Tóm tắt Luận án - Ảnh hưởng của thể hệ Stanislavski đến sân khấu kịch Việt Nam

ản biện 1: PGS.TS Nguyễn Thị Minh Thái Trường Đại học Khoa học xã hội và Nhân văn Phản biện 2: GS.TS Đào Mạnh Hùng Bộ Văn hóa – Thể thao và Du lịch Phản biện 3: PGS.TS Nguyễn Đình Thi Trường Đại học Sân khấu – Điện ảnh Hà Nội Luận án sẽ được bảo vệ tại Hội đồng chấm luận án cấp Viện họp tại: Viện Văn hóa Nghệ thuật Quốc gia Việt Nam Số 32 phố Hào Nam, phường Ô Chợ Dừa, quận Đống Đa, Hà Nội. Vào hồigiờ ngày.tháng..năm 2016 Có thể tìm hiểu luận án tại: - Thư viện Quốc gia Việt Nam - Thư viện Viện Văn hóa Nghệ thuật Quốc gia Việt Nam 1 PHẦN MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Thể loại kịch Việt Nam ra đời vào những năm 20 của thế kỷ XX dưới ảnh hưởng trực tiếp của văn hóa Pháp. Ở giai đoạn tiếp theo, thập niên 50, 60, lý luận sân khấu tiên tiến của nước Nga Xô Viết, với tâm điểm là Thể hệ Stanhislavski đến với Việt Nam như nguồn sáng khoa học, như cẩm nang nghề nghiệp Thể hệ Stanislavski có ảnh hưởng sâu rộng tới mọi phương diện của thể loại kịch Việt Nam, Những tư tưởng của Thể hệ đã trở thành cơ sở lý luận quan trọng cho quá trình hoạt động nghệ thuật của các nghệ sĩ và cũng là nền tảng cơ bản để xây dựng quy trình giảng dạy trong các trường đào tạo nghệ thuật sân khấu tại nước ta.. Tuy nhiên, chưa có một công trình khoa học nào lựa chọn nghiên cứu trực tiếp về Thể hệ Stanislavski và ảnh hưởng sâu, rộng của Thể hệ này đối với thể loại kịch Việt Nam. Vấn đề ảnh hưởng của Thể hệ Stanislapski đến sân khấu kịch Việt Nam, từ những năm giữa thế kỷ XX đến ngày nay cần được nghiên cứu một cách hệ thống, và việc đánh giá, nghiên cứu để phát hiện thêm được những giá trị mới của Thể hệ Stanislavski và hậu Stanislavski để áp dụng vào thực tiễn sân khấu kịch hiện đại là điều thực sự cần thiết. Đó là những lý do để NCS lựa chọn đề tài Ảnh hưởng của Thể hệ Stanislavski đến sân khấu kịch Việt Nam. 2. Mục đích nghiên cứu 2.1. Nhận thức trong tính toàn vẹn và tổng thể về Thể hệ Stanislavski khi tập trung diễn giải các bộ phận cơ bản xác lập nên học thuyết sân khấu của Stanislavski. 2.2. Ảnh hưởng tích cực của Thể hệ Stanislavski với sân khấu Việt Nam, đặc biệt là với thể loại kịch Việt Nam trên phương diện lý thuyết cũng như trong quá trình thực hành nghề. Qua kết quả quá trình này, góp 2 phần khẳng định giá trị của Thể hệ đối với sân khấu kịch Việt Nam hiện đại. 3. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận án là Ảnh hưởng của Thể hệ Stanislavski đối với quá trình phát triển của thể loại kịch Việt Nam. Phạm vi nghiên cứu là sự phát triển của sân khấu kịch Việt Nam trước và sau khi tiếp nhận Thể hệ Stanislavski ở các thành phần tham gia sáng tạo (chủ yếu là ở những nghệ sĩ tiêu biểu, những tác phẩm đã được ghi nhận trong sách báo, ghi lại trong những cuốn sơ thảo lịch sử sân khấu kịch Việt Nam) 4. Lịch sử vấn đề: 4.1. Những nghiên cứu về Thể hệ Stanislavski của học giả nước ngoài Nghiên cứu sinh tóm tắt các tài liệu đã được dịch từ các học giả Liên Xô nghiên cứu, đánh giá về Thể hệ Stanislavski. Đó là các cuốn Những bài học đạo diễn của Stanislavski (của N. Gotsacov, Vũ Đình Phòng dịch); Nghệ thuật diễn viên (tác giả Dakhava, Vũ Đình Phòng dịch); Phân tích hành động vở và vai kịch (sách của Knebel, Nguyễn Nam dịch); Người diễn viên thế kỷ XX, (Odette Aslan, Vũ Quý Biền dịch); Hệ thống Stanislavski và nghệ thuật biên kịch (do Nguyễn Thuỵ Ứng dịch, tác giả B. Bloc); Thể hệ Stanislavski (của G. Krigitxki, Trần Đông dịch) và Phần viết về Thể hệ Stanislavski trong Bách khoa toàn thư sân khấu Liên Xô 4.2. Nhóm các tài liệu của Việt Nam nghiên cứu về Thể hệ Stanislavski, về ảnh hưởng của Thể hệ với sân khấu Việt Nam Trước hết là cuốn Nghệ thuật biểu diễn hiện thực tâm lý của GS.TS.NSND Đình Quang; Phương pháp sân khấu Stanislavski của NGUT Hoàng Sự; tiểu luận Kịch Xô Viết ở Việt Nam in trong tập kịch bản Nila- cô bé đánh trống trận của PGS Tất Thắng; Ảnh hưởng của sân khấu 3 Xô Viết đến kịch nói Việt Nam, công trình cấp Viện của nhà nghiên cứu Hà Diệp; luận án Sân khấu truyền thống Việt Nam và Thể hệ Stanislavski của TS.NSND Nguyễn Đình Nghi; luận án Phật giáo trong nghệ thuật sân khấu Việt Nam với Thể hệ Stanislavski, những mối liên quan, tương đồng của PGS.TS Đào Mạnh Hùng; luận án Những vấn đề lịch sử của sân khấu Việt Nam truyền thống và vấn đề hình thành nghề đạo diễn sân khấu Việt Nam hiện đại của PGS.TS Nguyễn Thị Minh Thái; Và một số bài viết, tiểu luận có ý nghĩa khơi gợi cho việc nghiên cứu đề tài của luận án. Qua tổng quan tình hình nghiên cứu, chưa có công trình nào lấy mục tiêu chính là nghiên cứu ảnh hưởng của Thể hệ Stanislavski đối với thể loại kịch Việt Nam nói riêng, sân khấu Việt Nam nói chung. Trong khi trên thực tế, Thể hệ Stanislavski ảnh hưởng rất sâu rộng tới mọi hoạt động của sân khấu Việt Nam, và những lý thuyết của Thể hệ vẫn là cơ sở lý luận cơ bản cho quá trình giảng dạy, thực hành trong các trường đào tạo nghệ thuật Việt Nam. Và trong những năm đầu thế kỷ XXI, hoàn toàn chưa có ai đặt lại vấn đề này để tiến hành nghiên cứu trên thực tế hoạt động của sân khấu kịch Việt Nam. Bởi vậy nghiên cứu để phát hiện thêm được những điều mới của Thể hệ Stanislavski và hậu Stanislavski có thể hữu dụng đối với sự phát triển của sân khấu kịch Việt Nam là cần thiết. 5. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu NCS vận dụng phương pháp luận duy vật biện chứng của chủ nghĩa duy vật lịch sử để luận giải các vấn đề được đặt ra trong luận án. Luận án sử dụng phương pháp nghiên cứu sân khấu học được học giả người Đức- M. German (1865- 1942) khởi xướng để giải quyết những vấn đề được đặt ra. Phương pháp sân khấu học được vận dụng trong những phương pháp cơ bản khi tiến hành nghiên cứu như: so sánh, đối chiếu trong chiều đồng đại (những tác phẩm và nghệ sĩ đương thời ở các thời điểm lịch sử) và chiều lịch đại (những vở diễn, đội ngũ nghệ sĩ trong sự phát triển dọc 4 theo tiến trình lịch sử); Nghiên cứu về một lý thuyết được hình thành từ những năm cuối thế kỷ 19 và ảnh hưởng của nó cho tới tận ngày nay, nên phương pháp tập hợp và xử lý tư liệu cũng được đặc biệt chú ý. Do yêu cầu riêng, NCS cũng vận dụng các phương pháp tiến hành nghiên cứu khác nhau như phỏng vấn chuyên đề với các nghệ sĩ; hay phân tích, tổng hợp những ý kiến, những hiện tượng sân khấu, các tác phẩm sân khấu 6. Những đóng góp khoa học của luận án Về lý luận: Ảnh hưởng ngoại sinh trong quá trình hình thành và phát triển thể loại kịch của sân khấu Việt Nam hiện đại là điều mà tất cả các nhà nghiên cứu, hoạt động sân khấu đều thừa nhận. Trong quá trình nghiên cứu, vấn đề Việt hóa các yếu tố ngoại sinh của các nghệ sĩ Việt Nam cũng là một khía cạnh lý luận đáng lưu ý. Về thực tiễn: Với những nghiên cứu được tiến hành về quá trình tiếp biến lý thuyết Thể hệ Stanislavski của thể loại kịch Việt Nam, vận dụng các lý thuyết cơ bản của Thể hệ để tìm ra những điểm còn lệch lạc, rút ra các bài học thực tiễn cho sân khấu kịch Việt Nam. 7. Kết cấu của luận án Ngoài phần Mở đầu (13 tr), Kết luận ( 4 tr), Tài liệu tham khảo (7 tr) và Phụ lục (28 tr), nội dung luận án gồm ba chương như sau: Chương 1: Thể hệ Stanislavski – lý thuyết khoa học về sân khấu (40 tr). Chương 2: Thể hệ Stanislavski ảnh hưởng tích cực đến quá trình chuyên nghiệp hóa của sân khấu kịch nói Việt Nam (39 tr). Chương 3: Bài học nghề nghiệp từ ảnh hưởng của Thể hệ Stanislavski (42 tr). 5 Chương 1 THỂ HỆ STANISLAVKI- LÝ THUYẾT KHOA HỌC VỀ SÂN KHẤU 1.1. Một số khái niệm 1.1.1. Khái niệm Thể hệ Ở Việt Nam nhiều năm qua đã từng tồn tại một số cách định danh khác nhau về lý luận nghệ thuật sân khấu Stanislavski như Thể hệ Stanislavski, Hệ thống Stanislavski, Phương pháp nghệ thuật sân khấu Stanislavski Nghiên cứu sinh đồng thuận với tên gọi Thể hệ Stanislavski, bởi danh xưng này rất phổ biến và đã trở thành quen thuộc trong giới sân khấu cũng như dư luận rộng rãi từ những năm 50 của thế kỷ trước. Hơn thế, cách gọi này tỏ ra bao quát được nội dung phong phú, toàn diện của một khuynh hướng, một học thuyết về nghệ thuật sân khấu nổi tiếng mang tên Stanislavski. 1.1.2. Khái niệm sân khấu kịch Việt Nam Từ thời Cổ đại, thế giới đã dùng thuật ngữ drama để chỉ loại hình sân khấu nói chung, bao hàm các thể loại như bi kịch, hài kịch Ở Việt Nam, khi hình thức sân khấu này ra đời, các bậc tiền nhân đã dùng khái niệm kịch nói: một mặt, được hiểu theo thuật ngữ Hán - Việt là “thoại kịch”, mặt khác, để phân biệt với các hình thức sân khấu kịch hát dân tộc. Những thập niên giữa thế kỷ XX, các đơn vị biểu diễn chuyên nghiệp lấy tên là Đoàn kịch nói Hà Nội, Đoàn kịch nói Trung ương v.v Nhưng sau này, vào những năm cuối của thế kỷ XX, dần dần các nghệ sĩ và công chúng đã quen gọi là sân khấu kịch để chỉ sân khấu kịch nói, dần dần, các đơn vị cũng đổi tên từ Đoàn kịch nói, Nhà hát kịch nói thành Đoàn kịch, Nhà hát kịch.Ở những trang web của các Nhà hát hiện nay cũng sử dụng tên giao dịch là drama, ví dụ Vietnam nation drama theatre, Hanoi drama theatre 6 Về khái niệm này hiện nay người trong giới cũng chưa hoàn toàn đồng nhất. NCS xin được dùng khái niệm sân khấu kịch với ý ngầm hiểu là thể loại kịch không nằm trong tổng thể kịch hát dân tộc Việt Nam. 1.2. Những nội dung cơ bản của Thể hệ Stanislavski Từ những phát hiện sâu sắc về bản chất sáng tạo của nghệ thuật biểu diễn của người diễn viên theo phương pháp thể nghiệm, Stanislavski đã mở rộng, khái quát thành một học thuyết có tính khoa học về sân khấu. 1.2.1. Lý thuyết về sân khấu hiện thực Với tính chất là một Thể hệ, yêu cầu đặt ra trước tiên là những quan niệm, những tư tưởng đưa ra phải mang tính hệ thống, phải gắn kết trong một quan hệ nhất định, có logic và thứ tự. Nhân tố cốt lõi, đóng vai trò tư tưởng hạt nhân của lý luận sân khấu Stanislavski chính là khái niệm về sân khấu hiện thực. Bởi vì, từ cách hiểu về sân khấu hiện thực sẽ làm căn cứ soi sáng một số nguyên lý, tư tưởng khác mà Thể hệ đặt ra. Luận án đã tìm hiểu sự phát triển tư tưởng của Stanislavski với quan niệm mỹ học về bản chất của sân khấu khi ông dần thoát khỏi quan niệm duy mỹ về nghệ thuật sân khấu, để đến với nghệ thuật sân khấu hiện thực. Với tư tưởng thẩm mỹ của chủ nghĩa hiện thực được kế thừa từ truyền thống của văn hóa Nga, cái đẹp của sự chân thật trong nghệ thuật phải có tính mục đích, có ích. Đó chính là tư tưởng của tác phẩm sân khấu. Tính thống nhất và liền mạch trong quan niệm của Thể hệ Stanislavski từ sự thật sân khấu đến tư tưởng; Đó là chặng đường xuất phát, vấn đề đặt ra từ việc thể hiện cuộc sống thật rồi đến tình cảm và như một sự tất yếu, lại trở về nhân tố sự thật. Ông chỉ ra, sự thật sân khấu phải có giá trị, có khả năng trở thành cái vĩnh cửu khi nó không chỉ phản ánh cuộc sống mà vươn tới tầm mức khái quát nghệ thuật, trở thành tư tưởng sâu sắc, hiện thân của sự nhận chân giá trị tinh thần của dân tộc và thời đại. 7 Qua đó, Stanislavski đến với tư tưởng quan trọng nhất của học thuyết sân khấu mang tên ông về hai khái niệm nhiệm vụ tối cao và hành động xuyên mà ông coi đó là mục đích sống còn của sân khấu. Theo Stanislavski, nhiệm vụ tối cao bao gồm nhiều cấp độ khác nhau. Ngoài nhiệm vụ tối cao trong tác phẩm kịch bản của nhà văn, còn có nhiệm vụ tối cao trong vở diễn của đạo diễn. Và có cả nhiệm vụ tối cao của nhân vật của người diễn viên. Stanislavski sáng suốt lưu ý rằng, mỗi thành phần sáng tạo phải tuân thủ nhiệm vụ tối cao của toàn vở để xác định ý nghĩa của tác phẩm với xã hội. 1.2.2. Lý thuyết về nghệ thuật biểu diễn hiện thực tâm lý Lý thuyết về chủ nghĩa hiện thực là tiền đề thúc đẩy Stanislavski đi tới xác lập một lý thuyết, một trường phái hoàn chỉnh: nghệ thuật biểu diễn hiện thực tâm lý. Ông chỉ rõ, người diễn viên không diễn xuất nhân vật mà sống với vai diễn. Cái tôi diễn viên giúp họ tỉnh táo hành động theo nhân vật một cách tự nhiên, thoải mái, rung động phù hợp với yêu cầu ở từng hoàn cảnh mà nhân vật lâm vào và khi diễn xuất như vậy, cũng là lúc người diễn viên cảm nhận rất tự nhiên những tình cảm, tâm lý của nhân vật, đạt tới mức độ thể nghiệm cao. Từng bước, Stanislavski chỉ ra cho diễn viên cung cách đi sâu vào khai thác các nhân tố quan trọng trong diễn xuất như trí nhớ, ký ức, tưởng tượng dành cho không gian, bối cảnh kịch rồi tới đời sống tinh thần của nhân vật được quy định trong kịch bản. Ông lưu ý việc nhận thức về nhân vật không chỉ bằng lý trí mà còn thông qua sự tự cảm. Khi đã đạt tới mức độ chân thực, cảm nhận tự nhiên tình cảm, tâm lý nhân vật như của chính mình, người diễn viên sẽ thoải mái trong sáng tạo hình tượng, thậm chí có thể tự do “ngẫu hứng”, ứng đối phù hợp với điều kiện thực tế biểu diễn. Những tư tưởng trong Thể hệ Stanislavski không “nhất thành bất biến”, mà qua thực tiễn sân khấu, được ông điều chỉnh, bổ sung, hoàn thiện 8 hơn. Chẳng hạn, nhận thức được sự gắn bó hữu cơ giữa hành động tâm lý và hành động bên ngoài, trong giai đoạn cuối đời, Stanislavski đã không chỉ chú trọng tới tâm lý, tính cách nhân vật – hành động bên trong, mà đã nhấn mạnh vai trò của hành động bên ngoài khi tác động trở lại tới trạng thái tâm lý bên trong. Ông đã xây dựng phương pháp động tác hình thể trên cơ sở cấu tạo dây chuyền hành động và xác định nhiệm vụ tối cao của tác phẩm. 1.2.3. Hệ thống những bài học về nghệ thuật đạo diễn Stanislavski đề cập tới vai trò quan trọng của đạo diễn và bàn sâu, kỹ lưỡng về hai phần việc chủ yếu của người đạo diễn là phân tích kịch bản và làm việc với diễn viên về vai diễn. Để xét hành động kịch phải căn cứ vào diễn biến của dòng sự kiện và do đó, phân tích hành động kịch của kịch bản thực chất lại bắt đầu bằng việc xác định những sự biến. Từ kết quả phân tích kịch bản, đạo diễn làm việc với diễn viên về vai diễn: phân vai, gợi ý giúp diễn viên nhận thức về nhân vật và cách diễn xuất. Diễn viên không phải đóng vai mà là sống với vai kịch mà muốn sống thực sự với nhân vật, lại đặt vấn đề thể nghiệm. Chúng ta thấy ở Thể hệ Stanislavski, các tư tưởng, khái niệm đều liên quan chặt chẽ với nhau, cái nọ móc xích với cái kia, làm tiền đề cho nhau một cách hiệu quả, biện chứng và đều được quy tụ bằng lực hút của nhiệm vụ tối cao. Ngoài ra, Stanislavski cũng lưu ý đến quá trình đạo diễn làm việc với toàn ê kip sáng tạo như họa sĩ thiết kế mỹ thuật, nhạc sĩ soạn nhạc, kỹ thuật viên âm thanh ánh sáng và cả công nhân hậu đài 1.1.4. Đạo đức của người nghệ sĩ sân khấu Stanislavski rất coi trọng giáo dục đạo đức nghề nghiệp cho diễn viên khi sân khấu (và một số ngành nghệ thuật biểu diễn khác) lấy ngay con người diễn viên làm chất liệu, làm phương tiện để tạo thành tác phẩm. Hơn nữa, kết quả sáng tạo của sân khấu là sự đóng góp của cả một tập thể. 9 Stanislavski chỉ ra hai tư cách của người diễn viên chân chính. Thứ nhất, tư cách người diễn viên công dân, là đạo đức phổ quát dành cho mọi người trong hình thái xã hội. Thứ hai, tư cách người diễn viên – nghệ sĩ: Một khi đã hiến mình cho nghệ thuật, tức là suốt đời đã tự chọn lấy con đường phục vụ bằng nghệ thuật. Đạo đức tốt sẽ tạo nên tài năng nghệ thuật tốt. Qua việc giới thiệu tóm tắt những lý thuyết Thể hệ Stanislavski, có thể thấy, Thể hệ có một giá trị lý luận và thực tiễn lớn không chỉ với đương thời và trong phạm vi nước Nga mà còn vươn ra toàn thế giới và dường như vẫn còn hữu ích với các thời đại sau. 1.3. Giá trị cách tân của Thể hệ Stanislavski Thể hệ có ảnh hưởng rất lớn tới lực lượng nghệ sĩ của sân khấu nhiều quốc gia trên thế giới. Điều này có thể thấy rõ khi khảo sát những giá trị cách tân vĩ đại của lý thuyết sân khấu này trên chính quê hương của nó và qua đó, thấy được những dấu ấn đối với nghệ thuật sân khấu thế giới. 1.3.1. Tình hình Sân khấu Nga thời kỳ trước Stanislavski Luận án dựa trên một số tài liệu về tình hình sân khấu Nga để có cơ sở đánh giá ý nghĩa của công cuộc cải cách sân khấu do Stanislavski cùng Danchentco thực hiện. Đó là tình trạng sa sút của sân khấu thời kỳ này khi thu hút khách bằng chiêu trò rẻ tiền và cùng với đó là sự biểu diễn theo lối diễn khuôn mẫu, với những nguyên tắc cũ. 1.3.2. Giá trị cách tân của Thể hệ Stanislavski Luận án dựa trên những lý thuyết của Thể hệ để nhìn nhận điểm tiến bộ, mang tính cải cách của Stanislavski với nghệ thuật diễn viên và đạo diễn sân khấu. Đó là việc đấu tranh để theo lý thuyết về hiện thực, là phương pháp nghệ thuật biểu diễn hiện thực tâm lý hoàn toàn khác biệt với lối diễn khuôn mẫu, phóng đại. Và khẳng định vai trò quan trọng của đạo diễn cũng như con đường sáng tạo của thành phần này. 10 Công lao lịch sử của Stanislavski là ở chỗ, dựa vào những di huấn của các nhà dân chủ cách mạng Belinxki, Tsernisevski sử dụng rộng rãi kinh nghiệm của những diễn viên hiện thực Nga, những bậc tiền bối và những người cùng thời của ông để tạo ra phương pháp sân khấu- nghệ thuật biểu diễn hiện thực tâm lý; một hệ thống lý luận chặt chẽ về nghệ thuật sân khấu. 1.4. Những điểm cần lưu ý khi áp dụng Thể hệ Stanislavski Như bất kỳ phương pháp nào, Thể hệ không thể bao quát hết mọi sáng tạo của sân khấu, không phải là chìa khóa tối ưu cho mọi kết cấu kịch bản. Thể hệ Stanislavski hoàn toàn thích hợp cho những kịch bản của Tsekhov, loại kịch bề ngoài dường như không có xung đột, nhưng ngầm sâu bên trong lại tồn tại những khoảng trống đầy sóng ngầm nội tại trong kịch. Thể hệ biểu hiện rất sâu sắc nhân vật trong thế giới hành động của nó và nhân vật chủ yếu là sống trong thế giới hành động. Tuy nhiên, sân khấu còn diễn tả những thế giới khác như: thế giới mơ tưởng, thế giới tư duy, thế giới tiềm thức, thế giới tâm linh, v.v Vì thế, Thể hệ Stanislavski sẽ không tránh khỏi những hạn chế khi áp dụng với những kịch bản không đi theo kiểu kịch tâm lý của Tsekhov và hình thức sân khấu hiện thực. Bên cạnh đó, dàn dựng kịch theo Thể hệ, nếu đạo diễn quá chăm chú vào việc diễn tỉ mỉ, trau chuốt từng chi tiết, thì không phải khi nào những đòi hỏi về nghệ thuật như vậy cũng đem lại hiệu quả tương ứng. Xuất phát từ sân khấu của sự hòa cảm, sân khấu theo Thể hệ Stanislavski gây cho người xem ảo giác “như cuộc đời đang diễn ra”, và hơn thế, thu hút khán giả đến mức khiến họ tê liệt tính năng động chủ quan. Thêm nữa, phương pháp và những nguyên tắc do Stanislavski đề ra như đòi hỏi sân khấu phải là thánh đường với tính chất nghiêm trang sẽ loại trừ sự giải trí, khán giả mất đi tâm lý hội hè khi tham dự, sự tỉnh táo để đánh giá sự kiện kịch. Tiểu kết chương 1 11 Bản thân Stanislavski viết không nhiều, phần lớn tài liệu về Thể hệ là các văn bản do các học trò, các nghệ sĩ từng làm việc với ông ghi chép lại lời giảng giải của ông nên đan xen vào là ý kiến của người khác. Thêm vào đó, nghiên cứu về nghệ thuật diễn viên là một lĩnh vực hết sức phức tạp vì liên quan tới tâm lý, tới tài năng sáng tạo, tới ngẫu hứng trong biểu diễn Những nguyên nhân này gây khó khăn không nhỏ trong việc tìm hiểu về Thể hệ. NCS đã cố gắng nắm bắt những điểm cơ bản, xuất phát từ những ý kiến của chính Stanislavski để giới thiệu về nội dung cơ bản của Thể hệ, đặc biệt là tập trung diễn giải các bộ phận chủ yếu xác lập nên học thuyết của Stanislavski về nghệ thuật sân khấu cũng như mối tương quan giữa các các học thuyết này trong tính hệ thống của Thể hệ. Đó là lý thuyết về sân khấu hiện thực chủ nghĩa, lý thuyết có vai trò nền tảng, cốt lõi, chìa khóa để tìm hiểu Thể hệ. Từ những nhận thức thẩm mỹ, đi theo xu hướng hiện thực, Stanislavski đã yêu cầu tính tư tưởng cao trong tác phẩm, dẫn tới việc xây dựng khái niệm trọng tâm nhiệm vụ tối cao và hành động xuyên; Lý thuyết về “nghệ thuật biểu diễn hiện thực tâm lý”, trường phái do ông tiếp thu những thành tựu của khoa học để đưa ra những nguyên tắc cơ bản của nghệ thuật biểu diễn hiện thực tâm lí, cách thức dẫn dắt người diễn viên chiếm lĩnh vai kịch một cách có hiệu quả. Hệ thống những bài học về nghệ thuật đạo diễn (Lý luận đạo diễn học, những tiêu chí về tìm chọn và làm việc trên kịch bản, những công việc của người đạo diễn trong quá trình tổ chức dàn dựng vở diễn); Lý thuyết về Đạo đức của người nghệ sĩ sân khấu, đề cao vai trò rèn luyện đạo đức diễn viên. NCS cũng nêu rõ những đóng góp mang tính cách tân của Thể hệ Stanislavski trong quá trình phát triển của sân khấu Nga cũng như ảnh hưởng tới nghệ thuật sân khấu thế giới. Đặc biệt là vai trò quan trọng của 12 Thể hệ đối với nghệ thuật diễn viên và việc ông đúc kết, đề ra phương pháp dàn dựng tác phẩm sân khấu của lực lượng đạo diễn. NCS cũng mạnh dạn đưa ra một số lưu ý khi áp dụng Thể hệ trong sáng tạo. Đó là việc áp dụng với những kịch bản không đi theo phương pháp hiện thực hoặc cung cách khai thác nhân vật kiểu kịch tâm lý của Tsekhov, chú trọng nhiều tới mô tả con người hiện thực trong thế giới hành động mà chưa bao quát được những thế giới khác của con người như thế giới tư duy, tâm linh, tiềm thức, Hay việc quá đề cao tính tư tưởng, sự trang nghiêm của sân khấu mà có phần coi nhẹ tính giải trí Chương 2 THỂ HỆ STANISLAVSKI ẢNH HƯỞNG TÍCH CỰC ĐẾN QUÁ TRÌNH CHUYÊN NGHIỆP HÓA SÂN KHẤU KỊCH VIỆT NAM 2.1. Quá trình ảnh hưởng của Thể hệ Stanislavski vào Việt Nam Luận án hồi cố lại những sự kiện lớn ảnh hưởng tới việc hình thành và phát triển của thể loại kịch Việt Nam, đặc biệt là khi các nghệ sĩ Việt Nam được tiếp cận với Thể hệ Stanislavski. Đó là con đường gián tiếp qua sách báo, nhất là cuốn Diễn viên tự tu dưỡng, cuốn sách đầu tiên của Stanislavski được người Việt Nam biết tới. Rồi sau đó, nghệ sĩ Việt Nam lĩnh hội Thể hệ trực tiếp qua các chuyên gia Liên xô giảng dạy, dàn dựng mà ấn tượng sâu đậm nhất là về quá trình dựng vở Lu Ba. Ảnh hưởng sâu sắc, toàn diện và chuyên nghiệp hơn khi kịch Việt Nam có được đội ngũ các đạo diễn, nhà lý luận, cùng một số họa sĩ, giảng viên về tiếng nói, về kỹ thuật đã qua sự đào tạo của các nước bạn, với lý thuyết cơ bản là Thể hệ Stanislavski. 2.2. Ảnh hưởng của Thể hệ Stanislavski đến các thành phần sáng tạo sân khấu 2.2.1. Ảnh hưởng của Thể hệ Stanislavski đến nghệ thuật diễn viên 13 Sân khấu kịch Việt Nam giai đoạn mới hình thành, diễn viên đến với sân khấu kịch bằng sự nhiệt tâm mà không có điều kiện để học hỏi nghệ thuật biểu diễn. Chỉ khi tiếp thu ảnh hưởng của Thể hệ, diễn viên kịch Việt Nam mới được đào tạo, có những lý thuyết cơ sở cho nghệ thuật biểu diễn. Những bài học nghề nghiệp càng trở nên đáng quí khi có sự so sánh của số nghệ sĩ đã tham gia biểu diễn từ những năm trước cách mạng như Song Kim, Đào Mộng Long, Trúc Quỳnh, Thu Hà... Luận án phân tích một số vai diễn ấn tượng của các thế hệ nghệ sĩ Việt Nam như NSND Đào Mộng Long, NSND Trọng Khôi, NSND Lê Khanh để thấy được quá trình phát triển của nghệ thuật biểu diễn thể loại kịch Việt Nam trong thực tế hoạt động cũng như trong đào tạo. 2.2.2. Ảnh hưởng của Thể hệ Stanislavski đến nghệ thuật đạo diễn Nghiên cứu sinh dựa trên lịch sử phát triển và những thành tựu của đội ngũ đạo diễn kịch, một nghề nghiệp rất mới mẻ với sân khấu Việt Nam để thấy được tầm quan trọng của lý thuyết Thể hệ. Các đạo diễn Việt Nam, đặc biệt là NSND Nguyễn Đình Nghi đã thành công là do không áp dụng kiến thức của Thể hệ Stanislavski máy móc, cứng nhắc mà tìm tòi, gắn kết một cách có suy nghĩ, có mức độ những tinh hoa của nghệ thuật sân khấu dân tộc, hay nói cách khác, đã mạnh dạn Việt hóa những lý thuyết Thể hệ, biến đổi cho phù hợp với tâm lý, tập quán riêng của người Việt. Đây là vấn đề sẽ được trở lại sâu hơn ở chương 3. 2.2.3. Ảnh hưởng của Thể hệ Stanislavski đến các thành phần sáng tạo khác 2.2.3.1. Với lý luận phê bình sân khấu Thể hệ Stanislavski đã trở thành lý thuyết sân khấu cơ bản, có ảnh hưởng toàn diện, sâu sắc tới sân khấu Việt Nam nói chung, thể loại kịch Việt Nam nói riêng khi đặt cơ sở cho lí luận kịch, lí luận biểu diễn nghệ thuật sân khấu Việt Nam. 14 2.2.3.2. Với công tác biên kịch Chính trong sự tiếp thu toàn diện, đồng bộ với Thể hệ Stanislavski, gắn với sàn diễn đang được áp dụng chủ đạo theo quy trình lý thuyết của Thể hệ, mở rộng hình thái xung đột cùng với thời gian, chúng ta đã có một đội ngũ các nhà biên kịch tài năng. 2.2.3.3. Với mỹ thuật sân khấu Những lớp thực nghiệm của các chuyên gia Liên Xô sang trực tiếp giảng dạy đã tạo ra một bước chuyển biến quan trọng cho các họa sĩ sân khấu Việt Nam, khiến họ có được sự tự tin trong sáng tạo mỹ thuật sân khấu. 2.2.3.4. Các ngành khác như âm nhạc, tiếng động hay chuyên về một kỹ năng diễn xuất như tiếng nói sân khấu, hình thể sân khấu cũng đã có thay đổi lớn khi được học tập Thể hệ Stanhislavski. 2.3. Ảnh hưởng của Thể hệ Stanislavski đến quá trình đào tạo nghệ sĩ Việt Nam đã áp dụng Thể hệ Stanislavski để tập huấn, giảng dạy cho diễn viên ngay từ trong kháng chiến chống Pháp... và liên tục trong suốt nhiều thập niên từ khâu tuyển lựa đến những đơn nguyên luyện tập, các kỹ năng biểu diễn, quá trình thâm nhập vai diễn và biến Thể hệ thành hệ thống lý thuyết được áp dụng thống nhất trong toàn quốc ở mọi trường đào tạo nghệ thuật. Với đào tạo đạo diễn, giáo trình chủ yếu vẫn là những giáo trình được các đạo diễn du học ở Liên Xô trở về chuyển dịch sang tiếng Việt, đưa vào quy trình đào tạo thế hệ kế tiếp tại Việt Nam. 2.4. Thể hệ Stanislavski tiếp sức cho quá trình chuyên nghiệp hóa sân khấu kịch Việt Nam Sân khấu Việt Nam tiếp nhận Thể hệ Stanislavski trong một tâm thế kính phục, mến yêu vì đó là lý luận của sân khấu Liên Xô, đất nước của Cách mạng Tháng Mười vĩ đại, đại diện cho lý tưởng mới của thời đại. Sân khấu kịch Việt Nam trân trọng và yêu thích đến với sân khấu Xô Viết như 15 đến một “học viện nghệ thuật”, mà trong đó tư tưởng và lý thuyết của Thể hệ Stanislavski là hạt nhân, nhằm hình thành nên một nền sân khấu kịch chuyên nghiệp, với một đội ngũ nghệ sĩ đủ mọi thành phần và các nhà sân khấu học; Đặc biệt, là sự hình thành một đội ngũ đạo diễn khá đông đảo, đóng vai trò chủ lực trong việc thúc đẩy chất lượng nghệ thuật, tạo những bước tiến khá ngoạn mục trong lịch sử sân khấu kịch Việt Nam. Đội ngũ đạo diễn (mà người tiêu biểu là NSND Nguyễn Đình Nghi) không những đã làm chủ nghệ thuật dàn dựng, mà còn tìm được hướng phát triển của kịch Việt Nam, khi vạch ra con đường Việt hóa sân khấu kịch, khiến nó mau chóng trở thành một thể loại nghệ thuật xung kích trong việc phản ánh hiện thực mới; đồng thời, dần mang đậm bản sắc dân tộc ở mỗi vở diễn. Đây là một xu hướng tự giác, có quá trình suy ngẫm, thẩm thấu trên cơ sở vận dụng hợp lý các thủ pháp của sân khấu dân tộc vào quá trình sáng tạo và trình diễn các tác phẩm kịch; khiến sân khấu kịch Việt Nam có những nét khác biệt, độc đáo khi đem một số vở trình diễn trên sân khấu thế giới. Tiểu kết chương 2 Ảnh hưởng của Thể hệ Stanislavski vào Việt Nam là một quá trình dài lâu và toàn diện tới mọi thành phần tham gia sáng tạo sân khấu. Trước hết là ở nghệ thuật diễn viên, luận án đã mô tả những thay đổi trong nhận thức của nghệ sĩ khi tiếp nhận Thể hệ Stanislavski để có điểm tựa cho quá trình sáng tạo vai diễn. Chúng ta đã tiếp thu, ứng dụng Thể hệ vào công tác đào tạo diễn viên từ khâu tuyển lựa đến quá trình đào tạo. Các thế hệ diễn viên Việt Nam giai đoạn giữa thế kỷ XX đến nay, trong suốt cuộc đời hoạt động đã luôn gắn bó với lý thuyết của Thể hệ. Thể hệ Stanhislavski mang đến những kiến thức quý giá cho mọi thành phần nghệ sĩ sân khấu Việt Nam, nhưng đặc biệt là những thay đổi quan trọng về chất lượng cho nghệ thuật đạo diễn. Các thế hệ đạo diễn kịch Việt Nam đã trực tiếp sử dụng kiến thức Thể hệ trong dàn dựng, huấn luyện 16 diễn viên, tìm tòi xu hướng Việt hóa cho thể loại kịch Việt Nam. Điển hình là NSND Nguyễn Đình Nghi đã tiếp nhận kiến thức tiên tiến của nhân loại cùng những thủ pháp nghệ thuật của sân khấu kịch hát truyền thống. Sân khấu kịch Việt Nam sau hàng loạt các tác phẩm lí luận của sân khấu Xô Viết, dựa trên cơ sở triết học, mĩ học... của nền nghệ thuật hiện thực mà đáng chú ý nhất là ảnh hưởng của Thể hệ Stanislavski đã định hình được nền tảng tư tưởng, kiến thức. Thể hệ Stanislavski giúp các nhà hoạt động sân khấu Việt Nam phát triển từ sự say mê nghệ thuật và năng khiếu nhận xét bẩm sinh nay đã có trong tay hệ thống kiến thức khoa học, có phương pháp kĩ thuật để nghiên cứu một cách khoa học. Các tác động này còn lan toả tới mọi thành phần tham gia sáng tạo khác của sân khấu như tác giả kịch bản, mỹ thuật sân khấu, âm thanh, ánh sáng Chương 3 BÀI HỌC NGHỀ NGHIỆP TỪ ẢNH HƯỞNG CỦA THỂ HỆ STANISLAVSKI 3.1. Bài học về quá trình Việt hóa những ảnh hưởng ngoại sinh Thể loại kịch Việt Nam là một trong những thành công của việc tiếp biến, Việt hóa các yếu tố văn hóa ngoại sinh. Đó là sự tiếp nhận ảnh hưởng của văn hóa Pháp để hình thành thể loại kịch. Rồi trong quá trình phát triển, kịch Việt Nam tiếp biến ảnh hưởng của nhiều nền sân khấu trên thế giới, nhưng trực tiếp và toàn diện là ảnh hưởng của sân khấu Liên Xô, mà đậm nét nhất là của Thể hệ Stanislavski. Là những “môn đồ” của Thể hệ, những nghệ sĩ Việt Nam đã tiếp thu một cách sáng tạo tinh hoa của sân khấu thế giới vào thể loại kịch Việt Nam. Sự kết hợp giữa lý thuyết phương Tây và hình thức diễn tả bối cảnh “giả định” phương Đông đã mở rộng dung lượng phản ánh của sân khấu. 17 Đi đầu trong cung cách này phải kể tới đạo diễn, NSND Trần Hoạt và sau đó là các đạo diễn NSND Xuân Đàm, NSND Xuân Huyền cũng có những thành công nổi bật. Đặc biệt, NSND Nguyễn Đình Nghi không chỉ thực hành sáng tạo tác phẩm mà còn phát triển thành lý luận cho phương pháp này. Luận án phân tích một số tác phẩm thành công của người đạo diễn tài danh Nguyễn Đình Nghi với phương