Tóm tắt Luận văn - Thế giới nghệ thuật tiểu thuyết lê khâm qua bên kia biên giới và trước giờ nổ súng

đồng chấm Luận văn tốt nghiệp Thạc sĩ Khoa học Xã hội và Nhân văn họp tại Đại học Đà Nẵng vào ngày 10 tháng 9 năm 2016. Có thể tìm hiểu luận văn tại:  Trung tâm Thông tin - Học liệu, Đại học Đà Nẵng  Thư viện trường đại học Sư phạm, Đại học Đà Nẵng 1 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Cùng với Vùng mỏ (1951) của Võ Huy Tâm, Xung kích (1951) của Nguyễn Đình Thi, Con trâu (1952) của Nguyễn Văn Bổng, Đất nước đứng lên (1955) của Nguyên Ngọc; hai tác phẩm Bên kia biên giới (1958) và Trước giờ nổ súng (1960) của Lê Khâm là những hiện tượng nổi bật, mở đầu báo hiệu cho sự xuất hiện dòng chảy của tiểu thuyết viết về hai cuộc chiến tranh ái quốc vĩ đại của dân tộc ta trong gần suốt cả thế kỷ XX. Do vậy, việc tìm hiểu, nghiên cứu thế giới nghệ thuật của mảng sáng tác này không chỉ để tiếp tục nhận diện một đặc điểm nổi bật của tiến trình văn xuôi Việt Nam hiện đại; mà qua đó còn thấy được những đóng góp lớn lao của các thế hệ nhà văn-chiến sĩ nước ta trong sự nghiệp cao cả bảo vệ Tổ quốc và xây dựng nền văn học mới. Hơn nữa, trong những thành tựu buổi đầu văn xuôi nước ta sau Cách mạng tháng Tám 1945, hai tác phẩm Bên kia biên giới và Trước giờ nổ súng của Lê Khâm đã góp phần phản ánh kịp thời và bổ sung một mảng thế giới hiện thực về cuộc chiến đấu với muôn vàn gian khổ hy sinh của những chiến sĩ quân tình nguyện Việt Nam để sát cánh cùng nhân dân các bộ tộc Lào đứng lên chống thực dân Pháp xâm lược. Có thể nói được rằng, vào thời điểm hai tác phẩm này ra đời, văn xuôi nước ta chưa có ai viết về đề tài này; thế nhưng cho đến nay những đặc điểm nổi bật về thế giới nghệ thuật của hai tác phẩm Bên kia biên giới và Trước giờ nổ súng dường như cũng chưa được giới nghiên cứu quan tâm đúng mức. Mặt khác, trong đội ngũ nhà văn - chiến sĩ trên đất nước ta, Lê Khâm - Phan Tứ (1930 -1994), là một trong những người con ưu tú của quê hương đất Quảng đã thực sự sống hết mình cho cuộc đời, 2 cho quê hương và cho sáng tạo nghệ thuật. Với ông, trang văn và trang đời là một, ngòi bút là vũ khí chiến đấu và cũng chính là ý nghĩa của sự sống. Vì vậy, tìm hiểu về đề tài Thế giới nghệ thuật tiểu thuyết Lê Khâm qua “Bên kia biên giới” và “Trước giờ nổ súng” trong toàn bộ sự nghiệp cao cả của ông qua từng chặng đường, sẽ mãi vẫn là những bài học lớn đầy sức hấp dẫn và bổ ích. 2. Lịch sử vấn đề 2.1. Một số bài viết liên quan gián tiếp đến đề tài Lê Khâm – Phan Tứ là một trong những nhà văn - chiến sĩ đã cống hiến hết mình cho công cuộc giải phóng dân tộc bằng chính cả cuộc đời và văn nghiệp. Nghiên cứu về Lê Khâm và đề tài chiến tranh trong sáng tác của nhà văn, có thể kể đến những bài viết sau: Phan Tứ (Lê Khâm) (Lê Thị Đức Hạnh), Phan Tứ với những tiểu thuyết viết về chiến tranh (Trần Đăng Suyền), Phan Tứ - vài suy nghĩ nhỏ về những trang viết chiến tranh (Trần Ngọc Tuấn) Trong bài viết Phan Tứ (Lê Khâm), Lê Thị Đức Hạnh chỉ ra đặc điểm của những tác phẩm viết về chiến trường Lào “Lê Khâm thật sự say sưa xúc động khi tái hiện những người, những việc, những tình huống chứa chan tinh thần hi sinh dũng cảm của quân tình nguyện Việt Nam và tinh thần bất khuất kiên cường của quân dân Lào đồng thời là tinh thần quốc tế vô sản chân chính giữa hai dân tộc anh em”. Tác giả bài viết cho rằng những trang viết của Lê Khâm đã làm hiện ra một cuộc chiến đấu đầy cam go, gian khổ, căng thẳng, ác liệt, khẩn trương; những tình cảm nồng ấm yêu thương; tinh thần lạc quan cách mạng. Trần Đăng Suyền trong “Phan Tứ với những tiểu thuyết viết về chiến tranh” giúp người đọc có cái nhìn toàn diện: “Hạt nhân cơ bản chi phối toàn bộ sáng tác của Phan Tứ là quan niệm của anh về chiến tranh, về con người trong chiến tranh cách mạng. Với Phan Tứ, chiến tranh không chỉ là điều kiện để con 3 người bộc lộ phẩm chất tốt đẹp, anh hùng mà còn là môi trường sàng lọc phân hóa con người”. Từ cái nhìn về hiện thực chiến tranh và con người của nhà văn, theo tác giả bài viết thì Phan Tứ là người có “phong cách hiện thực tỉnh táo”. Cùng tìm hiểu về đề tài chiến tranh trong sáng tác của Phan Tứ, Trần Ngọc Tuấn trong “Phan Tứ - vài suy nghĩ nhỏ về những trang viết chiến tranh” viết: “Phan Tứ là một trong số ít nhà văn đi đến cùng với đề tài chiến tranh và cách mạng. Và đi bằng cả chính cuộc đời cống hiến đầy nhiệt huyết của mình”. Trong các tác phẩm của mình, ông luôn quan niệm “Không có chỗ đứng giữa trong chiến tranh! Con người bị sàng lắc dữ dội, để rồi phải chọn một vị trí dứt khoát giữa hai đầu súng”. Quan niệm đó đã tạo ra ngòi bút quá lí trí tỉnh táo của nhà văn. 2.2. Những bài viết trực tiếp liên quan đến đề tài Mai Hương trong bài viết “Phan Tứ - nhà văn chiến sĩ” đã đánh giá rất cao vị trí hai tiểu thuyết Bên kia biên giới và Trước giờ nổ súng: “Phan Tứ khá thành công về đề tài kháng chiến chống Pháp đặc biệt với hai tiểu thuyết Bên kia biên giới (1958) và Trước giờ nổ súng (1960)” và “cả hai tiểu thuyết đều được đánh giá là những tác phẩm có giá trị trong nền văn hóa cách mạng, kháng chiến chống Pháp của dân tộc”. Về nội dung của tiểu thuyết Trước giờ nổ súng, Phong Lê trong Mấy vấn đề văn xuôi Việt Nam 1945 – 1970 viết: “Trong Trước giờ nổ súng, Lê Khâm miêu tả những gian khổ của một đơn vị tình nguyện quân chiến đấu trên đất Lào. Nhà văn cho ta thấy khung cảnh của đất nước Lào, ca ngợi mối tình hữu nghị của nhân dân hai dân tộc Việt Lào”. Về đặc điểm nghệ thuật của tiểu thuyết Trước giờ nổ súng, Hữu Hồng trong bài viết “Trước giờ nổ súng của Lê Khâm” đã nêu nhận xét: Chủ đề chính của tác phẩm Trước giờ nổ súng là “phẩm 4 chất anh hùng của những người chiến sĩ cách mạng không phân biệt là Lào hay Việt”. Trước giờ nổ súng không chỉ có giá trị giúp người đọc nhận thức được bản chất tốt đẹp của các nhân vật mà còn “kích thích, thôi thúc họ phải suy nghĩ, phải vươn lên phải với tới một cái gì”. Trong quá trình xây dựng nhân vật, tác giả đã tạo ra được những nhân vật sống cụ thể, có tâm hồn phong phú, có cá tính rõ nét và phục vụ đắc lực cho chủ đề tác phẩm. Trong Tiểu thuyết Việt Nam hiện đại, Phan Cự Đệ viết: Lê Khâm đã ca ngợi một tập thể “anh hùng của đội chuẩn chiến 3 (CC3), những chiến sĩ trinh sát gang thép đã vượt qua một hoàn cảnh phi thường với những thử thách cao độ”. Nguyễn Văn Long, trong bài viết Sự vận động và những thành tựu văn xuôi Việt Nam giai đoạn 1945-1975, đánh giá: “Tiểu thuyết Trước giờ nổ súng, đã bộc lộ một cách nhìn hiện thực tỉnh táo, chặt chẽ. Nhà văn thường đặt nhân vật của mình vào những cảnh ngộ căng thẳng, gay gắt để bộc lộ chiều sâu tính cách và phẩm chất”. Bàn về không - thời gian nghệ thuật trong tác phẩm, Phạm Ngọc Hiền trong bài viết Thi pháp không gian – thời gian trong tiểu thuyết Trước giờ nổ súng của Phan Tứ đã khái quát: “Nói tóm lại không - thời gian cản trở là một đặc điểm của cốt truyện phiêu lưu, và khi sáng tác Trước giờ nổ súng, Phan Tứ ý thức rất rõ điều đó”. Nhìn lại một số công trình nghiên cứu trên, người đọc có thể thấy: Viết về Phan Tứ, chưa có nghiên cứu nào tập trung đi sâu trực tiếp, cụ thể về thế giới nghệ thuật tiểu thuyết Lê Khâm qua hai tiểu thuyết Bên kia biên giới và Trước giờ nổ súng. Trên cơ sở tham khảo có chọn lọc, đồng thời tìm hiểu, khảo sát hai tác phẩm, người viết sẽ cố gắng đi sâu tìm hiểu về thế giới nghệ thuật tiểu thuyết Lê Khâm qua Bên kia biên giới và Trước giờ nổ súng để phát hiện thêm đóng góp của nhà văn vào tiến trình phát triển của văn xuôi cách mạng nói riêng và văn học Việt Nam nói chung. 5 3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Thế giới nghệ thuật tiểu thuyết Lê Khâm qua hai tác phẩm Bên kia biên giới và Trước giờ nổ súng. 3.2. Phạm vi nghiên cứu Hai tiểu thuyết Bên kia biên giới và Trước giờ nổ súng của Lê Khâm và một số tác phẩm khác khi cần thiết so sánh. 4. Phƣơng pháp nghiên cứu 4.1. Phương pháp lịch sử 4.2. Phương pháp tiếp cận hệ thống 4.3. Phương pháp so sánh - đối chiếu (đồng đại và lịch đại ) 4.4. Phương pháp thống kê, phân tích, tổng hợp 5. Những đóng góp của luận văn - Góp phần đi sâu nhận diện chặng đường đầu trong hành trình sáng tác của Lê Khâm nói riêng và của nền văn xuôi cách mạng của nước ta nói chung. - Bổ sung làm tài liệu tham khảo trong việc dạy học và tìm hiểu về những đóng góp của một nhà văn xứ Quảng. 6. Cấu trúc của luận văn Ngoài phần Mở đầu, phần Kết luận và Tài liệu tham khảo, luận văn được triển khai thành 3 chương: Chƣơng 1: Về khái niệm thế giới nghệ thuật và hành trình sáng tác của Lê Khâm Chƣơng 2: Bức tranh hiện thực và hình tượng nhân vật trong Bên kia biên giới và Trước giờ nổ súng Chƣơng 3: Những phương thức nghệ thuật nổi bật trong Bên kia biên giới và Trước giờ nổ súng 6 CHƢƠNG 1 VỀ KHÁI NIỆM THẾ GIỚI NGHỆ THUẬT VÀ HÀNH TRÌNH SÁNG TÁC CỦA LÊ KHÂM 1.1 . VỀ KHÁI NIỆM THẾ GIỚI NGHỆ THUẬT Theo Từ điển thuật ngữ văn học: «Thế giới nghệ thuật là khái niệm dùng để chỉ tính chỉnh thể của sáng tác nghệ thuật ( một tác phẩm, một loại hình tác phẩm, sáng tác của tác giả, một trào lưu). Thế giới nghệ thuật nhấn mạnh rằng sáng tác nghệ thuật là một thế giới riêng, được tạo ra theo các nguyên tắc tư tưởng khác với thế giới thực tại vật chất hay thế giới tâm lí của con người, mặc dù nó phản ánh các thế giới ấy. Thế giới nghệ thuật có không gian riêng, thời gian riêng, có quy luật tâm lí riêng, có quan hệ xã hội riêng, quan niệm đạo đức, thang bậc giá trị riêng chỉ xuất hiện một cách có ước lệ trong sáng tác nghệ thuật....Khái niệm thế giới nghệ thuật giúp ta hình dung tính độc đáo về “tư duy nghệ thuật” của sáng tác nghệ thuật, có cội nguồn trong thế giới quan, văn hóa chung, văn hóa nghệ thuật và cá tính sáng tạo của người nghệ sĩ...». Từ cách hiểu trên, người viết nhìn nhận thế giới nghệ thuật là toàn bộ các phương diện về nội dung và hình thức trong một chỉnh thể thẩm mĩ được xây dựng bằng một hệ thống nguyên tắc tư tưởng nghệ thuật, vừa bị chi phối bởi cá tính sáng tạo của người nghệ sĩ, vừa bắt nguồn từ thế giới quan, đặc điểm văn hóa và cảm hứng của thời đại ấy. Tìm hiểu thế giới nghệ thuật là tìm hiểu tất cả những yếu tố cấu tạo nên tác phẩm như: bức tranh hiện thực được phản ánh trong tác phẩm, cốt truyện, nhân vật, kết cấu, không gian, thời gian, ngôn ngữ và các thủ pháp nghệ thuật... 7 1.2. CUỘC ĐỜI, QUAN NIỆM NGHỆ THUẬT VÀ HÀNH TRÌNH SÁNG TÁC CỦA LÊ KHÂM 1.2.1. Cuộc đời của một nhà văn-chiến sĩ Lê Khâm sinh ngày 20 tháng 12 năm 1930 tại tỉnh Bình Định. Thời niên thiếu, sống ở quê cha: Quế Phong, Quế Sơn, Quảng Nam. Ông xuất thân trong một gia đình mà cả bên nội và bên ngoại đều có truyền thống văn hóa, truyền thống yêu nước và tinh thần cách mạng. Thân phụ là cố giáo sư toán học Lê Ấm (1897-1976) từng là đốc học ở trường Quốc học Huế. Thân mẫu là bà Phan Thị Châu Liên - con gái đầu của cụ Phan Châu Trinh Từ nhỏ, Lê Khâm đã sớm giác ngộ và tham gia các phong trào cách mạng. Năm 1950 ông gia nhập quân đội. Cuối năm 1951, ông được phân công theo đội quân tình nguyện Việt Nam tham gia chiến đấu ở chiến trường Hạ Lào. Tháng 11-1954, Lê Khâm tập kết ra Bắc. Năm 1958, ông được cử theo học khoa Ngữ văn trường Đại học Tổng hợp Hà Nội. Giữa năm 1961, Lê Khâm tình nguyện lên đường vào Nam, trực tiếp tham gia cuộc chiến chống Mĩ. Năm 1966, ông ra Bắc chữa bệnh và công tác. Năm 1974, Lê Khâm trở lại chiến trường miền Nam. Hậu quả của những năm tháng trực tiếp tham gia chiến trường đã để lại cho Lê Khâm những di chứng nặng nề, ông phải liên tục nằm viện để chữa bệnh. Ngày 17 tháng 4 năm 1995, nhà văn Lê Khâm - Phan Tứ đã từ giã cuộc đời, để lại bao tiếc thương cho gia đình, người thân và biết bao bạn đọc. Có thể nói, Lê Khâm đã nêu cao tấm gương của một nhà văn - chiến sĩ cho mọi thế hệ. Tấm gương sáng ngời về lí tưởng và nhân cách sống, về nghị lực phi thường vượt lên hoàn cảnh và nỗi đau của bệnh tật. Ông luôn cháy hết mình cho cuộc sống, cho sự nghiệp đến tận giây phút cuối cùng. 8 1.2.2. Quan niệm nghệ thuật Ông quan niệm phải “tắm mình trong cuộc sống”, “vừa chung tay xây dựng nó vừa rèn giũa mình, chắt chiu gạn lọc mỗi ngày đêm lấy vài nét độc đáo của nó, không ngừng suy nghĩ cảm xúc về nó, nghiền ngẫm tìm cách tái hiện nó”. Suốt cuộc đời Lê Khâm đã cố gắng thực hiện điều tâm niệm ấy. Ông tắm mình trong cuộc sống bằng cách xông pha lăn lộn tiếp xúc với nhiều lớp người, đặc biệt là quần chúng cách mạng, Và rồi ngồi trước trang viết, nhà văn hồi tưởng về nó để chọn lọc, sắp xếp, tái hiện tạo nên những tình huống sống động chân thực và chứa chan cảm xúc. Theo ông cần sửa đổi cách nhìn đơn giản một chiều khi sáng tác. Bức tranh hiện thực cần cả màu sáng lẫn màu tối, bản nhạc cần cả nốt thanh lẫn nốt trầm. 1.2.3. Những chặng đƣờng sáng tác - Chặng đường gắn với bút danh Lê Khâm (từ năm 1954 đến 1963) Năm 27 tuổi, Lê Khâm trình làng bằng truyện ngắn đầu tay Một ngày bên đồn địch (1957). Song phải đến khi tiểu thuyết Bên kia biên giới (1958) xuất hiện thì bạn đọc mới biết đến tên Lê Khâm. Trong tác phẩm, nhà văn đã đề cập đến bản chất cách mạng của quân đội Viêt - Lào và tinh thần đoàn kết giữa hai dân tộc trong công cuộc kháng chiến chống Pháp. Năm 1960 Lê Khâm xuất bản Trước giờ nổ súng. Tác phẩm đã tái hiện được tinh thần hi sinh dũng cảm của quân tình nguyện Việt Nam, tinh thần bất khuất, kiên cường của quân dân Lào và tình cảm quốc tế vô sản giữa hai dân tộc Lào - Việt. Lê Khâm còn thử nghiệm ngòi bút của mình qua thể bút kí, phóng sự. Ông viết Từ cánh đồng Chun đến bản Ban và Lòng dân 9 in chung trong tập bút ký, phóng sự Trên đất Lào (1961) Có thể nói bút danh Lê Khâm là chặng đường nhà văn cầm bút sáng tác để thử nghiệm nhưng Lê Khâm đã góp tiếng nói riêng làm phong phú nội dung tiểu thuyết trong thời kì này và khẳng định vị trí của mình trên văn đàn cùng những nhà văn có tên tuổi. - Chặng đường với bút danh Phan Tứ (từ năm 1964 đến 1995) Tập truyện ngắn Về làng (1964) gồm 13 truyện, mỗi câu chuyện là một bức kí họa nhỏ thể hiện quá trình chuyển biến, giác ngộ của những tầng lớp nhân dân ở nông thôn khu V trong quá trình đến với cách mạng. Gia đình Má Bảy (1968) phản ánh hiện thực cuộc chiến anh dũng của đồng bào ở xã Kỳ Bường. Cuộc đời và sự thay đổi trong nhận thức của Má Bảy là điển hình cho quần chúng cách mạng trước và sau đồng khởi. Mẫn và tôi (1972) khái quát bức tranh hiện thực khốc liệt của chiến trường miền Trung đầy thử thách thời chống Mĩ và một bản tình ca ngọt ngào của tình yêu thời khói lửa. Năm 1972, Phan Tứ xuất bản bút kí Măng mọc trong lửa . Trại S.T.18 (1974) là cuộc chiến âm thầm, gian khổ của các chiến sĩ cách mạng khi phải huấn luyện tù binh Mỹ tại trại S.T.18 Qua đó, nhà văn đã ca ngợi tư tưởng nhân nghĩa, đã làm sáng ngời tấm lòng nhân đạo cao cả của quân đội cách mạng Việt Nam Sau đêm Đà Nẵng giải phóng, Phan Tứ viết tùy bút Khi cuộc sống vượt xa mơ ước. Tập hồi kí Trong mưa núi (1984). Ngoài ra Phan Tứ còn là dịch giả cuốn tiểu thuyết Ấn Độ Sông Hằng mẹ tôi của Bhairava Praad Gup ta (1986). 10 Tiểu thuyết Người cùng quê, thể hiện tấm lòng tri ân của nhà văn dành cho đồng bào và quê hương. Ba tập đầu đã hoàn thành và xuất bản (1985, 1995, 1996). Nhưng ông không thể hoàn thành tập 4 như dự định. Vì thế bộ tiểu thuyết cũng như sự nghiệp sáng tác của nhà văn vẫn còn dang dở. Khối di bút vô cùng đồ sộ Từ chiến trường khu 5 (2011) gồm 3 tập, 2500 trang vừa có giá trị lịch sử, văn hóa vừa có giá trị văn học. Sự nghiệp sáng tác của Lê Khâm gắn liền với công cuộc đấu tranh giải phóng dân tộc của đất nước. Tiếc thay một tài năng, một ngôi sao chợt tắt khi sự nghiệp và bộ tiểu thuyết mà Lê Khâm (Phan Tứ) dành nhiều tâm huyết còn đang dang dở! 11 CHƢƠNG 2 BỨC TRANH HIỆN THỰC VÀ HÌNH TƢỢNG NHÂN VẬT TRONG BÊN KIA BIÊN GIỚI VÀ TRƯỚC GIỜ NỔ SÚNG 2.1. BỨC TRANH HIỆN THỰC 2.1.1. Hiện thực chiến tranh khốc liệt Trong tác phẩm Bên kia biên giới, âm mưu thâm độc của thực dân Pháp ở chiến trường Lào trên vũ đài chính trị. Chúng tiến hành chiến tranh tâm lí, chia rẽ dân tộc, cắt đứt mối quan hệ giữa Việt Minh và Itxala. Hiện thực chiến tranh khốc liệt trong tác phẩm được tái hiện khi Pháp thảm sát dân lành., nhấn chìm họ trong biển máu. Tác phẩm còn dựng lại bức tranh cụ thể về những trận càn của giặc Pháp khi chúng đổ quân về các làng Lào càn quét. Và cuộc đối đầu cam go giữa thực dân Pháp với bộ đội tình nguyện Việt kết hợp cùng nhân dân Lào. Trong tiểu thuyết Trước giờ nổ súng, tội ác của thực dân Pháp tạo sức ám ảnh đối với người đọc về những đau thương mà nhân dân Lào phải gánh chịu trong chiến tranh. Máy bay giặc đổ đến như những đợt sóng lửa, dội bom napan xuống đốt làng. Đạn bom quân thù cày nát mặt đất, triệt hạ sự sống con người. Những đau thương mất mát về tinh thần là nỗi đau không có gì bù nỗi. Cuộc chiến ác liệt với lũ xâm lược còn in hằn rõ rệt trên hành trình của đội chuẩn chiến CC3. Nhiều lần bị lọt vào ổ phục kích của giặc. Từng chiến sĩ lần lượt ngã xuống trên hành trình đầy nghiệt ngã khiên người đọc bàng hoàng, xót xa. 2.1.2. Hiện thực cuộc sống Trong tác phẩm Bên kia biên giới, cuộc sống của những người chiến sĩ được tái hiện chân thực. Họ phải đối mặt với khí hậu 12 khắc nghiệt, địa hình núi rừng xa lạ hiểm trở, chịu đựng những thiếu thốn về vật chất, nạn đói kéo dài, những cơn sốt rét hành hạ. Họ không được chết trận oai hùng, mà bỏ quên đời bởi nhiều nguyên nhân. Có người bị xẻo tai, chặt đầu, lạc rừng không thấy về, bị sốt rét biến chứng đi đứt, bị cọp vồ, cá sấu đớp. Đó là chưa kể, có khi các anh bộ đội tình nguyện còn bị giặc Pháp đến vây bắt vì một số người Lào mắc mưu thâm độc của giặc tưởng bộ đội Việt sang chiếm nước Lào. Tuy vậy, tình yêu thương sự quan tâm chia sẻ là vẻ đẹp tâm hồn người chiến sĩ. Bức tranh sinh động về cuộc sống của nhân dân Lào trong tác phẩm đầy gian khổ, thiếu thốn song họ vẫn cần cù, lam lũ chịu thương chịu khó làm lụng và phục vụ kháng chiến. Bất chấp âm mưu chia rẽ của giặc, họ vẫn gắn bó sắt son tình nghĩa với các anh chiến sĩ tình nguyện Việt Nam. Cuộc sống của người chiến sĩ trong Trước giờ nổ súng từ việc phải đi trinh sát để nắm được tình hình đồn giặc, đến việc chuẩn bị quân trang, quân dụng đều phải vượt qua rất nhiều thử thách trước âm mưu ác độc của kẻ thù. Đó là chưa nói đến những trở ngại khó lường do mưa rừng suối lũ trên những dòng sông đầy thác cuốn và sự khắc nghiệt của thời tiết. Tất cả, đều đòi hỏi những người lính trong đội quân chuẩn chiến CC3 phải sáng suốt và dốc hết nghị lực để vượt qua. Ngòi bút hiện thực nghiêm nhặt của Phan Tứ đã làm nổi bật tinh thần đấu tranh anh dũng, ý chí kiên nghị của những chiến sĩ cách mạng Việt – Lào. Trong tác phẩm, nhân dân Lào bị áp bức đến cùng cực, họ lâm vào cảnh đói kém. Yêu ghét phân minh, căm thù giặc cao độ nhưng nhân dân Lào cũng sống giàu tình nặng nghĩa. Người Lào hồn nhiên, vô tư và say sưa ca hát. Trong cuộc chiến nhiều khi tiếng hát vẫn hòa theo tiếng súng. 13 2.2. NHỮNG HÌNH TƢỢNG NHÂN VẬT NỔI BẬT 2.2.1. Hình tƣợng ngƣời chiến sĩ Nhân vật Tiến trong tác phẩm Bên kia biên giới là anh lính tình nguyện Việt có ngoại hình đẹp nhưng chính hiện thực chiến tranh khốc liệt đã làm anh thay đổi: anh còn xỏ tai, búi tóc, đóng khố cho giống với người dân các bộ tộc Lào. Xuất thân trong một gia đình lao động nghèo khó. Sống và chiến đấu trên chiến trường Hạ Lào, Tiến gặp biết bao khó khăn. Đối mặt với sự khắc nghiệt của khí hậu, nạn đói cơm, đói muối, với bệnh tật mà đặc biệt là sốt rét hành hạ, có lúc anh tưởng như mình đã chết. Song vượt lên những khổ ải, khó khăn Tiến lao mình vào nhiệm vụ và hoàn thành trách nhiệm.. Để cởi những mối gút thù oán mà Sơn Linh đã gây ra, Tiến không phải chỉ thuyết phục nhân dân Lào bằng lời nói thấu tình đạt lí mà anh còn chứng minh cho họ thấy bằng những hành động thiết thực. Lương (Trước giờ nổ súng) chịu nhiều đau thương mất mát trong chiến tranh. Vết thương in hằn trên khuôn mặt của anh. Gia đình Lương đã hứng chịu những thảm khốc của cuộc chiến tranh. Nỗi đau ấy nhói buốt khiến anh già hơn hẳn so với tuổi hai tám. Lương là người chiến sĩ trinh sát mưu trí, dũng cảm, giàu nghị lực, giàu kinh nghiệm và có tinh thần trách nhiệm cao. Anh cũng là người giàu tình cảm, biết quan tâm chia sẻ khó khăn với những thành viên trong đội, yêu thương con và có lòng vị tha đối với vợ. Trong hai tiểu thuyết, nhà văn xây dựng hình tượng anh bộ đội Lào với quá trình thay đổi từ nhận thức đến hành động. Xẩy (Bên Kia biên giới) vốn là bộ đội Itxala, hiện thực khốc liệt của chiến tranh đã khiến anh trở thành người bất hạnh. Từng mâu thuẫn với Sơn Linh nên anh căm thù người Việt, tin vào bọn gián điệp rằng: người Việt sang cướp nước Lào. Từ khi liên lạc được với Phò Phun, được tiếp 14 xúc với Tiến, nhận thức của anh về bộ đội tình nguyện Việt đã hoàn toàn thay đổi. Anh hăng hái tham gia hoạt động cách mạng tại làng Na Bua, xứng đáng đảm nhiệm vi trí ủy viên mặt trận kiêm trưởng thôn Na Bua. Văn Thon (Trước giờ nổ súng) từ nhỏ đã chứng kiến cảnh gia đình cũng như làng xóm đói kém bởi nạn sưu cao thuế nặng, phu phen lao dịch nặng nề. Bố mẹ mất vì chiến tranh. Mười năm tu trong chùa, anh dằn vặt, đau khổ, rơi vào bế tắc, tuyệt vọng vì không tìm ra chân lí cuộc sống. Ánh sáng cách mạng soi rọi vào hồn anh, khi gặp nhà cách mạng Thông Phun. Tham gia cách mạng, mối nghi ngờ dân tộc ngấm trong lòng anh, Nhưng sống, chiến đấu cùng những thành viên trong đội CC3 trên đường trở về mặt trận bộ; chứng kiến từng thành viên bên cạnh sẵn sàng hi sinh không toan tính để bảo vệ và giúp anh đưa bản báo cáo kịp thời về đến mặt trận bộ, góp phần quyết định chiến thắng của quân đội Việt – Lào trên chiến trường Pà Thạc. Điều đó đã giúp Văn Thon tìm ra chân lý. Đó là tinh thần quốc tế. 2.2.2. Hình tƣợng ngƣời phụ nữ Bua Kham (Bên kia biên giới ) xuất hiện là cô gái ăn diện, đua đòi, ham chơi hội hè khiến người đọc không có tình cảm. Cuộc đời cô bắt đầu thay đổi từ khi người cha trở về và cô được tiếp xúc với Tiến - anh chiến sĩ tình nguyện Việt. Người đọc ấn tượng qua hình ảnh đôi mắt đầy sức hút. Kham còn đẹp ở vóc dáng, hình thể, ở tâm hồn qua tiếng cười hồn nhiên, trong trẻo. Nét đẹp của Kham rõ dần qua sự trưởng thành trong tính cách. Từ khi bị chú Xẩy nói mỉa, bị cha mắng, Kham thấy xấu hổ, Cô chăm chỉ làm việc giúp mẹ. Tiếp xúc với Tiến, trái tim Kham hướng về anh với bao cảm xúc đan xen. Nhận thức của Kham thay đổi. Cô tham gia kháng chiến, nhận nhiệm vụ đưa tin và tiếp tế cho bộ đội. Cô gan góc, nhiệt tình, hăng say 15 trong mọi hoạt động. Kham tìm được niềm tin và tình yêu ở Tiến. Món quà cô gửi Tiến là bức thông điệp tình yêu đẹp đẽ mang đậm bản sắc văn hóa Lào: sự chờ đợi thủy chung một đời đối với người mình yêu. Pha (Trước giờ nổ súng) tạo ấn tượng với người đọc bằng đôi mắt xếch. Gia đình cô chia lìa tan tác từ ngày làng Phi Lạt bị Pháp vây đốt. Cô lần lượt mất đi những người cô thương yêu nhất. Từ đó Pha sống bơ vơ, cô độc giữa đời, một mình chống chọi với bệnh ho lao. Pha giàu tình thương yêu và khát khao hạnh phúc. Cô vui vẻ đảm nhận nhiệm vụ vào đồn dò tin tức của giặc cũng là để gặp chồng với ước mong sẽ khuyên anh về, vợ chồng lại đoàn tụ. Nhưng Pha đau đớn đến lịm người khi biết tin chính người chồng mà cô luôn chờ đợi, đã giết bố cô. Lòng căm thù mãnh liệt đã giúp cô quyết định trả thù, tự tay giết người chồng bội bạc để tạ tội với bố và cùng đi với đội chuẩn chiến lên đường về mặt trận bộ để tìm anh Pheng và chữa bệnh. Song niềm khát khao được sống, được thực hiện lí tưởng sống của Pha không thành hiện thực. Pha gục ngã trên hành trình còn dang dở, trong niềm hi vọng được sống đến ngày độc lập. 2.2.3. Hình tƣợng nhân vật phản diện Sơn Linh, Rạng trong tiểu thuyết Bên kia biên giới và Chánh, Đặng trong Trước giờ nổ súng là những nhân vật phản diện người Việt. Sơn Linh đến với người đọc bằng khuôn mặt của người có râu quai nón và sần sùi mụn trứng cá, đôi lông mày sâu róm nom khá dữ. Bất đồng quan điểm, Sơn Linh không tiếc lời nhiếc móc, sẵn sàng dùng lời lẽ xúc phạm Tiến. Hắn còn là một tay con buôn, kẻ lợi dụng dân làng để làm cho bản thân đầy túi, sống ích kỉ, chỉ biết hưởng thụ và tư lợi. Trong câu chuyện ở làng Na Bua, Sơn Linh còn là kẻ nóng 16 nảy, hống hách, từng tác oai tác quái khi tiếp xúc với dân làng, khiến họ mất niềm tin và căm ghét người Việt. Ngoài ra, cùng với nhân vật Sơn Linh, ngòi bút Phan Tứ còn làm hiện lên một số phần tử khác như thằng Rạng, Chánh, Đặng .. là những bộ mặt cơ hội, nham hiểm, thoái hóa biến chất; nhưng cuối cùng đều phải trả giá. Chiến tranh là môi trường chia các nhân vật thành hai tuyến. Những con người tốt đẹp, chân chính ngày càng trưởng thành. Những kẻ mưu cơ tư lợi, hống hách, quan liêu gây cản trở quá trình phát triển của cách mạng phải nhận lấy hậu quả trước những tội ác mà chúng đã gây ra. Tuy nhiên, thế giới hiện thực cũng như hệ thống nhân vật ở hai tác phẩm chủ yếu được xây dựng theo lối đơn tuyến. Đây cũng là đặc điểm của văn xuôi cách mạng buổi đầu; dù đã có nhiều thay đổi nhưng vẫn chưa thoát ra khỏi lối kể chuyện và xây dựng nhân vật theo lối truyện cổ dân gian. 17 CHƢƠNG 3 NHỮNG PHƢƠNG THỨC NGHỆ THUẬT NỔI BẬT TRONG BÊN KIA BIÊN GIỚI VÀ TRƯỚC GIỜ NỔ SÚNG 3.1. KHÔNG GIAN VÀ THỜI GIAN NGHỆ THUẬT 3.1.1. Không gian nghệ thuật Ở mỗi tác phẩm, nhà văn thường chọn cho mình một “không gian điểm“ là nơi diễn ra những sự việc, sự kiện chính, cũng là môi trường hoạt động chủ yếu của nhân vật. Làng Na Bua chính là không gian điểm trong tiểu thuyết Bên kia biên giới. Trong không gian làng Na Bua, tác giả tái hiện không gian thiên nhiên và không gian xã hội. Không gian thiên nhiên được nhà văn miêu tả như một bức tranh với nhiều thời điểm. Không khí kháng chiến trong không gian xã hội làng Na Bua được thổi lên ấm dần sau hai năm lụi tàn, tan vỡ. Trong tiểu thuyết Trước giờ nổ súng, có ba không gian đan xen: đó là hang núi Vượn, làng Phi Lạt và mặt trận bộ. Hang núi Vượn là nơi bí mật để các thành viên trong tổ trinh sát sống hoạt động. Làng Phi Lạt bị giặc Pháp chiếm đóng trở nên hoang tàn, xơ xác. Mặt trận bộ trong không khí hối hả, tất bật, cán bộ hăng hái bàn kế hoạch mở chiến dịch đánh Pà Thạc và đợi bản báo cáo của đội CC3 mang về. Không khí hội nghị căng thẳng vì những quan điểm trái chiều trong hướng mở chiến dịch. Lê khâm còn tìm cách mở rộng không gian tác phẩm bằng phạm vi hoạt động của nhân vật Không gian liên tục được mở rộng theo hoạt động của Tiến và của trung đội B8 trên đất nước Lào. Trong tiểu thuyết Trước giờ nổ súng, sự di chuyển không ngừng của đội chuẩn chiến CC3 trên đường về mặt trận bộ đã làm cho không gian vừa sinh động, vừa thay đổi liên tục phù hợp với diễn biến của 18 cuộc chiến. Nhà văn còn mở rộng không gian theo dòng hồi ức của các nhân vật. Đây chính là không gian tâm lý. Nhà văn có thể mở rộng tối đa theo ý đồ sáng tác và dụng ý nghệ thuật. Đọc Bên kia biên giới và Trước giờ nổ súng, người đọc được chứng kiến không gian của những lễ hội mang đậm sắc thái văn hóa Lào và không gian Phật giáo. Không gian chùa vừa thiêng liêng vừa gần gũi với đời sống người Lào. 3.1.2. Thời gian nghệ thuật Các sự kiện trong Bên kia biên giới được tái hiện theo trình tự đơn tuyến: Tiến cùng trung đội B8 nhận nhiệm vụ, triển khai thực hiện nhiệm vụ tại làng Na Bua, hoàn thành tốt nhiệm vụ và lên đường nhận nhiệm vụ mới tại nơi khác.Tiểu thuyết Trước giờ nổ súng cũng có điểm tương đồng. Đó là nhiệm vụ của tổ trinh sát gồm tám người được cử đến làng Phi Lạt để điều tra tình hình đồn Pà Thạc. Sau khi hoàn thành nhiệm vụ, họ lập tức mang bản báo cáo trở về mặt trận bộ. Điểm khác biệt ở tiểu thuyết Trước giờ nổ súng là hành trình trở về sau khi hoàn thành nhiệm vụ. Khảo sát tiểu thuyết của Lê Khâm (Phan Tứ) thì Trước giờ nổ súng có thời gian ngắn nhất. Thời gian cốt truyện khoảng nửa tháng. Hành trình mang anh hùng ca số 5 về mặt trận theo quy định chỉ có 8 ngày. Trong tiểu thuyết Trước giờ nổ súng, tác giả sử dụng thủ pháp thời gian đồng hiện. Sự thay đổi liên tục về không gian nhưng lại diễn ra trong cùng một thời gian. Trong hai tiểu thuyết nhà văn tái hiện thời gian quá khứ bằng hồi tưởng của nhân vật hoặc nhà văn miêu tả quá khứ của nhân vật. Đây là cách để nhà văn thể hiện dụng ý nghệ thuật: quá trình nhận thức, tham gia và trưởng thành của con người cách mạng Thời gian quá khứ cũng được nhà văn khéo léo lồng ghép thông qua những câu chuyên thần thoại của người Lào về quá trình hình thành và phát triển 19 của đát nước Triệu Voi. Qua đó nhà văn kín đáo gởi gắm thông điệp về những bài hoạc nhân sinh hay ca ngợi quá khứ hào hùng và truyền thống bất khuất của nhân dân Lào. 3.2. NGHỆ THUẬT XÂY DỰNG NHÂN VẬT 3.2.1. Nghệ thuật xây dựng nhân vật thông qua tình huống kịch tính Trong tiểu thuyết Bên kia biên giới, tình huống kịch tính được đặt ra khi trung đội B8 được tin thằng Rạng đào ngũ dẫn bọn Pháp về làng Na Bua để đánh úp đơn vị và bắt cơ sở. Trong tình huống khó khăn đó, Tiến là người có cách xử lí linh hoạt, nhìn nhận và giải quyết vấn đề thấu đáo và có tinh thần trách nhiệm cao. Tinh thần trách nhiệm trong công việc của Tiến còn được nhà văn đặt anh vào tình huống lựa chọn: một bên là người yêu, một bên là nhiệm vụ và đồng đội.. Từ đó cho thấy trong tình yêu, Tiến hoàn toàn tỉnh táo, anh đặt nhiệm vụ, đặt lợi ích tập thể lên trên tình cảm cá nhân. Trong tác phẩm Trước giờ nổ súng, đội chuẩn chiến 3 cũng được đặt trong những tình huống khó khăn trên hành trình