖn nhiÒu nh−ng dông ý nghÖ thuËt hoµn toµn kh¸c víi tr−íc kia. Nã kh«ng cßn biÓu thÞ cho sù chÕt chãc v« cí, bi quan mµ mang ý nghÜa ca ngîi sù hy sinh cña nh©n d©n vµ ý nghÜa tè c¸o kÎ thï. ë giai ®o¹n nµy, ngoµi líp tõ ng÷ quen thuéc ®−îc kÕ thõa tõ truyÒn thèng thi ca d©n téc, lêi nãi cña quÇn chóng nh©n d©n thuéc ®ñ c¸c lÜnh vùc ®êi sèng ®−îc bæ sung, sö dông t¹o nªn mét hÖ thèng ng«n ng÷ nghÖ thuËt hÕt søc phong phó, ®a d¹ng trong th¬ ChÕ Lan Viªn. Tuy cã lóc «ng sö dông tõ ng÷, h×nh ¶nh th« nh¸m, Ýt quen thuéc víi phong c¸ch ng«n ng÷ th¬ tr÷ t×nh, nh−ng nh×n trªn ®¹i thÓ, thµnh c«ng lín nhÊt cña ChÕ Lan Viªn lµ biÕn ®−îc ng«n ng÷ cña quÇn chóng thµnh ng«n ng÷ nghÖ thuËt trong th¬, gióp cho th¬ ph¶n ¸nh ®−îc cuéc sèng ®a s¾c diÖn, gÇn gòi víi sinh ho¹t ®êi th−êng cña nh©n d©n. Víi nh÷ng ®iÒu ®ã ®· thÓ hiÖn ®−îc niÒm tin yªu cña ChÕ Lan Viªn ®èi víi cuéc sèng míi s«i ®éng cña d©n téc trong ®Êu tranh giµnh ®éc lËp, tù do. Tõ ®©y, chóng t«i nhËn ra r»ng: kh«ng cã tõ ng÷ chuyªn dµnh cho th¬ mµ quan träng lµ nhµ th¬ cã lµm cho lêi nãi n«m na trë thµnh ng«n ng÷ th¬ hay kh«ng. ChÕ Lan Viªn thËt sù cã tµi ®ã vµ «ng ®· gãp phÇn lµm nªn sù phong phó sinh ®éng cña bé mÆt th¬ ca trªn b×nh diÖn ng«n ng÷. Nghiªn cøu c¸ch lùa chän, dông ý nghÖ thuËt, s¸ng t¹o trong c¸ch dïng tõ, chóng ta còng nhËn ra ®−îc t×nh c¶m, th¸i ®é quan niÖm trong t− duy nghÖ thuËt cña ChÕ Lan 115 Nguyeãn Vaên Khöông Ngoân ngöõ thô Cheá Lan Vieân giai ñoaïn tröôùc 1975 Viªn. Râ rµng nghiªn cøu th¬, t×m hiÓu c¸ch lùa chän tõ ng÷ cña nhµ th¬ lµ mét c«ng viÖc rÊt h÷u Ých vµ thiÕt thùc. 3. Tµi n¨ng ë ChÕ Lan Viªn ®−îc ghi nhËn, ®¸nh gi¸ cao chÝnh lµ chç s¸ng t¹o c¸ch t©n ng«n ng÷ th¬. ¤ng sö dông hÇu nh− ®Çy®ñ c¸c ph−¬ng tiÖn cña ng«n ng÷ d©n téc ®Ó x©y dùng h×nh t−îng. Trong nh÷ng ph−¬ng tiÖn Êy ph¶i kÓ ®Õn nh÷ng s¸ng t¹o, c¸ch t©n ®Æc biÖt trong so s¸nh, ®èi lËp lµm thµnh biÖn ph¸p nghÖ thuËt c¬ b¶n, chñ yÕu trong th¬ «ng. Qua thèng kª dÔ nhËn thÊy h×nh nh− mäi vÊn ®Ò ®Òu ®−îc «ng ®em ra ®èi chiÕu so s¸nh ®Ó ph¸t hiÖn phÈm chÊt, chiÒu s©u quy luËt cña c¸c hiÖn t−îng ®êi sèng thuéc ph¹m vi ®èi t−îng thi ca. ¤ng th−êng më réng so s¸nh kh«ng chØ mét yÕu tè s¸nh víi mét mµ th−êng dïng ®Õn hai, ba hay nhiÒu yÕu tè so s¸nh víi mét yÕu tè. ¤ng cã nhiÒu kiÓu so s¸nh l¹, ®Æc s¾c t¹o ra hiÖu qu¶ nghÖ thuËt cao. Nh− tr−êng hîp hai ®èi t−îng vèn tr¸i ng−îc nhau vÒ l«gÝc ®−îc so s¸nh lµm cho vÊn ®Ò nªu lªn mang ®Ëm chÊt triÕt lý. L¹i cã tr−êng hîp hai ®èi t−îng rÊt xa nhau nh÷ng vÉn ®−îc ChÕ Lan Viªn ph¸t hiÖn ra nÐt t−¬ng ®ång t¹o ®iÒu kiÖn n©ng cao sù liªn t−ëng cho ng−êi ®äc, t¹o høng thó khi ph¸t hiÖn ®−îc vÊn ®Ò. TÊt c¶ hiÖn ra c¸i nh×n rÊt s©u, rÊt xa ®èi víi sù vËt cña nhµ th¬. Víi nh÷ng h×nh ¶nh ®Ñp, nhiÒu liªn t−ëng thó vÞ, so s¸nh nghÖ thuËt cña ChÕ Lan Viªn ®Æc biÖt hÊp dÉn ng−êi ®äc. Cã thÓ nãi ChÕ Lan Viªn lµ nhµ so s¸nh nghÖ thuËt tµi ba trong th¬ ca. Ngoµi so s¸nh ChÕ Lan Viªn th−êng sö dông nghÖ thuËt ®èi lËp. §èi lËp lµ biÖn ph¸p nghÖ thuËt tiªu biÓu cña ng«n ng÷ th¬ ChÕ Lan Viªn.NÐt c¸ch t©n ®−îc ghi nhËn ë ®èi lËp trong th¬ «ng lµ sù më réng trïng ®iÖp cÊu tróc. ¤ng th−êng ®Æt nhiÒu tõ ng÷, h×nh ¶nh, sù viÖc vµo mçi vÕ lµm cho vÊn ®Ò xem xÐt lu«n ®−îc më réng. Cã nhiÒu bµi th¬ cña «ng chØ lµ mét cÊu tróc ®èi lËp, nh−ng cã khi c¶ bµi th¬ lµ chång chÊt nh÷ng cÊu tróc ®èi lËp. §èi lËp trong th¬ ChÕ Lan Viªn ®a d¹ng vÒ h×nh thøc, kiÓu lo¹i. ¤ng lµ mét trong nh÷ng nhµ th¬ cã kiÓu tæ chøc ng«n ng÷ ®èi lËp nhiÒu nhÊt. 116 Nguyeãn Vaên Khöông Ngoân ngöõ thô Cheá Lan Vieân giai ñoaïn tröôùc 1975 CÊu tróc ®èi lËp trong th¬ ChÕ Lan Viªn thiªn vÒ ý nghÜa triÕt lý, ®Ëm chÊt trÝ tuÖ, nh−ng còng giµu tÝnh biÓu c¶m. §èi lËp gióp cho vÊn ®Ò nhµ th¬ nªu lªn bao giê còng ®−îc xem xÐt ë møc ®é s©u, gióp ta dÔ kh¸m ph¸ ra qui luËt vµ ch©n lý. ChÊt trÝ tuÖ cña ChÕ Lan Viªn ®−îc hiÖn ra trong c¸c so s¸nh vµ ®èi lËp nghÖ thuËt. Nã hÊp dÉn ng−êi ®äc bëi th−êng kh¬i cho hä nh÷ng liªn t−ëng hÕt søc thó vÞ, bÊt ngê trong c¸c h×nh t−îng th¬ ®éc ®¸o, míi mÎ. 4. Bªn c¹nh thµnh c«ng cña viÖc sö dông ng«n ng÷ nghÖ thuËt x©y dùng h×nh t−îng, ChÕ Lan Viªn cßn gãp cho lý luËn th¬ ca mét h×nh thøc lý luËn míi mÎ. §ã lµ lý luËn ng«n ng÷ th¬ b»ng h×nh t−îng ng«n ng÷ th¬. XÐt vÒ mÆt h×nh thøc, ChÕ Lan Viªn ®· gãp phÇn lµm "l¹ ho¸" nh÷ng h×nh thøc vèn ®· quen thuéc t¹o nªn sù sinh ®éng, ®a d¹ng, hÊp dÉn thÝch thó cho ng−êi ®äc. §¸ng tr©n träng lµ kh«ng ph¶i chØ cã sù míi mÎ cña h×nh thøc mµ cßn cã nhiÒu vÊn ®Ò néi dung lý luËn ®−îc bæ sung. Nhµ th¬ lu«n t×m tßi, ph¸t hiÖn b¶n chÊt qui luËt cña c¸c hiÖn t−îng nghÖ thuËt vµ diÔn ®¹t nã b»ng nh÷ng h×nh t−îng sinh ®éng, ®éc ®¸o. T×m hiÓu quan niÖm vÒ ng«n ng÷ nghÖ thuËt trong th¬ ChÕ Lan Viªn, chóng ta lý gi¶i ®−îc c¸ch sö dông cÊu tróc ng«n ng÷ trong th¬ «ng. 5. Trªn c¬ së t×m hiÓu ng«n ng÷ nghÖ thuËt cña mét t¸c gi¶ - ng«n ng÷ th¬ ChÕ Lan Viªn giai ®o¹n tr−íc 1975, chóng t«i nhËn thÊy h−íng tiÕp cËn nµy sÏ cã kh¶ n¨ng ®−îc tiÕp tôc më ra trªn hai b×nh diÖn lín: B×nh diÖn thø nhÊt: TiÕp tôc ®i s©u nghiªn cøu ng«n ng÷ th¬ ChÕ Lan Viªn ë c¸c giai ®o¹n, tõ ®ã kh¸i qu¸t phong c¸ch ng«n ng÷ th¬ cña «ng, mét nhµ th¬ lín cña nÒn th¬ ca ViÖt Nam hiÖn ®¹i. B×nh diÖn thø hai: Më réng ph¹m vi nghiªn cøu ng«n ng÷ th¬ ë mçi giai ®o¹n trong tiÕn tr×nh th¬ ca hiÖn ®¹i, qua ®ã kh¸i qu¸t mét khuynh h−íng, mét lo¹i h×nh ng«n ng÷ th¬ ca cña thêi ®¹i vµ kh¼ng ®Þnh vÞ trÝ gi¸ trÞ cña mét nÒn th¬. 117 Tµi liÖu tham kh¶o 1. Nhieàu taùc giaû - Lyù Luaän Vaên Hoïc (taùi baûn laàn thöù hai) – Nxb GD-HN, 2002 2. Nhieàu taùc giaû - Töø trong di saûn ...- Nxb Taùc phaåm môùi – HN , 1981 3. Nhieàu taùc giaû - Töï ñieån thuaät ngöõ Vaên hoïc – Nxb GD - HN , 1992 4. Nhieàu taùc giaû - Töï ñieån giaûi thích thuaät ngöõ ngoân ngöõ hoïc – Nxb GD-HN, 1996 5. Nhieàu taùc giaû - Cheá Lan Vieân veà taùc giaû vaø taùc phaåm – Nxb GD - HN, 2001 6. Nhieàu taùc giaû - Cheá Lan Vieân , ngöôøi laøm vöôøn vónh cöûu – Nxb HNV-HN, 1995 7. Nhieàu taùc giaû - Daãn luaän ngoân ngöõ hoïc – NXB Giaùo duïc – HN 1998 8. Nguyeãn Phan Caûnh - Ngoân ngöõ thô – Nxb Vaên hoïc Thoâng tin - HN , 2001 9. Hoàng Dieâu - Moät caùch noùi cuûa ngoân ngöõ thô – Taïp chí ngoân ngöõ soá 3/2001 10. Höõu Ñaït - Ngoân ngöõ thô Vieät Nam – Nxb KHXH - HN , 2000 11. Leâ Ñaït - Maáy yù kieán veà thô – Taïp chí ngoân ngöõ soá 3/2001 12. Pospelov G.N - Daãn luaän nghieân cöùu Vaên hoïc(Taäp2) – Nxb GD-HN,1985 13. Lyù Traïch Haäu - Boán baøi giaûng Myõ hoïc – Nxb ÑHQG – HN, 2002 14. Leâ Anh Hieàn - Thô ca ngoân ngöõ taùc giaû vaø taùc phaåm – Nxb GD-HN, 2002 15. Nguyeãn Thaùi Hoøa - Nhöõng vaán ñeà thi phaùp cuûa Truyeän – Nxb GD-HN, 2000 16. Ñoaøn Troïng Huy - Nhöõng neùt ñaëc saéc cô baûn cuûa hình thöùc ngheä thuaät thô Cheá Lan Vieân töø sau 1945 – Luaän aùn PTSKH Ngöõ Vaên – ÑHSP HN , 1994 17. Maõ Giang Laân - Tìm hieåu thô – Nxb TN-HN, 1997 18. Nguyeãn Lai - Ngoân ngöõ vôùi saùng taïo vaø tieáp nhaän vaên hoïc – Nxb GD-HN , 1998 19. Ñinh Troïng Laïc - 99 Phöông tieän vaø bieän phaùp tu töø tieáng Vieät (taùi baûn) – Nxb GD - HN, 2002 20. Ñinh Troïng Laïc - Phong caùch tieáng Vieät – Nxb ÑHSP1 - HN, 1994 21. Timofeâeùp L.I - Nguyeân lyù luaän vaên Vaên hoïc (Taäp2) – Nxb Vaên hoùa - HN,1989 22. Nguyeãn Theá Lòch - Ngöõ phaùp cuûa thô – Taïp chí Ngoân ngöõ soá 11, 12/2000, soá 1/2001 23. Phöông Löïu - Tinh hoa lyù luaän vaên hoïc coå ñieån Trung Quoác – Nxb GD - HN, 1989 24. Phöông Löïu - Lyù luaän pheâ bình vaên hoïc Phöông Taây theá kyû XX – Nxb VH - HN, 2001 25. Nguyeãn Ñaêng Maïnh - Con ñöôøng ñi vaøo theá giôùi ngheä thuaät nhaø vaên – Nxb GD - HN, 2002 26. Traàn Nhuaän Minh - Ngoân ngöõ thô hieåu theá naøo cho phaûi – Taïp chí Ngoân ngöõ soá 6/2001 27. Phan Ngoïc - Thô laø gì ? – taïp chí Vaên hoïc soá 1/1991 28. Jakobson R - Ngoân ngöõ vaø thi ca (Taøi lieäu phoâ toâ, Cao Xuaân Haïo dòch) 29. Traàn Ñình Söû - Lyù luaän vaø pheâ bình Vaên hoïc – Nxb Hoäi nhaø vaên - HN 1996 30. Traàn Ñình Söû - Thi phaùp Truyeän Kieàu – Nxb GD-HN, 2002 31. Traàn Ñình Söû - Thi phaùp thô Toá Höõu – Nxb Vaên hoïc Thoâng tin – HN , 2001 32. Traàn Ñình Söû - Daãn luaän thi phaùp hoïc – Nxb GD-HN , 1998 33. Traàn Ñình Söû - Nh÷ng thÕ giíi nghÖ thuËt th¬ – Nxb §HQG, HN, 2001 34. Nguyeãn Baù Thaønh - Thô Cheá Lan Vieân vôùi phong caùch suy töôûng – Nxb GD- HN 1999 35. Traàn Khaùnh Thaønh - Thi phaùp thô Huy Caän – Nxb VH - HN, 2002 36. Ñaøo Thaûn - Ñaëc tröng cuûa ngoân ngöõ ngheä thuaät theå hieän trong vaên xuoâi – Taïp chí Vaên hoïc soá 2/1992 37. Nguyeãn Quang Thieàu (chuû bieân) - Taùc giaû noùi veà taùc phaåm – NXB Treû, 2000 38. Vuõ Duy Thoâng - Ngoân ngöõ thô noùi vaø ngoân ngöõ thô khaùng chieán – Taïp chí Ngoân ngöõ 1/2001 39. Ñoã Lai Thuùy - Maét thô 1 – Nxb Vaên hoaù Thoâng tin HN , 2000 40. Nguyeãn Nghóa Troïng - Tìm hieåu ngoân ngöõ thô – Taïp chí Vaên hoïc soá 6 naêm 1984 41. Phaïm Quang Trung - Thô trong maét ngöôøi xöa – Nxb HN,1 999 42. Cheá Lan Vieân - Cheá Lan Vieân toaøn taäp ( Thô , taäp 2) – Nxb VH - HN, 2002 43.Cheá Lan Vieân - Cheá Lan Vieân toaøn taäp (Thô, taäp 1) – Nxb VH - HN, 2002 ._.