Những đóng góp quan trọng của văn học thời Tây Sơn

BOÄ GIAÙO DUÏC VAØ ÑAØO TAÏO TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC SÖ PHAÏM TP. HOÀ CHÍ MINH -------------------------- Nguyeãn Minh Thö NHÖÕNG ÑOÙNG GOÙP QUAN TROÏNG CUÛA VAÊN HOÏC THÔØI TAÂY SÔN Chuyeân ngaønh : Vaên hoïc Vieät Nam Maõ soá : 60 22 34 LUAÄN VAÊN THAÏC SÓ VAÊN HOÏC NGÖÔØI HÖÔÙNG DAÃN KHOA HOÏC: PGS.TS. Leâ Thu Yeán Thaønh phoá Hoà Chí Minh – 2006 1 Lôøi caûm ôn Toâi xin chaân thaønh caûm ôn söï höôùng daãn khoa hoïc taän tình, chu ñaùo cuûa PGS. TS Leâ Thu Yeán – ngöôøi ñaõ tröïc tieáp höôùng daãn toâi hoaøn thaønh luaän vaên khoa hoïc naøy. Nhaân ñaây, toâi muoán gôûi lôøi caûm ôn saâu saéc ñeán Ban Giaùm hieäu, taäp theå caùc thaày coâ giaùo Ngöõ vaên vaø Phoøng khoa hoïc coâng ngheä sau ñaïi hoïc Tröôøng ÑH.Sö Phaïm Thaønh Phoá Hoà Chí Minh ñaõ taïo ñieàu kieän thuaän lôïi vaø giuùp ñôõ toâi trong suoát quaù trình hoïc taäp vaø nghieân cöùu. Toâi cuõng xin traân troïng baøy toû loøng bieát ôn ñoái vôùi nhöõng ñoùng goùp quyù baùu cuûa taát caû thaày coâ trong Hoäi ñoàng thaåm ñònh luaän vaên khoùa 2003 – 2006. Cuoái cuøng, xin theâm vaøi chöõ ñeå ghi laïi nôi ñaây loøng bieát ôn vaø gaén boù ñeán vôùi ñoàng nghieäp, baïn beø cuøng gia ñình – nhöõng ngöôøi ñaõ nhieät tình ñoäng vieân, khích leä toâi raát nhieàu ñeå luaän vaên naøy ñöôïc sôùm hoaøn thaønh. TP. Hoà Chí Minh thaùng 7 naêm 2006 Nguyeãn Minh Thö 1 MUÏC LUÏC Lôøi caûm ôn Muïc luïc MÔÛ ÑAÀU Trang 1. Lí do choïn ñeà taøi...................................................................................... 1 2. Lòch söû vaán ñeà ......................................................................................... 2 3. Phaïm vi cuûa ñeà taøi ................................................................................... 8 4. Phöông phaùp nghieân cöùu ......................................................................... 9 5. Ñoùng goùp cuûa luaän vaên ......................................................................... 10 6. Keát caáu cuûa luaän vaên............................................................................. 10 NOÄI DUNG Chöông 1: Khaùi quaùt vaên hoïc thôøi Taây Sôn ................................................ 12 1.1. Hoaøn caûnh xaõ hoäi............................................................................... 12 1.2. Dieän maïo cuûa neàn vaên hoïc thôøi Taây Sôn .......................................... 20 Chöông 2 : Vaên hoïc vieát thôøi Taây Sôn ......................................................... 55 2.1. Caûm höùng chuû ñaïo cuûa vaên hoïc vieát thôøi Taây Sôn ........................... 55 2.2. Theå vaên chính luaän laø thaønh töïu xuaát saéc cuûa vaên hoïc thôøi Taây Sôn.. 111 2.3. Vaên thô Noâm laø moät böôùc tieán môùi cuûa vaên hoïc thôøi Taây Sôn...... 126 Chöông 3 : Vaên hoïc daân gian thôøi Taây Sôn............................................... 140 3.1. Caûm höùng chuû ñaïo cuûa vaên hoïc daân gian thôøi Taây Sôn.................. 143 3.2. Ñaëc saéc ngheä thuaät cuûa vaên hoïc daân gian thôøi Taây Sôn ................. 177 KEÁT LUAÄN ........................................................................................................ 188 TAØI LIEÄU THAM KHAÛO............................................................................................ 192 1 MÔÛ ÑAÀU 1. Lyù do choïn ñeà taøi Trong lòch söû phaùt trieån cuûa daân toäc Vieät Nam, söï xuaát hieän cuûa trieàu ñaïi Taây Sôn laø moät hieän töôïng heát söùc ñoäc ñaùo. Ñoù laø keát quaû, laø ñænh cao cuûa phong traøo “noâng daân khôûi nghóa” dieãn ra suoát nhieàu theá kyû. Trieàu ñaïi aáy ñaõ ñaùnh daáu moät thôøi ñaïi oanh lieät maø cuõng thaûm khoác nhaát. Tuy raèng thôøi gian toàn taïi cuûa vöông trieàu Taây Sôn khaù ngaén nguûi, nhöng noù ñaõ ñeå laïi moät daáu son choùi ñoû trong lòch söû ñaáu tranh döïng nöôùc vaø giöõ nöôùc cuûa daân toäc. Söï xuaát hieän cuûa phong traøo Taây Sôn vaø trieàu ñaïi Taây Sôn chính laø cô sôû lòch söû – xaõ hoäi cuûa vaên hoïc thôøi Taây Sôn – moät neàn vaên hoïc mang baûn saéc rieâng trong tieán tình vaên hoïc giai ñoaïn nöûa cuoái theá kæ XVIII ñaàu theá kæ XIX. Moät trieàu ñaïi tieán boä ñöôïc thaønh laäp döôùi söï laõnh ñaïo cuûa vò “ anh huøng aùo vaûi” Quang Trung vaø nhöõng nhaân só coù tö töôûng tích cöïc , tieán boä ñaõ ñem ñeán moät luoàng sinh khí môùi cho dieän maïo vaên hoïc giai ñoaïn naøy. Ñaët trong boái caûnh phöùc taïp cuûa giai ñoaïn nöûa cuoái theá kyû XVIII - ñaàu theá kyû XIX vôùi söï phaân hoùa maïnh meõ cuûa ñoäi nguõ trí thöùc vaø sau naøy döôùi söï traû thuø daõ man, thaâm ñoäc cuûa vöông trieàu Gia Long môùi thaáy ñöôïc raèng vaên hoïc thôøi Taây Sôn ñaõ thöïc söï coù söùc soáng maïnh meõ.Theo thôøi gian, nhöõng gì thuoäc veà vaên hoïc thôøi Taây Sôn khoâng maát ñi maø daàn daàn ñöôïc khoâi phuïc trôû neân phong phuù hôn, coù giaù trò hôn. Vieäc nghieân cöùu vaên hoïc cuûa thôøi ñaïi naøy laø nhaèm muïc ñích khaúng ñònh nhöõng thaønh töïu voán coù cuûa vaên hoïc thôøi Taây Sôn. Coâng vieäc naøy khaù phöùc taïp nhöng voâ cuøng thuù vò. Vaên hoïc thôøi ñaïi Taây Sôn thuoäc traøo löu vaên hoïc giai ñoaïn nöûa cuoái theá kyû XVIII - ñaàu theá kyû XIX - moät giai ñoaïn ñænh cao cuûa vaên hoïc daân toäc thuoäc phaïm truø yù thöùc heä phong kieán. Trong giai ñoaïn naøy, vaên hoïc thôøi Taây Sôn ñaõ coù 2 nhöõng ñoùng goùp khaù quan troïng. Tuy nhieân, ñieåm qua caùc boä vaên hoïc söû cuûa nöôùc nhaø, vaên hoïc giai ñoaïn naøy chöa coù ñöôïc vò trí xöùng ñaùng cuûa noù. Trong chöông trình phoå thoâng cuõng vaäy, chöa coù taùc giaû, taùc phaåm naøo ñöôïc ghi nhaän laø thuoäc veà thôøi ñaïi Taây Sôn. Thieát nghó, döïng laïi tieán trình vaên hoïc giai ñoaïn naøy khoâng theå boû qua vaên hoïc thôøi Taây Sôn. Nguyeãn Hueä ñaõ laøm moät cuoäc caùch maïng thoáng nhaát hai mieàn Nam Baéc, baûo veä ñoäc laäp daân toäc. Nhöõng naêm trò vì, trieàu ñaïi Quang Trung cuõng laø moät trieàu ñaïi raát “caùch maïng”. Nhöõng caûi caùch tieán boä cuûa trieàu ñaïi naøy ñaõ ñem laïi moät luoàng gioù môùi cho neàn hoïc thuaät thôøi baây giôø. Töø moät ngöôøi noâng daân aùo vaûi, Nguyeãn Hueä vuït choùi saùng nhö moät vì tinh tuù khieán moïi ngöôøi phaûi neå phuïc vaø keû thuø thì phaûi neå sôï. Bao theá kyû ñaõ troâi qua nhöng haøo khí cuûa thôøi ñaïi Taây Sôn döôøng nhö vaãn coøn vang voïng maõi. Nhöõng taùc giaû ñöông thôøi, qua thô vaên ñaõ boäc baïch nhöõng suy nghó, caûm xuùc cuûa mình veà trieàu ñaïi aáy thì theá heä hoâm nay vaø mai sau cuõng seõ goùp theâm tieáng noùi nhaèm khaúng ñònh nhöõng giaù trò toát ñeïp cuûa moät thôøi ñaïi ñaõ qua. 2. Lòch söû vaán ñeà Noùi veà tình hình nghieân cöùu vaên hoïc thôøi ñaïi Taây Sôn, trong lôøi giôùi thieäu cuûa taïp chí vaên hoïc soá 4 naêm 1973, nhöõng ngöôøi trong ban bieân taäp coù nhaän ñònh sau: “Traøo löu vaên hoïc Taây Sôn ñaõ ñöôïc khôi ra töø laâu nhöng veà ñieåm cuõng nhö veà dieän coøn ít ñöôïc tìm toøi…”, “nhö moû quyù ta bieát laø coù nhöng chöa khai thaùc”. Töông töï , trong lôøi töïa quyeån saùch cuûa mình, Phaïm Vaên Ñang cho raèng: “Vaên hoïc Taây Sôn, nhaát laø vaøo thôøi Quang Trung, raát phaùt trieån. Chöõ Noâm giöõ ñòa vò raát quan troïng vaø ñöôïc duøng trong leã nghi, trieàu chính. Tuy nhieân, caùc saùch vieát veà thôøi naøy hieám”[14, tr.9]. Sôû dó coù tình traïng treân laø do nhöõng khoù khaên veà nguoàn tö lieäu. Khoâng theå coù nhöõng coâng trình nghieân cöùu veà vaên hoïc thôøi Taây Sôn neáu khoâng coù nhöõng tö 3 lieäu ñaày ñuû veà neàn vaên hoïc naøy. Coâng vieäc söu taàm, khaûo cöùu laø böôùc ñaàu heát söùc quan troïng. Tuy nhieân, duø gaëp phaûi nhöõng khoù khaên veà nguoàn tö lieäu nhöng treân cô sôû nhöõng gì ñaõ coù ñöôïc, caùc nhaø nghieân cöùu ñaõ cho ra maét ñoäc giaû nhieàu coâng trình khaûo cöùu ñaùng traân troïng. Quyeån “Quoác vaên ñôøi Taây Sôn”[72] cuûa Hoaøng Thuùc Traâm ra ñôøi naêm 1950 ñöôïc xem laø quyeån saùch vieát khaù tæ mæ veà vaên hoïc Taây Sôn luùc baáy giôø. Trong taùc phaåm naøy, Hoa Baèng- Hoaøng Thuùc Traâm ñaõ khaûo saùt quoác vaên ñôøi Taây Sôn gaén lieàn vôùi phaïm vi söû duïng roäng raõi cuûa noù: quoác vaên ñöôïc duøng trong hieäu trieäu töôùng suùy, trong vieäc teá leã, trong quaân söï vaø trong daân gian. Taùc phaåm cuõng ñöa ra nhöõng nhaän xeùt cuï theå veà ñaëc tính, khuynh höôùng, cuõng nhö caùch söû duïng töø ngöõ cuûa quoác vaên thôøi Taây Sôn, moãi luaän ñieåm ñeàu ñöôïc minh hoïa baèng caùc taùc phaåm, taùc giaû cuï theå. “Vaên hoïc Taây Sôn”[14] cuûa Phaïm Vaên Ñang, ñuùng nhö töïa ñeà cuûa noù coù phaïm vi khaûo saùt khaù roäng, khoâng chæ vaên Noâm maø caû Haùn vaên thôøi Taây Sôn, caû vaên chöông baùc hoïc laãn bình daân. Tuy nhieân, cuõng deã nhaän thaáy raèng, taùc phaåm chöa ñaït ñöôïc chieàu saâu caàn coù, chöa ñuû söùc thuyeát phuïc. Phaàn Haùn vaên chæ taäp trung vaøo tieåu söû taùc giaû, phaàn vaên hoïc daân gian laïi chöa daãn ñöôïc nhöõng caâu tieâu bieåu ca ngôïi Taây Sôn. Sau 1975, nhöõng vaán ñeà veà vaên hoïc thôøi Taây Sôn ñöôïc ñeà caäp moät caùch thaáu ñaùo, ñaày ñuû hôn treân nhöõng coâng trình caù nhaân, taäp theå cuûa caùc nhaø nghieân cöùu. Coù theå keå caùc taùc giaû vôùi caùc coâng trình tieâu bieåu sau: Nguyeãn Loäc coù leõ laø ngöôøi raát quan taâm ñeán vaên hoïc thôøi ñaïi Taây Sôn. Trong “Vaên hoïc Vieät Nam giai ñoaïn nöûa cuoái theá kyû XVIII – ñaàu theá kyû XIX”, ôû lôøi noùi ñaàu, taùc giaû coù nhaän xeùt: “Vaên hoïc Vieät Nam nöûa cuoái theá kyû XVIII - ñaàu theá kyû XIX coù ngöôøi coøn goïi laø giai ñoaïn vaên hoïc Leâ Maïc – Nguyeãn sô. Caùch goïi 4 nhö theá voâ hình trung ñaõ boû qua vaên hoïc thôøi Taây Sôn. Thöïc ra nhaø Taây Sôn tuy toàn taïi trong moät thôøi gian khoâng daøi nhöng noù coù moät yù nghóa raát lôùn trong ñôøi soáng daân toäc, vaø cuõng coù moät daáu aán khoâng theå boû qua trong lòch söû vaên hoïc daân toäc. Tröôùc ñaây, tröø moät vaøi chuyeân luaän chöa laáy gì laøm ñaày ñuû veà vaên hoïc thôøi Taây Sôn, noùi chung trong caùc boä vaên hoïc söû cuûa ta, vaên hoïc thôøi Taây Sôn chöa ñöôc chuù yù maáy” [40,tr.7).Vôùi quan ñieåm aáy, trong caùc boä vaên hoïc söû cuûa mình, Nguyeãn Loäc ñaõ daønh cho vaên hoïc thôøi Taây Sôn moät choã ñöùng töông xöùng. “Vaên hoïc Vieät Nam giai ñoaïn nöûa cuoái theá kyû theá kyû XVIII – heát theá kyû XIX” [40], “Toång taäp vaên hoïc Vieät Nam, vaên hoïc thôøi Taây Sôn, taäp 9B” [39]… ñaõ trình baøy nhieàu ñieåm tieán boä cuûa trieàu ñaïi Taây Sôn cuõng nhö giaù trò cuûa vaên hoïc thôøi Taây Sôn, khaûo cöùu khaù ñaày ñuû nhöõng taùc giaû, taùc phaåm thôøi ñaïi naøy. Beân caïnh hai boä vaên hoïc söû treân, nhaø nghieân cöùu vaên hoïc Nguyeãn Loäc coøn coù moät coâng trình mang teân “Vaên chính luaän vaø cuoäc ñaáu tranh ngoaïi giao thôøi Taây Sôn” in trong “Vaên hoïc Vieät Nam treân nhöõng chaëng ñöôøng choáng phong kieán Trung Quoác xaâm löôïc”[48] goùp theâm nhöõng nhaän ñònh saéc saûo veà nhieàu phöông dieän cuûa vaên hoïc thôøi Taây Sôn ñaëc bieät laø veà phöông dieän ngheä thuaät. Nguyeãn Phaïm Huøng cuõng laø moät nhaø nghieân cöùu khaù quen thuoäc veà neàn vaên hoïc trung ñaïi. Vôùi hai taùc phaåm “Vaên thô Noâm thôøi Taây Sôn”[25], “Treân haønh trình vaên hoïc trung ñaïi”[26], taùc giaû ñaõ coù nhöõng phaùt hieän ñaùng traân troïng veà giaù trò cuûa vaên hoïc thôøi Taây Sôn veà noäi dung cuõng nhö ngheä thuaät, tuy nhieân ñaùng tieác laø vaán ñeà chæ döøng laïi ôû nhöõng saùng taùc baèng chöõ Noâm . Maëc duø vaäy, vôùi hai taùc phaåm treân, Nguyeãn Phaïm Huøng ñaõ coù nhöõng ñoùng goùp ñaùng keå trong vieäc taïo neân böùc tranh toaøn caûnh veà neàn vaên hoïc thôøi Taây Sôn. “ Ngoâ Thì Nhaäm taùc phaåm”[36] do Mai Quoác Lieân chuû bieân laø moät coâng trình gaàn ñaây ñeà caäp ñeán khía caïnh lieân quan ñeán vaên hoïc thôøi Taây Sôn. Boä saùch nghieân cöùu khaù coâng phu veà moät taùc giaû coù theå noùi laø quan troïng nhaát, ñöôïc xem 5 laø “ñænh cao cuûa vaên hoïc yeâu nöôùc thôøi Taây Sôn”[36, I, tr.87] . Taùc phaåm cuõng ñaõ coù moät thaùi ñoä heát söùc ñeà cao neàn vaên hoïc giai ñoaïn naøy ñaëc bieät theå vaên chính luaän ñöôïc taùc giaû ñaùnh giaù laø “tinh hoa, trí tueä vaø khí phaùch cuûa thôøi ñaïi” [36, I, tr.131]. Treân caùc taïp chí, nguyeät san, caùc taùc giaû cuõng ñaõ trình baøy nhöõng yù kieán quí baùu ñeà caäp ñeán moät vaán ñeà naøo ñoù cuûa vaên hoïc thôøi Taây Sôn. Tröôùc heát phaûi ghi nhaän nhöõng tìm toøi raát ñaùng traân troïng cuûa nhaø nghieân cöùu laõo thaønh Leâ Thöôùc, Tröông Chính. “Tìm hieåu doøng vaên hoïc tieán boä thôøi Taây Sôn”[70] coù nhöõng phaùt hieän môùi meû trong thôøi ñieåm luùc baáy giôø. Caùc baøi vieát khaùc chuû yeáu taäp trung vaøo moät soá taùc giaû, taùc phaåm tieâu bieåu thôøi Taây Sôn. Chaúng haïn “Moät vaøi neùt veà Ñoaøn Nguyeãn Tuaán qua Haûi oâng thi taäp”[41]; “Phan Huy Ích vaø Duï Am ngaâm luïc”[7]; “Veà moät soá taäp thô vaên cuûa Ngoâ Thì Nhaäm”[59]; “Ninh Toán con ngöôøi vaø thô vaên”[34]; “Ngoâ Ngoïc Du – nhaø thô ñaëc saéc thôøi Taây Sôn”[45]… Ñaëc bieät Ngoâ Thì Nhaäm laø moät taùc giaû ñöôïc nhieàu nhaø nghieân cöùu “quan taâm” nhaát. Moät loaït baøi vieát veà oâng ñöôïc ñaêng raûi raùc treân caùc taïp chí vaên hoïc nhö : “Vaán ñeà ñaùnh giaù Ngoâ Thì Nhaäm”[33] cuûa Vuõ Khieâu; “Töø Ngoâ Thì Nhaäm ñeán traøo löu vaên hoïc Taây Sôn”[56] cuûa Vuõ Ñöùc Phuùc, hay Traàn Nghóa vôùi “Tìm hieåu thaùi ñoä chính trò cuûa Ngoâ Thì Nhaäm”[46]… Veà vaên hoïc daân gian, caùc coâng trình nghieân cöùu veà maûng naøy chöa nhieàu. Tröôùc ñaây, treân Vaên hoùa nguyeät san naêm 1961 coù ñaêng baøi vieát “Trieàu ñaïi Taây Sôn qua ca dao”[15] cuûa Taân Vieät Ñieàu. Töïa ñeà coù veû haáp daãn nhöng phaàn lôùn caùc baøi ca dao ñöôïc daãn ñeàu chöa phuø hôïp, chaúng haïn ca dao veà chuùa Choåm, veà Ñaëng Thò Hueä, veà Trònh Toâng , veà Nguyeãn Höõu Chænh, veà Chieâu Thoáng, Nguyeãn Du, Trònh Hoaøi Ñöùc,…Moät soá caâu thô töù tuyeät laïi baûo laø ca dao. Caùc coâng trình nghieân cöùu sau naøy chuù troïng vaøo tính xaùc thöïc cuûa nguoàn tö lieäu hôn. Haàu heát ñeàu thöøa nhaän söï ñoùng goùp quan troïng cuûa vaên hoïc daân gian ñoái vôùi 6 toaøn boä neàn vaên hoïc Taây Sôn. Sôû dó vaên hoïc daân gian ñöôïc chuù troïng laø bôûi vì caùc laõnh tuï nghóa quaân Taây Sôn voán xuaát thaân töø quaàn chuùng lao ñoäng , hoï ñaõ ñi vaøo loøng quaàn chuùng baèng nhöõng giai thoaïi thuù vò. “Duø qua haøng traêm naêm bò xuyeân taïc, boùp meùo bôûi nhöõng löïc löôïng thuø nghòch, caùc nhaø laõnh ñaïo Taây Sôn vaãn chieám ñöôïc caûm tình cuûa nhaân daân, vaø cuõng trôû thaønh ñeà taøi cho nhöõng truyeàn thuyeát hay giai thoaïi, laøm giaøu cho vaên ngheä daân gian”[30,tr.51]. Ñaùng keå nhaát laø nhöõng coâng trình tham döï trong hoäi nghò chuyeân ñeà Taây Sôn – Nguyeãn Hueä ñöôïc toå chöùc taïi Nghóa Bình. Vaøo dòp naøy, Leâ Xuaân Lít ñaõ coù baøi phaùt bieåu “Tìm hieåu cuoäc khôûi nghóa Taây Sôn vaø loøng daân ñoái vôùi cuoäc khôûi nghóa qua moät soá maãu chuyeän daân gian môùi tìm ñöôïc treân ñaát Nghóa Bình”[37]. Taùc giaû ñaõ ruùt ra nhöõng luaän ñieåm cô baûn töø 43 truyeàn thuyeát maø tænh Nghóa Bình söu taàm ñöôïc. Ñieåm qua caùc coâng trình nghieân cöùu, ta coù theå ruùt ra moät vaøi nhaän xeùt sau: Maëc duø coù öu theá veà dung löôïng nhöng ña soá caùc coâng trình ñaõ in thaønh saùch ñeàu chöa nghieân cöùu ñaày ñuû, toaøn dieän veà vaên hoïc thôøi Taây Sôn ñaëc bieät nhöõng ñoùng goùp cuûa vaên hoïc thôøi kì naøy chöa ñöôïc nhìn nhaän moät caùch thaáu ñaùo. “Quoác vaên ñôøi Taây Sôn” tuy raèng “khaûo cöùu coâng phu nhöng chæ ñeà caäp ñeán söï ña daïng cuûa vaên Noâm, ít chuù troïng phöông dieän vaên hoïc, boû soùt moät soá taùc giaû quan troïng vaø trích daãn thô quaù ít”[14, tr.9] Khaéc phuïc nhöõng nhöôïc ñieåm treân, hôn hai möôi naêm sau “Vaên hoïc Taây Sôn” ra maét ñoäc giaû, Phaïm Vaên Ñang ñaõ khaûo cöùu caùc taùc phaåm Noâm laãn Haùn vaên vaø “chæ noùi veà phöông dieän vaên hoïc, gaït boû nhöõng khía caïnh khaùc”[14, tr.10]. Tuy nhieân taùc phaåm naøy cuõng nhö “Quoác vaên ñôøi Taây Sôn” cuûa Hoa Baèng ñeàu boû qua moät soá taùc giaû quan troïng nhö Ngoâ Thôøi Nhaäm, Ngoâ Ngoïc Du…, phaàn vaên hoïc daân gian coøn sô saøi , raát ít nhöõng caâu ca ngôïi maø phaàn lôùn laïi laø nhöõng caâu oaùn thaùn, chaâm bieám, pheâ phaùn Taây Sôn ôû nhöõõng möùc ñoä khaùc nhau. Nguyeãn Loäc, Nguyeãn Phaïm Huøng daønh nhieàu taâm huyeát cho vaên hoïc thôøi ñaïi naøy nhöng taùc phaåm cuûa hoï chöa coù doøng 7 naøo cho vaên hoïc daân gian – doøng vaên hoïc ñaõ noùi leân ñöôïc caùi khí theá nguùt trôøi cuûa nhöõng ngöôøi noâng daân khôûi nghóa vôùi taát caû nieàm xuùc caûm chaân thaønh. Treân caùc baùo, taïp chí thì nhö ñaõ noùi caùc baøi vieát thöôøng chæ trình baøy moät vaán ñeà naøo ñoù coù lieân quan ñeán neàn vaên hoïc thôøi Taây Sôn vaø chöa coù taùc giaû naøo ghi nhaän nhöõng ñoùng goùp cuûa neàn vaên hoïc thôøi Taây Sôn trong vaên hoïc giai ñoaïn nöûa cuoái theá kæ XVIII - ñaàu theá kæ XIX noùi rieâng trong tieán trình vaên hoïc trung ñaïi noùi chung moät caùch cuï theå, ñaày ñuû. Ñaëc bieät, veà neàn vaên hoïc daân gian thôøi Taây sôn, coù theå khaúng ñònh raèng cho ñeán nay vaãn chöa coù coâng trình naøo khaûo cuù coâng phu nhaèm phaùt hieän ra nhöõng giaù trò , nhöõng ñoùng goùp quan troïng cuaû noù. Haàu heát caùc taùc giaû ñeàu thoáng nhaát xem chöõ Noâm laø thaønh töïu quan troïng nhaát cuûa thôøi Taây Sôn. “Coù theå noùi Quoác vaên nhö moät caây to, moïc maàm töø tuïc ngöõ ca dao, naûy choài ñaâm reã ôû ñôøi Traàn, thaønh coâng vaøo cuoái Leâ, nhöng ñeán thôøi Taây Sôn, gaëp tieát xuaân aám, möa hoøa, caây ñoù môùi môn môûn naûy caønh troå laù” [72,tr.24]. Beân caïnh chöõ Noâm, neùt ñaëc saéc taïo neân dieän maïo rieâng bieät cuûa vaên hoïc thôøi Taây Sôn chính laø tinh thaàn laïc quan, nieàm töï haøo daân toäc. Phaùt hieän naøy ñaõ laøm toân leân veû ñeïp cuûa vaên hoïc thôøi ñaïi naøy. Leâ Thöôùc, Tröông Chính cho raèng: “Caên cöù vaøo thô vaên ít oûi thôøi Taây Sôn coøn soùt laïi ta cuõng thaáy coù moät maøu saéc khaùc, so vôùi thôøi kyø tröôùc ñoù, theå hieän ôû caùch nhìn laïc quan, ôû nieàm töï haøo daân toäc, ôû moái tình caûm chaân thaät ñoái vôùi con ngöôøi Nguyeãn Hueä, ôû söï coá gaéng thoaùt ra khoûi nhöõng tö töôûng coá chaáp cuûa ñaïo Nho”[ 70,tr.80]. Vì theá coù theå phaùt hieän “phaåm chaát tieâu bieåu cuûa vaên hoïc thôøi kyø naøy”. Ñoù laø “moät thôøi kyø vaên hoïc noåi baät tinh thaàn laïc quan, bao truøm gioïng ñieäu haøo huøng vaø bi traùng” [25, tr.18] Nhö vaäy, vaên hoïc thôøi Taây Sôn daàn daàn thu huùt ñöôïc söï quan taâm cuûa caùc nhaø nghieân cöùu. Theá nhöng, noùi nhö Nguyeãn Phaïm Huøng “Cho ñeán nay, döôøng 8 nhö chöa coù moät coâng trình naøo nghieân cöùu moät caùch ñaày ñuû, toaøn dieän veà vaên hoïc thôøi Taây Sôn, cuõng chöa coù moät coâng trình naøo söu taàm, phieân aâm chuù thích moät caùch coù heä thoáng veà vaên hoïc thôøi kyø naøy” [25, tr.1] 3. Phaïm vi cuûa ñeà taøi Trong luaän vaên naøy, vaên hoïc thôøi Taây Sôn ñöôïc khaûo saùt ôû caû hai boä phaän: vaên hoïc vieát vaø vaên hoïc daân gian. Phaàn vaên hoïc vieát, nhöõng nhaän ñònh ñöôïc ruùt ra qua quaù trình tìm hieåu nhöõng taùc phaåm cuûa caùc taùc giaû ñaõ soáng döôùi thôøi Taây Sôn vaø coù taùc phaåm vieát veà Taây Sôn chuû yeáu laø nhöõng taùc giaû, taùc phaåm ñöôïc ñeà caäp ôû phaàn 2.2.1. Cuï theå, ñoù laø nhöõng taùc phaåm ñaõ ñöôïc Nguyeãn Loäc tuyeån choïn in trong taäp “ Toång taäp vaên hoïc Vieät Nam , taäp 9B, Vaên hoïc thôøi Taây Sôn”do nhaø xuaát baûn Khoa hoïc xaõ hoäi aán haønh naêm 1993. Ngoaøi ra, moät soá thô vaên cuõng ñöôïc trích daãn trong caùc taùc phaåm khaùc nhö : “ Thô vaên Ninh Toán” do Hoaøng Leâ chuû bieân, NXB KHXH, Haø Noäi, 1984. “Thô vaên Ñoaøn Nguyeãn Tuaán (Haûi Oâng thi taäp)” , Ñaøo Phöông Bình dòch, NXB KHXH, Haø Noäi, 1982. “ Thô vaên Phan Huy Ích, Ñaøo Phöông Bình dòch, NXB KHXH, Haø Noäi, 1978. “ Tuyeån taäp thô chöõ Haùn cuûa Nguyeãn Ñeà”, Nguyeãn Thò Ngoïc Phöôïng tuyeån choïn, NXB KHXH, Haø Noäi, 1995. “Hoaøng Leâ nhaát thoáng chí”( Ngoâ gia vaên phaùi) do Nguyeãn Ñöùc Vaân vaø Kieàu Thu Hoaïch dòch, Nxb vaên hoïc, Haø Noäi. 1984. Phaàn vaên hoïc daân gian, nhöõng saùng taùc thô ca, truyeän daân gian veà Taây Sôn trong daân chuùng khaù nhieàu nhöng do nhöõng haïn cheá veà coâng vieäc söu taàm, neân trong luaän vaên naøy phaàn lôùn nhöõng yù kieán cuûa ngöôøi vieát chuû yeáu döïa treân cô sôû nhöõng taùc phaåm daân gian ñaëc saéc ñöôïc söu taàm ôû Bình Ñònh ñöôïc taäp trung trong quyeån “Vaên hoïc daân gian Taây Sôn” cuûa Nguyeãn Xuaân Nhaân do nhaø xuaát baûn Treû aán haønh naêm 1999. 9 Veà nhöõng ñoùng goùp cuûa vaên hoïc thôøi Taây Sôn, luaän vaên taäp trung phaùt hieän nhöõng ñoùng goùp cuûa vaên hoïc thôøi ñaïi naøy trong boái caûnh vaên hoïc giai ñoaïn nöûa cuoái theá kyû XVIII – ñaàu theá kyû XIX, khaùm phaù ra nhöõng neùt ñaëc saéc cuõng nhö nhöõng aûnh höôûng cuûa noù ñoái vôùi tieán trình phaùt trieån cuûa vaên hoïc. Tuy nhieân, ôû ñaây, ngöôøi vieát chæ phaùt hieän nhöõng thaønh töïu ñöôïc xem laø cô baûn nhaát, ñaëc saéc nhaát veà noäi dung cuõng nhö veà ngheä thuaät. 4. Phöông phaùp nghieân cöùu Luaän vaên naøy ñöôïc xaây döïng vôùi phöông phaùp Mac-xit voán ñöôïc xem laø phöông phaùp cô sôû cuûa moïi coâng trình nghieân cöùu. Ngoaøi ra, ngöôøi vieát coøn vaän duïng moät soá phöông phaùp sau: 4.1. Phöông phaùp lòch söû – xaõ hoäi Vaên chöông laø loaïi hình ngheä thuaät ñaëc thuø song noù cuõng laø moät hieän töôïng lòch söû – xaõ hoäi, laø saûn phaåm cuûa lòch söû xaõ hoäi. Vì vaäy, phaûi thaáy ñöôïc moái quan heä giöõa vaên chöông vaø hoaøn caûnh lòch söû xaõ hoäi. Trong nghieân cöùu, phaûi ñaët vaên chöông vaøo thôøi ñieåm lòch söû xaõ hoäi maø noù ra ñôøi vaø phaùt trieån. Coù nhö theá môùi ñaûm baûo ñöôïc tính khaùch quan khoa hoïc. 4.2. Phöông phaùp heä thoáng “Vaên hoïc thôøi Taây Sôn” thuoäc vaên hoïc thôøi kyø trung ñaïi ñaëc bieät noù naèm trong giai ñoaïn vaên hoïc nöûa cuoái theá kyû XVIII - ñaàu theá kyû XIX – moät giai ñoaïn vaên hoïc ñaëc saéc nhaát chöùa ñöïng nhöõng giaù trò coå ñieån maãu möïc trong toaøn boä di saûn vaên hoïc thôøi quaù khöù. Nghieân cöùu vaên hoïc thôøi Taây Sôn khoâng theå taùch rôøi khoûi heä thoáng vaên hoïc thôøi trung ñaïi. Noù laø moät doøng chaûy lieân tuïc, coù keá thöøa, phaùt huy nhöõng yeáu toá tích cöïc cuûa thôøi ñaïi tröôùc ñoù. 4.3 . Phöông phaùp phaân tích - toång hôïp Song song vôùi phöông phaùp heä thoáng laø phöông phaùp phaân tích toång hôïp. Ñaây laø phöông phaùp khoâng theå thieáu ñoái vôùi moïi coâng trình nghieân cöùu khoa 10 hoïc. Quaù trình phaân tích toång hôïp seõ coù taùc duïng laøm saùng toû noäi dung, taêng söùc thuyeát phuïc cho vaán ñeà ñang trình baøy. 4.4 . Phöông phaùp so saùnh Trong chöøng möïc naøo ñoù, luaän vaên naøy cuõng söû duïng phöông phaùp so saùnh nhö laø moät phöông phaùp hoã trôï. Phöông phaùp naøy ñöôïc söû duïng keát hôïp trong quaù trình phaân tích lyù giaûi vaán ñeà. Ñoái töôïng ñöôïc so saùnh coù theå laø moät taùc giaû, taùc phaåm, tö töôûng, theå loaïi… Vieäc so saùnh nhaèm muïc ñích cô baûn laø phaùt hieän nhöõng gì laø ñaëc saéc nhaát, laø thaønh töïu noåi baät nhaát cuûa vaên hoïc thôøi Taây Sôn trong giai ñoaïn vaên hoïc nöûa cuoái theá kyû XVIII - ñaàu theá kyû XIX. 5. Ñoùng goùp cuûa luaän vaên Luaän vaên naøy hy voïng coù nhöõng ñoùng goùp nhoû sau: Khaúng ñònh laïi yù nghóa, giaù trò cuûa vaên hoïc thôøi ñaïi Taây Sôn trong tieán trình vaên hoïc. Heä thoáng laïi nhöõng ñaëc ñieåm cô baûn veà noäi dung, ngheä thuaät cuûa doøng vaên hoïc thôøi ñaïi Taây Sôn. Phaàn vaên hoïc daân gian hy voïng seõ ñem ñeán cho ñoäc giaû nhöõng khaùm phaù thuù vò veà phong traøo Taây Sôn trong nhöõng ngaøy ñaàu khôûi nghóa, veà veû ñeïp cuûa tieáng noùi daân toäc. 6. Keát caáu cuûa luaän vaên: Ngoaøi phaàn daãn nhaäp vaø phaàn keát luaän, luaän vaên goàm 3 chöông: Chöông 1: Khaùi quaùt vaên hoïc thôøi Taây Sôn 1.1. Hoaøn caûnh xaõ hoäi 1.2. Dieän maïo cuûa neàn vaên hoïc thôøi Taây Sôn 1.2.1. Ñoäi nguõ saùng taùc 1.2.2. Ñeà taøi phaûn aùnh 11 1.2.3. Heä thoáng theå loaïi 1.2.4. Vaên töï ngoân ngöõ Chöông 2 : Vaên hoïc vieát thôøi Taây Sôn 2.1. Caûm höùng chuû ñaïo cuûa vaên hoïc vieát thôøi Taây Sôn 2.2.1. Phaûn aùnh hieän thöïc xaõ hoäi 2.2.2. Nieàm töï haøo daân toäc 2.2.3. Tinh thaàn laïc quan yeâu ñôøi , say söa haønh ñoäng 2.2. Theå vaên chính luaän laø thaønh töïu xuaát saéc cuûa vaên hoïc thôøi Taây sôn 2.3. Vaên thô Noâm laø moät böôùc tieán môùi cuûa vaên hoïc thôøi Taây Sôn Chöông 3 : Vaên hoïc daân gian thôøi Taây Sôn 3.1. Caûm höùng chuû ñaïo cuûa vaên hoïc daân gian thôøi Taây Sôn 3.1.1. Töï haøo veà vuøng ñaát thieâng laøm neân lòch söû 3.1.2. Ngôïi ca cuoäc khôûi nghóa oanh lieät, haøo huøng 3.1.3. Toân vinh nhöõng ngöôøi con anh huøng cuûa ñaát Taây Sôn 3.1.4. Tieác nuoái moät thôøi ñaïi haøo huøng ñaõ qua 3.2. Ñaëc saéc ngheä thuaät cuûa vaên hoïc daân gian thôøi Taây Sôn 3.2.1. Daáu aán cuûa vaên hoïc daân gian truyeàn thoáng trong vaên hoïc daân gian thôøi Taây Sôn 3.2.2. Buùt phaùp mieâu taû nhaân vaät anh huøng trong vaên hoïc daân gian thôøi Taây Sôn 3.2.3. Khuynh höôùng phaûn aùnh hieän thöïc trong vaên hoïc daân gian thôøi Taây Sôn 12 NOÄI DUNG CHÖÔNG 1: KHAÙI QUAÙT VAÊN HOÏC THÔØI TAÂY SÔN 1.1. HOAØN CAÛNH XAÕ HOÄI Cuoäc khôûi nghóa Taây Sôn ñaõ taïo neân moät söï kieän kì dieäu trong lòch söû cuûa daân toäc. Töø nhöõng ngöôøi noâng daân aùo vaûi, hoï ñaõ ñöùng leân giaønh laáy quyeàn laøm chuû ñaát nöôùc, giöõ vöõng chuû quyeàn daân toäc. Trieàu daïi Taây Sôn ra ñôøi nhö moät taát yeáu cuûa lòch söû khi giai caáp phong kieán ñang trong tình traïng khuûng hoaûng traàm troïng, phaûn boäi laïi ñoäc laäp daân toäc. Treân caùi neàn ñoå naùt cuûa trieàu ñaïi cuõ, trieàu ñaïi Taây Sôn ra ñôøi vôùi nhieàu yeáu toá tích cöïc, tieán boä ñem ñeán moät boä maët môùi cho xaõ hoäi giai ñoaïn nöûa cuoái theá kyû XVIII ñaàu theá kyû XIX. Vaên hoïc thôøi Taây Sôn gaén lieàn vôùi cuoäc khôûi nghóa Taây Sôn vaø vöông trieàu Taây Sôn. Chính vì vaäy maø noù chöùa ñöïng nhieàu ñieàu môùi meû. 1.1.1. Söï khuûng hoaûng cuûa giai caáp phong kieán “ Ñôøi vua Thaùi Toå ,Thaùi Toâng Luùa ruïng ñaày ñoàng , gaø chaúng caàn aên” (Ca dao) Moät traêm naêm cöïc thònh cuûa trieàu Leâ theá laø ñaõ daàn luøi xa. Töø giöõa theá kæ thöù XVI, sau khi ñaõ giaønh laïi ngoâi vò töø nhaø Maïc thì trieàu Leâ chæ toàn taïi treân danh nghóa. Ñaát nöôùc bò chia caét thaønh hai : Ñaøng trong vaø Ñaøng ngoaøi vaø hình thaønh theá chaân vaïc: Leâ-Trònh ,Trònh-Nguyeãn .Trong nöôùc ñaõ coù vua laïi coù chuùa nhöng thöïc chaát caû chuùa Trònh laãn chuùa Nguyeãn ñeàu möôïn danh tieáng vua Leâ ñeå tranh giaønh quyeàn löïc. Chieán tranh giöõa caùc taäp ñoaøn phong kieán noå ra lieân tuïc. 13 Ñeán theá kyû thöù XVIII cheá ñoä phong kieán laïi rôi vaøo khuûng hoaûng traàm troïng. ÔÛ Ñaøng ngoaøi, vua Leâ chæ laø hö danh, moïi quyeàn löïc ñeàu taäp trung trong tay chuùa Trònh. Caû vua laãn chuùa ñeàu aên chôi sa ñoïa. Ngaân khoá nhaø nöôùc khoâng ñuû ñeå caùc vua chuùa xaây döïng cung ñieän, chuøa chieàn vaø chi vaøo caùc cuoäc chieán tranh giaønh quyeàn löïc. Neàn kinh teá Baéc haø ngaøy moät theâm khoán quaãn. Nhaø nöôùc tìm moïi caùch ñeå vô veùt tieàn trong daân. Haïn haùn, luõ luït, maát muøa, ñoùi keùm xaûy ra thöôøng xuyeân. Chuùa Trònh laïi coù nhöõng chính saùch voâ cuøng baát lôïi cho söï phaùt trieån kinh teá. Coâng thöông nghieäp khoâng coù ñieàu kieän ñeå phaùt trieån. Vua chuùa ñaõ khoâng ra gì, maø boïn quan laïi töø trieàu ñình ñeán ñòa phöông cuõng chaúng ra gì noát. Haàu heát ñeàu laø nhöõng vò quan laáy söï höôûng thuï, giaøu sang, ñòa vò laøm muïc ñích soáng. Laïi theâm hieän töôïng mua quan baùn töôùc laøm cho xaõ hoäi caøng ñaûo ñieân. Söû saùch ghi laïi, ñeå coù tieàn aên chôi, chuùa Trònh quy ñònh Nho só heã ai noäp ñuû 3 quan tieàn thì ñöôïc ñoå sinh ñoà. “Ñôøi Trònh Giang ñaët ra leä, töø töù phaåm trôû xuoáng, ai noäp 600 quan tieàn thì ñöôïc thaêng moät baäc. Ngöôøi chaân traéng coù tieàn noäp 2800 quan thì ñöôïc boå tri phuû, 1800 quan thì ñöôïc boå tri huyeän. Boïn laùi buoân, nhaø giaøu tha hoà maø tranh laáy quyeàn trò daân ñeå ñuïc khoeùt, laøm giaøu theâm” [27, tr.14]. Söï phaân hoùa giai caáp vì theá maø caøng trôû neân gay gaét. Ñôøi soáng noâng daân voâ cuøng cöïc khoå, phaûi phieâu taùn khaép nôi. Ñôøi Trònh Saâm, chuùa laïi say meâ Ñaëng Thò Hueä pheá con tröôûng laäp con thöù, gaây beø ñaûng tranh giaønh nhau trong phuû chuùa. Xaõ hoäi rôi vaøo loaïn laïc, giaëc giaû troäm cöôùp noåi leân nhö ong, loøng ngöôøi ly taùn. Ñaïo Nho, röôøng moái cuûa giaùo lyù thaùnh hieàn, ñaõ bò lung lay taän goác. Tam cöông nguõ thöôøng vì theá maø ñoå vôõ. Moät anh hoïc troø cuûa giaùo lyù Khoång Maïnh thaûn nhieân baûo thaày “Sôï thaày khoâng baèng sôï giaëc, yeâu chuùa khoâng baèng yeâu thaân”[47,I,tr.118] thì ñuû thaáy söï xuoáng caáp khoâng theå naøo cöùu vaõn noåi cuûa kyû cöông phong kieán . 14 Nhìn chung, boä maùy chính quyeàn phong kieán thôøi Leâ - Trònh nhö moät caùi caây muïc naùt. Caùi caây aáy ñaõ lung lay ñeán taän goác reã. Caùc cuoäc khôûi nghóa noâng daân lieân tieáp xaûy ra nhö nhöõng luoàng gioù daàn daàn haát tung caùi caây muïc naùt aáy. Vieät söû thoâng giaùm cöông muïc cuûa Quoác söû quaùn trieàu Nguyeãn mieâu taû khaù sinh ñoäng phong traøo noâng daân giai ñoaïn naøy : “Luùc aáy veà maët Haûi Döông coù boïn Nguyeãn Tuyeån, Nguyeãn Cöø ôû Ninh Xaù, Vuõ Traùc Oaùnh ôû Moä Traïch; veà maët Sôn Nam coù Hoaøng Coâng Chaát, ñaûng lôùn phe nhoû heát choã naøy ñeán choã khaùc thuùc giuïc nhau phieán ñoäng , choã naøo cuõng töï daáy quaân, töï xöng danh hieäu: Nguyeãn Tuyeån xöng hieäu Minh chuû, Traùc Oaùnh xöng hieäu Minh coâng, hoï hoäi hoïp nhau ôû xaõ Minh Xaù ñeàu möôïn tieáng phuø Leâ. Daân ôû vuøng Ñoâng, vuøng Nam ngöôøi ñeo buùa, ngöôøi vaùc gaäy ñi theo, choã nhieàu coù ñeán hôn vaïn, choã nhoû cuõng haøng ngaøn, haøng traêm, hoï quaáy roái cöôùp boùc laøng xoùm, vaây ñaùnh caùc aáp, caùc thaønh, trieàu ñình khoâng theå naøo ngaên caám ñöôïc”[58, XVII,tr.1690]. ÔÛ Ñaøng trong, tìn._.h hình cuõng khoâng maáy saùng suûa. Quoác phoù Tröông Phuùc Loan chuyeân quyeàn thoâng ñoàng vôùi teân hoaïn quan Chöø Ñöùc vaø chöôûng cô Nguyeãn Cöûu Thoáng maïo giaáy tôø di chieáu giaû, laäp ngöôøi con thöù 16 cuûa Nguyeãn Phuùc Khoaùt laø Nguyeãn Phuùc Thuaàn môùi 12 tuoåi leân laøm chuùa (thay vì laø Nguyeãn Phuùc Luaân ). Töø ngaøy Nguyeãn Phuùc Thuaàn leân ngoâi chuùa, Tröông Phuùc Loan loäng haønh, trong nöôùc giaëc cöôùp noåi leân khaép nôi. Nhaân daân khoâng chòu noåi aùch chuyeân cheá cuûa vua chuùa nhaø Nguyeãn, ai naáy ñeàu hy voïng sôùm coù cuoäc ñoåi thay. Trong tình hình aáy, phong traøo Taây Sôn döôùi söï chæ huy cuûa Nguyeãn Nhaïc noåi leân ñaõ ñaùp öùng ñuùng nguyeän voïng cuûa daân chuùng, thu huùt ñoâng ñaûo söï uûng hoä cuûa nhaân daân. 1.1.2. Phong traøo noâng daân buøng noå Theá kyû XVIII ñöôïc meänh danh laø theá kyû cuûa nhöõng ngöôøi noâng daân khôûi nghóa. Töùc nöôùc vôõ bôø, ngöôøi noâng daân bò cheøn eùp phaûi töï ñöùng leân tìm ñöôøng 15 soáng cho chính mình. Phoøng traøo noâng daân khôûi nghóa noå ra haàu nhö khaép nôi vaø lieân tuïc phaùt trieån. Naêm 1737, Nguyeãn Döông Höng khôûi nghóa ôû Sôn Taây môû maøn cho phong traøo noâng daân khôûi nghóa ôû giai ñoaïn naøy. Tieáp theo laø khôûi nghóa cuûa Nguyeãn Tuyeån, Nguyeãn Cöø, Vuõ Traùc Oaùnh ôû Haûi Döông; Hoaøng Coâng Chaát, Vuõ Ñình Dung, Ñoaøn Danh Chaán ôû Sôn Nam; Leâ Duy Maät ôû Thanh Hoùa, Ngheä An. Cuoäc khôûi nghóa cuûa Nguyeãn Höõu Caàu keùo daøi trong 10 naêm (1741- 1751), hoaït ñoäng treân moät vuøng roäng lôùn cuûa ñoàng baèng Baéc Boä, uy hieáp kinh thaønh Thaêng Long, cuoäc khôûi nghóa cuûa Nguyeãn Danh Phöông hôn 10 naêm hoaït ñoäng ôû Sôn Taây roài traøn sang Thaùi Nguyeân, Tuyeân Quang . Cuoái cuøng laø cuoäc khôûi nghóa vó ñaïi cuûa anh em Taây Sôn nhö moät côn baõo lôùn laät ñoå aùch thoáng trò taøn baïo cuûa vua chuùa nhaø Nguyeãn, cuoán phaêng cô ñoà maáy traêm naêm gaày döïng cuûa taäp ñoaøn phong kieán Leâ- Trònh. Töông truyeàn ba anh em Taây Sôn laø con cuûa cuï Hoà Phi Phuùc, khi vaøo Nam hoï cö truù treân ñòa baøn An Kheâ. Aáp Taây Sôn treân ñeøo An kheâ chính laø nôi phaùt tích cuûa Bình Ñònh tam huøng Nguyeãn Nhaïc, Nguyeãn Hueä, Nguyeãn Löõ . Toå tieân cuûa ba anh em hoï Hoà nhöng ñeán ñôøi thöù tö thì ñoåi sang hoï Nguyeãn. Ba anh em Taây Sôn thuoäc gia ñình noâng daân töông ñoái khaù giaû. Lôùn leân ba anh em ñöôïc cha cho thuï giaùo thaày Tröông Vaên Hieán . Thaày Hieán voán laø con cuûa Tröông Vaên Haïnh. Oâng Haïnh vì phaûn ñoái vieäc maïo tôø di chieáu giaû laäp Nguyeãn Phuùc Thuaàn leân ngoâi maø bò Tröông Phuùc Loan gieát cheát .Tröông Vaên Hieán phaûi boû troán vaøo An Thaùi môû tröôøng daïy hoïc. Ba anh em Taây Sôn thoï giaùo thaày Hieán caû voõ laãn vaên nhöng naëng beân voõ hôn beân vaên. Nguyeãn Nhaïc hoïc kieám, Nguyeãn Hueä hoïc ñao, Nguyeãn Löõ hoïc coân. Ba anh em voán ñaõ coù chí lôùn laïi gaëp oâng thaày ñaày nhieät huyeát thì nhö ñöôïc chaép theâm ñoâi caùnh cho hoaøi baõo, öôùc mô . Buoåi ñaàu, ba anh em chia nhau coâng vieäc, vöøa phaùt trieån kinh teá vöøa taäp trung anh huøng haøo kieät khaép nôi. Ñeå taïo nieàm tin cho daân chuùng, hoï ñaõ coù 16 nhöõng möu meïo raát ñoäc ñaùo, töï deät cho mình nhöõng huyeàn thoaïi thuù vò. Chaúng haïn chuyeän Nguyeãn Nhaïc ñöôïc trôøi trao aán kieám hay chuyeän ñieàm trôøi baùo öùng treân laù caây. Naêm 1771 Nguyeãn Nhaïc ñöôïc daân chuùng toân laøm Taây Sôn Vöông, löïc löôïng nghóa quaân goàm coù: - Veà quaân söï: Nguyeãn Hueä, Traàn Quang Dieäu, Voõ Vaên Duõng , Voõ Ñình Tuù. - Veà taøi chính kinh teá: Nguyeãn Thung, Buøi Thò Xuaân vaø Nguyeãn Löõ. - Veà daân söï : Voõ Xuaân Hoaøi vaø Tröông Myõ Ngoïc. Taát caû hoaït ñoäng trong bí maät. Toå chöùc caøng ngaøy caøng ñoâng ngöôøi höôûng öùng keå caû caùc daân toäc thieåu soá. Cô sôû ñaõ vöõng vaøng, quaân só, vuõ khí, löông thöïc taïm ñaày ñuû, Taây Sôn ñaùnh chieám thaønh Qui Nhôn (1773) roài môû roäng phaïm vi thoáng trò ñeán Quaûng Nam. Sau ñoù, Taây Sôn ñaùnh chuùa Nguyeãn chieám thaønh Gia Ñònh. Naêm 1778, Nguyeãn Nhaïc xöng ñeá ñaët nieân hieäu laø Thaùi Ñöùc, phong Nguyeãn Hueä laø Long Nhöông töôùng quaân. Naêm 1782, Nguyeãn Hueä ñem 100 chieác thuyeàn vaøo cöûa Caàn Giôø ñaùnh ñuoåi Nguyeãn Phuùc Aùnh chaïy ra ñaûo Phuù Quoác. Naêm 1784, Nguyeãn Hueä ñaïi phaù quaân Xieâm sang giuùp Nguyeãn Aùnh. Sau ñoù, döôùi danh nghóa phuø Leâ dieät Trònh, Nguyeãn Hueä tieán ra ñaùnh chieám Thuaän Hoaù roài thaønh Thaêng Long(1786), tieâu dieät cô ñoà chuùa Trònh. Sau khi ñaõ traû laïi nöôùc cho vua Leâ, Nguyeãn Hueä trôû veà Nam, ñöôïc phong laø Baéc Bình Vöông thoáng trò ñaát Thuaän Hoùa. Nguyeân vieäc tieán quaân ra Baéc laàn naøy cuûa Nguyeãn Hueä coù söï trôï giuùp khoâng nhoû cuûa Nguyeãn Höõu Chænh – moät trieàu thaàn nhaø Leâ vöøa môùi qui thuaän Taây Sôn. Tuy nhieân, khi ruùt quaân veà nöôùc, xeùt thaáy Nguyeãn Höõu Chænh laø moät con ngöôøi giaûo quyeät, Nguyeãn Hueä ñaõ ñònh boû Höõu Chænh laïi Baéc haø, nhöng khoâng ngôø 17 Höõu Chænh bieát ñöôïc theo kòp ñeán Ngheä An. Ôû Ngheä An, Nguyeãn Höõu Chænh tuï duõng só, möu ñoà chieám vuøng ñaát naøy. Cuøng luùc aáy, ôû Baéc haø, sau khi Taây Sôn ruùt veà nöôùc, Trònh Boàng ñöôïc toân leân laøm chuùa; vua Leâ Chieâu Thoáng bò nhaø chuùa öùc hieáp beøn goïi Nguyeãn Höõu Chænh veà. Nguyeãn Höõu Chænh ñuoåi ñöôïc Trònh Boàng, naém troïn quyeàn binh trong tay neân töï yù hoaønh haønh. Tröôùc tình theá aáy, Nguyeãn Hueä sai Voõ Vaên Nhaäm, Ngoâ Vaên Sôû, Phan Vaên Laân ra Baéc tieâu dieät Höõu Chænh. Vöông trieàu vua Leâ ñeán ñaây xem nhö suïp ñoå. Ñeå cöùu vaõn tình theá, Leâ Chieâu Thoáng ñaõ phaûn boäi laïi lôïi ích daân toäc chaïy sang caàu cöùu nhaø Thanh. Nguyeãn Hueä chính thöùc leân ngoâi hoaøng ñeá ñeå ñoaøn keát toaøn daân choáng giaëc ngoaïi xaâm vaøo ngaøy 25 thaùng 11 naêm 1788, ñaët nieân hieäu laø Quang Trung. Vôùi cuoäc haønh quaân thaàn toác, ngaøy moàng Naêm thaùng 1 naêm 1789, vua Quang Trung ñaõ tieâu dieät toaøn boä quaân Thanh. Toân só Nghò boû chaïy veà nöôùc. Quaân Taây Sôn chieám toaøn boä Thaêng Long, thoáng nhaát ñaát nöôùc döïng neân trieàu ñaïi Taây Sôn . Phong traøo Taây Sôn ñaõ ñi töø choã ñaáu tranh giai caáp tieán leân ñaáu tranh giaûi phoùng daân toäc. Trieàu ñaïi aáy hình thaønh treân nhöõng chieán coâng choùi loïi: phaù tan cô ñoà cuûa chuùa Nguyeãn ôû Ñaøng trong, ñaäp tan chính quyeàn phong kieán Leâ- Trònh ôû Ñaøng ngoaøi, tieâu dieät hoaøn toaøn yù ñoà xaâm löôïc cuûa quaân Xieâm vaø trieàu ñình Maõn Thanh. Trieàu ñaïi aáy vôùi söï laõnh ñaïo cuûa vò vua xuaát thaân aùo vaûi ñaõ coù nhöõng böôùc tieán ñaùng keå. 1.1.3. Trieàu ñaïi Taây Sôn Söï ra ñôøi cuûa trieàu ñaïi Taây Sôn laø keát quaû cuoäc ñaáu tranh choáng aùp böùc vaø ñeø neùn xaõ hoäi, laø tinh thaàn phaûn khaùng thöïc taïi. Nhöõng con ngöôøi goùp phaàn taïo döïng trieàu ñaïi naøy ñeàu mang moät tinh thaàn môùi, chi phoái maïnh meõ ñeán caùc chính saùch vaø quyeát saùch quan troïng cuûa trieàu ñình Taây Sôn, chi phoái vieäc toå chöùc boä 18 maùy haønh chính caùc caáp cuõng nhö chi phoái caùc sinh hoaït vaên hoùa hoïc thuaät, vaên hoïc ngheä thuaät thôøi kì naøy. Veà noâng nghieäp: Ngay sau khi chieán thaéng quaân Thanh, vua Quang Trung ñaõ ban ngay “Chieáu khuyeán noâng” (naêm 1789) laáy ruoäng ñaát cuûa boïn phaûn ñoäng vaø ruoäng quaù ñieàn giao cho laøng xaõ quaûn lyù, ñaûm baûo cho daân caøy coù ruoäng, daân löu taùn ñöôïc leänh trôû veà queâ cuõ laøm aên. Tröôùc ñoù, nhaân daân luoân phaûi soáng trong loaïn laïc vaø maát muøa, ruoäng nhieàu, ngöôøi ít do chieán tranh, ngöôøi coøn soáng phaûi ñoùng thueá ñieàn raát naëng; nay vôùi chính saùch môùi naøy ngöôøi noâng daân trôû neân chí thuù laøm aên, thuùc ñaåy noâng nghieäp phaùt trieån, haïn cheá ñöôïc tình traïng boû ruoäng ñi laøm aên nôi khaùc. Veà thöông nghieäp: Trieàu ñaïi Taây Sôn ñaõ coù nhöõng tö töôûng heát söùc côûi môû, môùi meû chöa töøng thaáy töø tröôùc tôùi nay. Nhaø vua ñaõ sôùm quan taâm ñeán vaán ñeà giao dòch buoân baùn vôùi caùc nöôùc laân ban. Ngay sau khi giaûng hoøa vôùi nhaø Thanh, vua Quang Trung ñaõ phaùi ngöôøi sang Trung Quoác ñieàu ñình vieäc môû chôï buoân baùn ôû Bình Thuûy Quan vaø Du Thoân AÛi (tröïc thuoäc Cao Baèng vaø Laïng Sôn ). Theo ñeà nghò cuûa vua Quang Trung, vua nhaø Thanh öng thuaän mieãn ñaùnh thueá cho vieäc buoân baùn ôû hai chôï treân. Ñoàng thôøi, nhaø Thanh cuõng cho pheùp Vieät Nam ñöôïc môû moät nhaø haøng ôû Nam Ninh (Quaûng Taây) ñeå cho ngöôøi Vieät Nam ñöôïc sang ñoù laøm aên . Nhö vaäy, döôùi thôøi Quang Trung, thöông nghieäp ñöôïc chuù troïng phaùt trieån. Ñaây quaû laø moät tö töôûng tieán boä so vôùi thôøi baáy giôø vì hieám coù trieàu ñaïi naøo trong quaù khöù maø vaán ñeà ñoäc laäp daân toäc trong ñoù coù caû ñoäc laäp veà kinh teá laãn vaán ñeà giao löu kinh teá ñöôïc song song chuù troïng nhö vaäy . Veà chính trò: Ñoäi quaân Taây Sôn voán ñaõ laø moät ñoäi quaân baùch chieán baùch thaéng. Khi ñaõ laøm chuû ñaát nöôùc, Quang Trung laïi heát söùc chuù troïng veà maët quaân söï. Nhaø vua ñaõ thöïc hieän nhieàu chính saùch ñeå coù moät ñaïo quaân huøng maïnh ñuû 19 söùc ñeå ñoái phoù vôùi nhaø Thanh. Hôn nöõa, vôùi söùc maïnh veà quaân söï, nhaø vua muoán ñaït ñöôïc öôùc voïng lôùn cuûa mình trong ñoù coù öôùc voïng môû mang bôø coõi vaø chuû ñoäng ñaùnh Maõn Thanh. Trieàu ñaïi Taây Sôn ra ñôøi trong boái caûnh khoâng maáy thuaän lôïi. Caùc nhaân só Baéc haø döôøng nhö khaù xa laï vôùi trieàu ñaïi môùi. Tröôùc tình hình ñoù, nhaø vua ñaõ duøng moïi chính saùch ñeå “caàu hieàn” thuyeát phuïc caùc trí thöùc Baéc haø ra phuïc vuï cho trieàu ñình. Coù theá tình hình chính trò môùi ñöôïc oån ñònh. Chuù troïng maët noäi trò nhöng vua Quang Trung cuõng khoâng queân vaán ñeà ngoaïi giao. Coù theå noùi ñaây laø vaán ñeà haøng ñaàu maø nhaø vua nghó ñeán sau khi taùi thieát ñaát nöôùc. Phaûi laøm sao ñeå ngaên chaën yù ñoà xaâm löôïc cuûa keû thuø? Vua Quang Trung ñaõ giao cho Ngoâ Thì Nhaäm coâng vieäc heát söùc khoù khaên naøy. Vaø, hoï Ngoâ ñaõ hoaøn thaønh xuaát saéc nhieäm vuï duøng ngoøi buùt thay giaùp binh. Keát quûa laø, döôùi trieàu Taây Sôn coâng cuoäc ngoaïi giao ñaõ thu ñöôïc nhöõng thaønh quaû heát söùc ñaùng neå, töøø vieäc ngaên chaën yù ñoà xaâm löôïc nöôùc ta laàn nöõa cuûa trieàu ñình Maõn Thanh ñeán vieäc khaúng ñònh chuû quyeàn daân toäc, naâng cao uy tín cuûa trieàu ñaïi môùi. Quang Trung ñaõ ñi töø yeâu saùch naøy ñeán yeâu saùch khaùc. Ban ñaàu laø ñoøi ñöôïc saéc phong sau ñoù ñoøi ñaát, ñoøi boû leä coáng ngöôøi vaøng, ñoøi caàu hoân coâng chuùa Maõn Thanh. Veà vaên hoùa giaùo duïc:Töông truyeàn khi coøn laø hoïc troø cuûa thaày giaùo Hieán, Nguyeãn Hueä ñaõ coù yù thöùc töï toân daân toäc khaù roõ. Nguyeãn Hueä ñaõ neâu thaéc maéc veà vieäc söû duïng vaên töï cuûa nöôùc nhaø. Theo oâng ngöôøi Vieät Nam phaûi söû duïng tieáng Vieät, khoâng coù lyù do gì laïi ñi duøng tieáng Haùn. Do ñoù, khi ngöôøi baïn cuûa thaày ñeán chôi, ñöôïc thaày giôùi thieäu, oâng ñieàm nhieân ghi teân mình baèng chöõ Noâm. Sau naøy khi leân ngoâi, Nguyeãn Hueä raát coi troïng tieáng noùi daân toäc, oâng muoán ñöa tieáng Vieät vôùi chöõ Noâm leân ñòa vò ngoân ngöõ vaø chöõ vieát chính thöùc cuûa quoác gia thay theá cho vai troø cuûa tieáng Haùn vaø chöõ Haùn . 20 Chöõ Noâm thôøi Quang Trung ñaõ trôû thaønh quoác vaên, coù maët ôû haàu khaép caùc lónh vöïc, caùc caáp. Ñeå chöõ Noâm phaùt trieån, nhaø vua ñaõ cho môøi caùc baäc hieàn taøi trong nöôùc dòch caùc saùch Haùn vaên ra chöõ Noâm ñeå phoå bieán roäng raõi. Song song ñoù, nhaø vua toå chöùc laïi vieäc hoïc nhaèm thuùc ñaåy giaùo duïc phaùt trieån. Ngay sau khi phaù tan quaân Maõn Thanh, theo cheá ñoä thi cöû môùi cuûa nhaø vua thì caùc nho sinh vaø sinh ñoà cuõ (nhöõng ngöôøi döôùi thôøi Leâ-Trònh ñaõ boû tieàn mua quan töôùc) phaûi thi laïi caû. Trong caùc kyø thi, caùc só töû ñöôïc yeâu caàu phaûi laøm thô phuù baèng chöõ Noâm. Nhaø vua cuõng chuù yù tôùi vieäc hoïc cuûa caùc laøng xaõ. ÔÛ moãi xaõ ñeàu coù nhaø xaõ hoïc cöû ngöôøi coù hoïc thöùc trong xaõ ñeå daïy doã con em trong xaõ. Vôùi nhöõng chính saùch tieán boä treân, Quang Trung mong muoán döïng neân moät trieàu ñaïi phong kieán hoaøn toaøn khaùc haún vôùi trieàu ñaïi phong kieán tröôùc kia. Moät trieàu ñaïi maø theo yù Quang Trung laø muoán “cuøng daân ñoåi môùi”[Töùc vò chieáu, 39, tr.64] ñöa ñaát nöôùc ñeán moät giai ñoaïn lòch söû môùi meû hôn. Trieàu ñaïi aáy coù söï chung tay cuûa nhöõng con ngöôøi quyeát ñoaùn, daùm nghó daùm laøm, khoâng khö khö giöõ laáy nhöõng giaùo lyù ñaõ saùo moøn. Trieàu ñaïi Quang Trung duø chæ toàn taïi trong thoaùng choác cuûa lòch söû nhöng ñaõ ñeå laïi aùnh haøo quang choùi loïi. Nhöõng caûi caùch tieán boä cuûa vua Quang Trung ñaõ ñem tôùi boä maët môùi cho ñaát nöôùc. Döôùi thôøi Quang Trung, nhaân daân ñaõ coù nhöõng ngaøy thaùng thaùi bình, aám no thaät söï; coâng thöông, noâng nghieäp phaùt trieån, taïo ñieàu kieän cho vaên hoùa giaùo duïc ngaøy moät ñi leân vaø ñaëc bieät ñoäc laäp daân toäc ñaõ ñöôïc giöõ vöõng. Döôùi thôøi Quang Trung, ñaát nöôùc ta ñang ñi vaøo con ñöôøng phaùt trieån giaøu maïnh. 1.2. DIEÄN MAÏO VAÊN HOÏC THÔØI TAÂY SÔN Tröôùc tieân, xin xaùc ñònh khaùi nieäm “Vaên hoïc thôøi Taây Sôn”. Khaùi nieäm naøy ñeán nay vaãn coøn nhieàu yù kieán baát ñoàng. Thôøi Taây Sôn laø thôøi naøo? Keå töø luùc cuoäc khôûi nghóa Taây Sôn noå ra hay töø luùc ñaõ xaây döïng ñöôïc moät trieàu ñaïi rieâng? 21 Vaø trieàu ñaïi Taây Sôn neân keå töø khi Nguyeãn Nhaïc xöng ñeá hay töø luùc Quang Trung leân ngoâi?... Theo thieån yù cuûa ngöôøi vieát , “thôøi Taây Sôn” neân xaùc ñònh töø luùc cuoäc khôûi nghóa Taây Sôn noå ra ñeán luùc keát thuùc trieàu ñaïi Taây Sôn ( 1802), khoâng neân chæ khoanh thôøi gian trong khoaûng trieàu Taây Sôn caàm quyeàn. Bôûi vì, maëc duø trieàu ñaïi Taây Sôn khi ñöôïc thaønh laäp, ñaëc bieät laø döôùi thôøi vua Quang Trung ñaõ coù nhieàu chuû tröông chính saùch raát tieán boä, nhöng ñieàu coøn ñoïng laïi maõi trong loøng moïi ngöôøi chính laø caùi khí theá haøo huøng cuûa ñoaøn quaân Taây Sôn trong nhöõng naêm thaùng khôûi nghóa. Vaû laïi, vôùi caùch giôùi haïn thu heïp trong khoaûng thôøi gian khi ñaõ thieát laäp trieàu ñaïi Taây Sôn thì chuùng ta ñaõ voâ tình boû qua moät maûng thô vaên raát quan troïng gaén lieàn vôùi nhöõng gì thuoäc veà Taây Sôn, ñoù laø vaên hoïc daân gian. Phong traøo Taây Sôn laø phong traøo khôûi nghóa cuûa noâng daân. Ba anh em laõnh ñaïo nghóa quaân Nguyeãn Nhaïc, Nguyeãn Hueä, Nguyeãn Löõ – nhöõng ngöôøi con öu tuù cuûa ñaát Bình Ñònh – xuaát thaân aùo vaûi; roài nhöõng voõ töôùng cuûa Taây Sôn nhö Traàn Quang Dieäu, Buøi Thò Xuaân, Nguyeãn Vaên Tuyeát… taát caû ñeàu raát gaàn guõi vôùi quaàn chuùng lao ñoäng. Hôn nöõa, nhöõng naêm thaùng khôûi nghóa phong traøo Taây Sôn, nhöõng ngöôøi anh huøng Taây Sôn ñaõ ñi vaøo loøng daân chuùng, ñöôïc daân chuùng uûng hoä. Chính vì vaäy, thô ca lieân quan ñeán phong traøo Taây Sôn trong quaàn chuùng khaù nhieàu. Chính maûng thô ca naøy môùi thaät söï phaûn aùnh chính xaùc khí theá cuûa moät thôøi ñaïi haøo huøng. Ñoù môùi laø tieáng noùi chaân thaät, haøo höùng nhaát veà phong traøo Taây Sôn. Vaø nhö vaäy, “Vaên hoïc thôøi Taây Sôn” ñöôïc hieåu laø bao goàm taát caû nhöõng taùc phaåm vaên hoïc vieát laãn vaên hoïc daân gian ñöôïc saùng taùc döôùi thôøi Taây Sôn vaø vieát veà Taây Sôn vôùi khuynh höôùng tích cöïc. Vaên hoïc thôøi Taây Sôn laø saûn phaåm cuûa thôøi ñaïi Taây Sôn – moät thôøi ñaïi haøo huøng veû vang ñaõ vieát neân nhöõng trang choùi loïi nhaát trong lòch söû caùc vöông trieàu phong kieán. Laø ñænh cao cuûa phong traøo noâng daân khôûi nghóa, phong traøo Taây Sôn ñaõ khoâng maáy khoù khaên khi phaù tan cheá ñoä phong kieán caû Ñaøng trong laãn 22 Ñaøng ngoaøi. Ñöùng treân laäp tröôøng daân toäc, trieàu ñaïi Taây Sôn ñaõ nhanh choùng tieâu dieät yù ñoà thoáng trò nöôùc Vieät Nam cuûa boïn giaëc ngoaïi xaâm. Thaønh coâng noái tieáp thaønh coâng, theá nhöng, khi xaây döïng vöông trieàu môùi, trieàu Taây Sôn ñaõ vaáp phaûi voâ vaøn khoù khaên. Lôùn nhaát ñoù laø vaán ñeà thu phuïc nhaân taâm. Loøng ngöôøi tröôùc ñoù ñaõ phaân taùn, ñeán khi Taây Sôn xuaát hieän thì nhö coù theâm moät ngaõ reõ môùi, nhöng coù maáy ai can ñaûm böôùc vaøo? Nhöõng ai phuïng söï cho trieàu ñaïi Taây Sôn seõ goùp phaàn taïo neân dieän maïo cuûa vaên hoïc thôøi ñaïi Taây Sôn. Nhöng cuõng phaûi noùi raèng: ñaây laø moät thôøi kyø vaên hoïc raát ñaëc bieät trong tieán trình lòch söû vaên hoïc Vieät Nam. 1.2.1. Ñoäi nguõ saùng taùc Soáng giöõa moät thôøi ñaïi maø Nho giaùo vaãn ôû vò trí thoáng trò, tö töôûng “ toâi trung khoâng thôø hai chuùa” vaãn coøn aên saâu trong moãi con ngöôøi thì vieäc caùc trí thöùc cuûa trieàu Leâ- Trònh cuõ quay ra phuïc vuï cho trieàu ñaïi môùi quaû laø moät söï kieän hieám thaáy. Vôùi traùi tim nhieät tình vaø loøng quaû caûm, nhöõng Nguyeãn Huy Löôïng, Leâ Ngoïc Haân, Cao Huy Dieäu, Ngoâ Ngoïc Du, Ninh Toán, Vuõ Huy Taán, Nguyeãn Ñeà, Ñoaøn Nguyeãn Tuaán, Ngoâ Thì Nhaäm, Phan Huy Ích… ñaõ laøm raïng danh neàn vaên hoïc thôøi Taây Sôn, goùp theâm tieáng noùi ñaëc saéc cho vaên hoïc thôøi trung ñaïi. Giöõa caùi cuõ vaø caùi môùi, hoï ñaõ duõng caûm choïn caùi môùi vöôït qua nhöõng raøo caûn cuûa heä tö töôûng Nho gia. Maëc cho mieäng ñôøi thò phi keû thì cho laø thöùc thôøi, ngöôøi thì baûo laø cô hoäi. Ñoái vôùi hoï, vaán ñeà khoâng phaûi laø ôû choã hoï phuïc vuï cho trieàu ñaïi naøo maø quan troïng laø hoï ñöôïc coáng hieán taøi naêng, ñem taøi naêng ra giuùp ñôøi. Hôn nöõa, giai ñoaïn naøy, chöõ Trung, röôøng moái cuûa ñaïo ñöùc Nho gia cuõng laø röôøng moái cuûa nhaø nöôùc phong kieán ñaõ ñeán hoài ñoå vôõ. Lyù töôûng phoø vua giuùp nöôùc ñaõ ñoåi khaùc, ngöôøi ta khoâng khö khö giöõ laáy chöõ trung moät caùch ngu xuaån nöõa maø baét ñaàu coù yù thöùc löïa choïn. Vieäc theo veà vôùi vua Quang Trung khoâng chæ laø vieäc theo veà vôùi moät vò vua saùng maø coøn ñi theo tieáng goïi cuûa tinh thaàn daân 23 toäc vaø loøng yeâu nöôùc. Tuy nhieân, cuõng phaûi thaáy raèng quaù trình trôû thaønh trí thöùc thôøi Taây Sôn cuûa caùc só phu Baéc haø trieàu Leâ - Trònh khoâng phaûi laø ñôn giaûn. Ñaïo Nho ñaõ xuoáng doác nhöng nhöõng tö töôûng cuûa noù ñaõ baùm reã raát saâu khoâng deã gì maø thoaùt ra ñöôïc. Do ñoù, tuøy töøng ngöôøi vôùi nhöõng taâm tö, hoaøn caûnh vaø nhaän thöùc khaùc nhau maø möùc ñoä ñoùng goùp, nhieät tình vôùi trieàu ñaïi môùi coù nhieàu naác khaùc nhau. Caùi traïng thaùi phaân vaân löôõng löï cuõng nhö loøng hoaøi nieäm veà trieàu ñaïi cuõ laø ñieàu khoâng deã traùnh khoûi, coù ñieàu khi ñeán vôùi Taây Sôn hoï khoâng heà maëc caûm hay u buoàn, tieáng noùi chuû ñaïo cuûa hoï laø tieáng noùi saûng khoaùi, laïc quan veà töông lai môùi cuûa ñaát nöôùc . Ñoäi nguõ taùc giaû thôøi Taây Sôn maëc duø ñaõ vöôït qua nhöõng khoù khaên khaùch quan laãn chuû quan ñeå tìm thaáy nieàm vui, nieàm vinh döï ñöôïc laøm nhöõng trí thöùc cuûa thôøi Taây Sôn. Tuy nhieân, do nhöõng nguyeân nhaân khaùc nhau maø taùc phaåm cuûa hoï chöa phaûn aùnh ñöôïc moät caùch töông xöùng nhöõng chieán coâng vang doäi cuûa thôøi ñaïi Taây Sôn. Nhöõng bieán ñoåi môùi meû laï luøng cuûa thôøi cuoäc, caû moät xaõ hoäi suy suïp, haáp hoái boãng ñöôïc vöïc daäy vaø ñöôïc tieáp theâm sinh khí môùi, ñuùng lí phaûi laø nguoàn caûm höùng doài daøo cho saùng taùc. Thöïc teá laïi khoâng ñöôïc nhö theá. Nhöng ñaây khoâng phaûi laø tröôøng hôïp haïn höõu. Thôøi Traàn nhaân daân ta ñaõ ba laàn chieán thaéng quaân Nguyeân – Moâng voán coù tieáng laø thieän chieán, hung haõn. Chieán coâng noái tieáp chieán coâng nhöng vaên hoïc ñaõ khoâng phaûn aùnh ñöôïc kòp thôøi, ñaày ñuû. Nguyeân nhaân khaùch quan laø chuû yeáu. Caùc taùc giaû vaên hoïc ñoàng thôøi cuõng laø nhöõng chæ huy cuûa cuoäc khaùng chieán, thôøi gian ñaâu nöõa maø daønh cho thô vaên. Trong chieán thaéng thì caûm xuùc daït daøo quaù khoù maø dieãn taû, sau chieán thaéng laïi phaûi ñoái dieän vôùi nhöõng vaán ñeà xaây döïng, baûo veä ñaát nöôùc, vaên chöông ñaønh phaûi gaùc laïi. ÔÛ thôøi Taây Sôn, maâu thuaãn giöõa hieän thöïc vaø saùng taùc do nhieàu nguyeân nhaân nhöng cô baûn nhaát laø do nhöõng haïn cheá khaù lôùn veà maët tö töôûng cuûa ñoäi 24 nguõ taùc giaû. Bao nhieâu laàn thay vua ñoåi chuùa maø chöa coù vò vua chuùa naøo ñaùng maët, nhöõng só phu Baéc haø coù taâm huyeát daàn daàn toû ra baát maõn, hoï gaàn nhö chai saïn tröôùc thôøi cuoäc. Loøng hoï nhö caùi ao ñaõ kheùp kín , chaúng heà daäy soùng tröôùc nhöõng bieán thieân döõ doäi cuûa ñaát nöôùc. Moät soá khaùc thì vì chöõ trung maø quyeát theo phoø chuùa cuõ, xem Taây Sôn laø giaëc, phaûn boäi laïi lôïi ích daân toäc.Vôùi nhöõng neáp nghó vaø loái soáng nhö theá thì thôøi ñaïi cuûa Taây Sôn khoù maø coù choã ñöùng trong thô vaên cuûa hoï. Rieâng caùc só phu Baéc haø sau naøy phuïc vuï Taây Sôn söï vieäc coù khaùc ñoâi chuùt. Khi nhieät tình ñaõ taét, loøng hoï ñang tónh laëng thì phong traøo Taây Sôn noåi leân nhö moät côn baõo khieán hoï baøng hoaøng, kinh ngaïc chaúng thoát ñöôïc thaønh lôøi. Roài khi ñaõ trôû thaønh nhöõng coäng söï cuûa trieàu Taây Sôn thì coù leõ hoï chaúng coù thôøi gian theå hieän nhöõng caûm xuùc veà moät quaù khöù haøo huøng chæ vöøa môùi ñi qua do phaûi ñoái dieän vôùi muoân vaøn khoù khaên ñeå oån ñònh ñaát nöôùc. Tuy vaäy cuõng phaûi thaáy raèng, duø soá löôïng taùc phaåm chöa nhieàu nhöng veà chaát löôïng thì vaên hoïc Taây Sôn ñaõ coù nhöõng taùc phaåm coù khaû naêng phaûn aùnh hieän thöïc khaù xuaát saéc . “ Hoaøng Leâ Nhaát Thoáng Chí” laø moät ví duï ñieån hình. Ñoäi nguõ taùc giaû thôøi Taây Sôn cuõng theá, duø coù theå ñeám ñöôïc treân ñaàu ngoùn tay nhöng ñaët trong boái caûnh lòch söû vaø khoaûng thôøi gian toàn taïi quaù ngaén nguûi cuûa trieàu ñaïi naøy thì ñeå coù ñöôïc moät löïc löôïng saùng taùc nhö theá ñaõ laø moät thaønh coâng ñaùng neå! Löïc löôïng saùng taùc vaên hoïc thôøi Taây Sôn chuû yeáu laø caùc nho só giöõ nhöõng chöùc vuï naøo ñoù trong trieàu. Löïc löôïng naøy voán ñaõ phaân hoùa ôû thôøi Leâ maït, ñeán thôøi Taây Sôn caøng phaân hoaù trieät ñeå hôn nöõa. Coù leõ ñaây laø moät giai ñoaïn maø haøng nguõ trí thöùc coù söï phaân hoùa phöùc taïp nhaát trong lòch söû vaên hoïc Vieät Nam. Nguyeân nhaân chính laø do söï khaùc bieät laäp tröôøng chính trò daãn ñeán khuynh höôùng saùng taùc vaên hoïc khaùc nhau. Coù theå thaáy ba khuynh höôùng chính: 25 - Nhöõng ngöôøi baûo thuû, phaûn ñoäng choáng Taây Sôn nhö : Traàn Danh Aùn (?- 1796), Nguyeãn Haønh(1781-1823), Phaïm Thaùi (1777-1813). Lôøi thô cuûa hoï thöôøng bi thaûm, cay ñaéng, neâu cao chöõ “trung” moät caùch muø quaùng . - Nhöõng ngöôøi khoâng choáng Taây Sôn nhöng cuõng khoâng hôïp taùc maø troán ñôøi, laùnh ñôøi .Tieâu bieåu coù theå keå: Phaïm Quyù Thích (1760-1825), Nguyeãn Du (1766-1820), Phaïm Nguyeãn Du (1739-?). Thô cuûa hoï gioáng nhö taâm traïng hoï: chaùn ngaùn, beá taéc, thoaùt ly cuoäc soáng. - Nhöõng ngöôøi hôïp taùc vôùi Taây Sôn. Ñaây chính laø ñoái töôïng chính laøm neân dieän maïo vaên hoïc thôøi Taây Sôn. Hoï ñeán vôùi trieàu ñaïi môùi vôùi loøng khaáp khôûi, hy voïng, tin töôûng vaøo cuoäc ñoåi thay cuûa ñaát nöôùc. Nhöõng taùc phaåm cuûa hoï döôùi thôøi Taây Sôn thöôøng mang aâm ñieäu vui töôi, saûng khoaùi, theå hieän nieàm laïc quan tin töôûng vaøo töông lai cuûa ñaát nöôùc, töï haøo veà nhöõng chieán coâng oanh lieät cuûa daân toäc. Nhöõng taùc giaû tieâu bieåu coù theå keå : Leâ Ngoïc Haân, Nguyeãn Huy Löôïng, Cao Huy Dieäu, Ngoâ Ngoïc Du, Ninh Toán, Vuõ Huy Taán, Ñoaøn Nguyeãn Tuaán, Nguyeãn Ñeà, Phan Huy Ích, Ngoâ Thì Nhaäm. Tuy nhieân, ngay trong ñoäi nguõ trí thöùc ñöôïc xem laø gaén boù vôùi Taây Sôn naøy thì vaán ñeà veà tö töôûng ôû hoï cuõng khaù phöùc taïp. Coù ngöôøi nhaän thöùc veà thôøi ñaïi saâu saéc, coù ngöôøi hôøi hôït, coù ngöôøi “tuøy thôøi”. Moãi ngöôøi moãi caûnh neân möùc ñoä vaø nhieät tình coáng hieán cuõng khaùc nhau. Thô vaên cuûa hoï, vì theá, caùi phaàn gaén boù maùu thòt vôùi Taây sôn cuõng coù nhöõng giaù trò khaùc nhau. Nguyeãn Ñeà, Ninh Toán , Cao Huy Dieäu chuû yeáu vieát veà phong caûnh thieân nhieân cuøng theá giôùi tình caûm cuûa baûn thaân, ít coù taùc phaåm vieát veà trieàu ñaïi ñöông thôøi. So vôùi hoï, taùc phaåm cuûa Leâ Ngoïc Haân, Nguyeãn Huy Löôïng, Ngoâ Ngoïc Du vieát veà Taây Sôn, veà Quang Trung coù giaù trò hôn haún. Gaén boù vôùi Taây Sôn nhaát coù leõ phaûi keå ñeán Ngoâ Thì Nhaäm vaø Phan Huy Ích. Coù theå khaúng ñònh Ngoâ Thì Nhaäm chính laø taùc giaû vieát nhieàu nhaát vaø gaén boù 26 vôùi Taây Sôn nhaát. Ngoâ Thì Nhaäm ñeán vôùi Taây Sôn nhö moät taát yeáu cuûa lòch söû. Laäp tröôøng trung quaân cuûa oâng cuõng gioáng nhö ôû Nguyeãn Traõi laø thoáng nhaát vôùi aùi quoác. Do ñoù, oâng ñaõ döùt khoaùt ñeán vôùi trieàu ñaïi môùi vôùi öôùc mong ñem taøi naêng phuïng söï ñaát nöôùc. Rieâng Phan Huy Ích, con ñöôøng ñeán vôùi Taây Sôn chaúng deã daøng gì. Ban ñaàu oâng cuõng nghó Taây Sôn laø giaëc. Thaêng Long bò Taây Sôn chieám, oâng “loøng rieâng mang khí caêm giaän” muoán “maøi göôm döôùi traêng” nhöng roài chính thaùi ñoä chaân tình, côûi môû, ñaïi löôïng cuûa Nguyeãn Hueä vaø nhaát laø chính nghóa cuûa Taây Sôn, tröôùc chieán thaéng cuûa daân toäc, Phan Huy Ích ñaõ coù nhöõng chuyeån bieán khaù roõ trong tö töôûng. Thô oâng ñaõ caát leân tieáng noùi cuûa nieàm phaán khôûi, cuûa tinh thaàn traùch nhieäm vaø loøng töï haøo daân toäc. Coù ñieàu, so vôùi toaøn boä söï nghieäp saùng taùc ñoà soä cuûa oâng thì phaàn daønh cho Taây Sôn khoâng nhieàu laém. Gioáng nhö Phan Huy Ích, Ñoaøn Nguyeãn Tuaán cuõng coù moät chuyeån bieán saâu saéc vaø maõnh lieät trong tình caûm, nhaän thöùc khi ñeán vôùi trieàu Taây Sôn.Oâng ñaõ soáng nhöõng thaùng ngaøy say söa, môùi meû vôùi con maét vaø taám loøng môû roäng:“ Nhaát boâi thieân ñòa ky hoøa khoaùt, Maõ thuû giang sôn laõo nhaân minh” ( “Ñaát trôøi moät cheùn loøng xa roäng, Soâng nuùi beân ñöôøng maét môû to”). Coù theå tìm thaáy caùi khí theá choáng giaëc ngoaïi xaâm vaø nieàm töï haøo daân toäc trong thô Ñoaøn Nguyeãn Tuaán. Tröôøng hôïp Vuõ Huy Taán thì hôi ñaëc bieät hôn caû. Thô oâng môû ra moät theá giôùi noäi taâm raát phöùc taïp. Ta baét gaëp moät Vuõ Huy Taán hoà hôûi trong coâng vieäc phuïc vuï Taây Sôn. Thô oâng chan chöùa moät nieàm töï haøo daân toäc. Oâng vieát “ Voïng ñoàng truï caûm hoaøi, coå phong nhaát thuû”, “Bieän di”, “Phuïng soaïn toân teá Baéc lai traän vong chö töôùng vaên” vôùi caûm xuùc daït daøo veà ñaát nöôùc vaø con ngöôøi Vieät Nam. Nhöng beân caïnh ñoù, ta cuõng baét gaëp moät Vuõ Huy Taán vaãn coøn nhieàu traên trôû laém ngay khi ñaõ ra laøm quan vôùi Taây Sôn. Oâng baûo: “ Taâm nhö Mao Nghóa phi nan traéc, Chí töï Toáng Hình ñònh höõu tao” ( “Loøng heät nhö Mao Nghóa, chaúng phaûi khoù 27 löôøng ñoaùn, Chí töïa Toáng Hình, chaéc theá naøo cuõng laøm ñöôïc”). Mao Nghóa ngaøy xöa vì meï giaø môùi ra laøm quan nhaø Ñoâng Haùn, khi meï cheát oâng töø quan nhaát quyeát khoâng laøm nöõa. Ví mình nhö Mao Nghóa thì roõ raøng Vuõ Huy Taán chöa chaân thaønh laém vôùi Taây Sôn. Nhö vaäy, ta thaáy raèng ñoäi nguõ trí thöùc thôøi Taây Sôn veà phöông dieän tö töôûng laø khaù phöùc taïp. Nhìn laïi boái caûnh xaõ hoäi luùc baáy giôø môùi thaáy raèng nhöõng ai ñaõ döùt khoaùt ñeán vôùi Taây Sôn quaû laø ñaõ raát can ñaûm . Hoï voán laø ngöôøi cuûa trieàu ñaïi cuõ nhöng thôøi ñaïi môùi ñaõ laøm chuyeån hoùa taâm hoàn hoï, giuùp hoï coù theâm loøng quaû caûm ñeå vöôït qua söùc eùp taâm lyù cuûa baûn thaân vaø dö luaän xaõ hoäi ñeå ñeán vôùi trieàu ñaïi môùi. Ñieàu ñaùng quí nhaát ôû hoï ñoù laø tinh thaàn saün saøng coáng hieán, saün saøng phuïc vuï, vì söï toàn vong vaø phaùt trieån cuûa ñaát nöôùc. Hoï ñaõ ñi theo tieáng goïi cuûa leõ phaûi, traùi tim hoï hoøa cuøng nhòp ñaäp cuûa ñaát nöôùc vì theá maø hoï ñaõ caát tieáng noùi haøo huøng, saûng khoaùi, ñaày nieàm tin veà trieàu ñaïi môùi. Hieám coù trieàu ñaïi naøo maø ñoäi nguõ taùc giaû laïi ñaëc bieät nhö ñoäi nguõ taùc giaû thôøi Taây Sôn. Beân caïnh ñoäi nguõ taùc giaû laø nhöõng ngöôøi trí thöùc cuõng caàn ghi nhaän söï ñoùng goùp khoâng nhoû cuûa caùc taùc giaû daân gian. Hoï coù maët ôû khaép nôi treân maûnh ñaát Vieät Nam töø Tieàn Giang Nam boä cho tôùi taän bieân giôùi Vieät Trung. Tuy nhieân, chieám soá löôïng ñaùng keå nhaát vaãn laø nhöõng ngöôøi daân töøng gaén lieàn vôùi maûnh ñaát Bình Ñònh- queâ höông cuûa ba anh em thuû lónh nghóa quaân Taây Sôn. Haàu heát caùc saùng taùc cuûa hoï ñeàu xuaát phaùt töø caûm höùng veà cuoäc ñaáu tranh giai caáp choáng laïi söï cheøn eùp cuûa cheá ñoä phong kieán ñöông thôøi. Phong traøo Taây sôn ñaõ ñaùp öùng ñuùng nguyeän voïng cuûa hoï. Nguyeãn Hueä, Nguyeãn Nhaïc,Nguyeãn Löõ cuøng vôùi Traàn Quang Dieäu, Buøi Thò Xuaân, Voõ Vaên Duõng, Nguyeãn Vaên Tuyeát…laïi laø nhöõng ngöôøi heát söùc gaàn guõi ñaõ töøng sinh soáng vôùi hoï treân maûnh ñaát naøy. Chính vì vaäy maø phong traøo Taây Sôn, nhöõng ngöôøi anh huøng cuûa ñaát Taây Sôn ñi vaøo taâm trí hoï moät caùch heát söùc töï nhieân vaø beàn bæ. Trong taùc phaåm cuûa hoï, caùi phaàn 28 haøo höùng nhaát, soâi noåi nhaát chính laø caùi khí theá nguùt trôøi cuûa phong traøo Taây Sôn trong nhöõng ngaøy ñaàu khôûi nghóa. Khaùc vôùi caùc taùc giaû vaên hoïc vieát, quaàn chuùng nhaân daân lao ñoäng khoâng chòu aûnh höôûng nhieàu cuûa ñaïo Nho, cuûa saùch vôû thaùnh hieàn; do ñoù, hoï khoâng coù caùi baên khoaên, lo nghó veà chöõ “Trung”, hoï ñaõ ñeán vôùi Taây Sôn baèng taát caû loøng nhieät thaønh. Trôû ngaïi duy nhaát ñoái vôùi hoï chính laø söï truy luøng vaø caám ñoaùn gaét ga._.rong söï thaät lòch söû, nhaân daân coøn saùng taïo theâm ít nhaát laø vaøi ba maãu chuyeän khaùc, raát ñaäm chaát dieãm tình. Chuyeän veà naøng Ñoã Quyeân- ngöôøi phuï nöõ uûng hoä Taây Sôn ñöa voi qua soâng Maõ - laø moät ví duï tieâu bieåu. Chuyeän keå laïi raèng luùc chuaån bò keùo quaân ra Baéc tieâu dieät quaân Thanh, quaân Taây Sôn coù ñeán haøng hai ba traêm con voi chieán cuøng ñi nhöng muoán ra ñeán Haø Noäi thì haøng traêm con voi aáy phaûi vöôït raát nhieàu soâng maø soâng Maõ laø moät con soâng khaù lôùn. Naøng Ñoã Quyeân ñaõ cuøng nhaân daân keát beø ñaët treân nhöõng caây goã lôùn ñuïc roãng laøm phao neàn cho voi böôùc qua. Moät moûm gheành ôû Haø Trung nôi voi taäp keát ñöôïc daân chuùng goïi laø Queøn Voi (ñoaïn giaùp giöõa Thanh Hoùa vaø Ninh Bình). Theo Vuõ Ngoïc Khaùnh thì naøng Ñoã Quyeân chính quaùn ôû phuû Ngoïc Sôn (nay laø huyeän Tónh Gia) laø moät coâ gaùi thaïo ngheà soâng nöôùc, thoâng minh, saéc saûo. Nghe danh cuûa anh huøng aùo vaûi Taây Sôn, naøng caûi daïng nam trang leân ñöôøng öùng nghóa. Chính naøng laø ngöôøi ñaõ nghó caùch giuùp nghóa quaân ñöa voi qua soâng Maõ. Vaø “trong nieàm rieâng cuûa traùi tim thieáu nöõ, hình nhö ñaõ nhen nhuùm leân nieàm xao xuyeán veà moät öôùc mô khoù noùi thaønh lôøi… …Cho ñeán nay, treân chaëng ñöôøng soâng Maõ ngöôøi ta vaãn coøn thöôøng nhaéc laïi caâu ca : Loä ñoà giao vieãn xa khôi Thuyeàn tình chôû moät mình toâi naëng gì vaø cho noù coù lieân quan ñeán noãi nieàm saâu kín cuûa naøng Ñoã Quyeân”[31] Vieäc xaây döïng nhöõng caâu chuyeän lieân quan ñeán ñôøi soáng rieâng tö cuûa caùc anh huøng Taây Sôn cho thaáy moät söï thöïc laø, vôùi nhaân daân lao ñoäng, nhöõng laõnh tuï 184 nghóa quaân cuøng vôùi nhöõng vò töôùng taøi cuûa Taây Sôn laø nhöõng con ngöôøi heát söùc gaàn guõi. Ngöôøi daân lao ñoäng khoâng chæ yeâu kính, ngöôõng moä hoï maø coøn raát quan taâm ñeán theá giôùi tình caûm cuûa hoï. Ñieàu naøy xuaát phaùt töø taám loøng chaân thaønh, tha thieát cuûa nhöõng ngöôøi bình daân ñoái vôùi caùc vò anh huøng Taây Sôn. 3.2.3. Khuynh höôùng phaûn aùnh hieän thöïc trong vaên hoïc daân gian thôøi Taây Sôn. Beân caïnh yeáu toá ngôïi ca nhö moät ñaëc ñieåm voán thöôøng thaáy ôû ca dao lòch söû thì ôû nhöõng saùng taùc thô ca daân gian veà Taây Sôn khuynh höôùng phaûn aùnh hieän thöïc cuõng laø moät ñaëc ñieåm noåi troäi. Ngöôøi daân Taây Sôn töï haøo veà maûnh ñaát vaø con ngöôøi cuûa queâ höông hoï. Hoï keå veà xöù sôû cuûa mình vôùi moät nieàm thaønh kính thieâng lieâng. Nhöõng baøi ca dao daãn daét ngöôøi ñoïc quay ngöôïc thôøi gian trôû veà thuôû ban ñaàu khi ngöôøi daân di cö ñeán vuøng Taây Sôn laäp nghieäp. Xoùm Keù thuoäc huyeän An Kheâ laø xoùm ngöôøi Kinh ñaàu tieân do maáy oâng thôï reøn duïng cuï saûn xuaát trao ñoåi nöông baõi, luùa ngoâ vôùi ñoàng baøo caùc daân toäc. Cuoäc soáng nhöõng ngaøy ñaàu voâ cuøng khoù khaên. Loøng can ñaûm ñaõ giuùp hoï vöôït qua moïi trôû ngaïi ñeå thích nghi vôùi moät vuøng ñaát coøn hoang sô. Trong buoåi ñaàu gian nan aáy, Kinh –Thöôïng ñaõ moät loøng ñoaøn keát cuøng nhau khaéc phuïc moïi trôû ngaïi. “Ai leân xoùm Keù An Kheâ Hoûi thaêm caùc baïn thôï reøn khoûe khoâng? Reøn dao, reøn cuoác, reøn choâng Baùn buoân Kinh- Thöôïng laâu khoâng thaáy veà. Muoán leân caùch trôû sôn kheâ, Ñeøo cao maáy lôùp, maây che maáy taàng. Thöông nhau chaúng quaûn xa gaàn Sôï gaëp “Oâng Xaùm” thoït chaân chaën ñeøo”[54,tr.13] 185 Thieân nhieân vuøng Taây Sôn hoang sô maø cuõng thaät giaøu ñeïp. Ngöôøi daân nôi ñaây voâ cuøng töï haøo veà soâng nuùi queâ mình. Maûnh ñaát Taây Sôn khoâng nhöõng thô moäng vaø huøng vó vôùi doøng soâng Ba cuoän soùng, suoái Haàm Hoâ tuyeät ñeïp vaø nhöõng daûi nuùi ñoài truøng ñieäp maø coøn laø moät mieàn ñòa linh ñeå caùc baäc anh huøng duïng voõ. Nôi ñaây laø nôi phaùt tích cuûa moät phong traøo khôûi nghóa kì dieäu nhaát trong lòch söû cuûa daân toäc Vieät Nam. Laàn theo töøng caâu haùt daân gian, ngöôøi ñoïc nhö ñöôïc chöùng kieán toaøn boä quaù trình Taây Sôn khôûi nghóa, nhöõng traän chieán ñöôïc taùi hieän voâ cuøng sinh ñoäng vaø taát nhieân laø raát ñuùng vôùi söï thaät lòch söû. Ñaây laø khoâng khí vaø dieãn bieán cuoäc haønh quaân thaàn toác cuûa Taây Sôn tieán ñaùnh thaønh Bình Ñònh: “Caây Keù phaát côø Caây Caày gioùng troáng Tieàn hoâ haäu uûng Ñaát thuûng ñaù nhaøo Quaân khao Hoùc Yeán, Thaúng tieán Laõnh Löông Ñaày ñöôøng buïi cuoán. Ruoåi xuoáng Hoøn Ngang, Vöôït soâng Ñaù Haøng Ñoà Baøn naùo ñoäng.”[54,tr.22] Coøn ñaây laø traän chieán phoái hôïp giöõa Taây Sôn vaø baø Chuùa Hoûa tieâu dieät ñaïo quaân cuûa Toáng Phöôùc Hieäp: “Thaïch Thaønh voi ngöïa keùo ra, Eo Gioù keùo xuoáng quaân ñaø hoäi quaân Chuùa Chaøm, Baø Hoûa chí nhaân Giuùp oâng Hai Nhaïc ñònh phaàn Phuù Yeân. 186 La Hai quyeát chieán ñoâi beân Phöôùc Hieäp truùng keá chaïy lieàn voâ Nam. Sa tröôøng göôm giaùo ngoån ngang, Thaây phôi thaønh luõy maùu loang goø ñoài. Giöõa voøng ñaïn laïc teân rôi Xoùt thöông nöõ chuùa voäi rôøi ba quaân.”[54,tr.24] Ngöôøi ñoïc coù theå hình dung ñöôïc dieãn bieán cuûa traän chieán. Quaân cuûa baø nöõ chuùa Chaøm seõ töø Thaïch Thaønh (moät huyeän mieàn nuùi tænh Phuù Yeân) keùo ra phoái hôïp cuøng quaân Taây Sôn theo ñeøo Eo Gioù keùo xuoáng ñaùnh sau phoøng tuyeán ñòch. La Hai laø nôi xaûy ra traän quyeát chieán. Toáng Phöôùc Hieäp ñaõ ñaïi baïi ôû ñaây phaûi laãn traùnh vaøo Nam. Phuù Yeân ñöôïc giaûi phoùng. Baø nöõ chuùa khoâng may cuõng hy sinh trong traän naøy. Veà cuoäc chieán choáng Maõn Thanh, vaên hoïc daân gian ñaõ cung caáp nhöõng chi tieát lòch söû heát söùc sinh ñoäng, raát coù giaù trò hieän thöïc. Trong baøi “Thieân trieàu vaên” coù tính chaát nhö moät baøi vaên cuùng quaân Thanh cheát traän, ta thaáy caûnh tieán coâng nhö vuõ baõo cuûa quaân ta vaø caûnh thaát baïi thaûm haïi cuûa quaân ñoäi nhaø Thanh ñöôïc mieâu taû khaù tæ mæ : “ Thöông thay hôõi caùc chuù oâi, Aên uoáng no roài ta keå moät vaên Quyù Tî giöõa ngaøy moàng naêm, Giôø daàn chính nguyeät aàm aàm huyeân hoa Moät chi ñaùnh ôû Ñoáng Ña, Caàu Dueä keùo ñeán toát xa muoân phaàn. Pheùp voi baït traän tieân phong, Caàu töông suït caû xuoáng soâng Boà Ñeà. Ñao binh töû traän ñaày khe, Doïc ñöôøng gaøi gaùc naèm keà naên naên”[39,tr.795] 187 Trong baøi “ Vaên teá Ñoáng Ña”[ 66, tr.207], nhöõng söï kieän, moác thôøi gian quan troïng cuûa traän chieán tieâu dieät tan taønh ñaïo quaân xaâm löôïc cuûa Toân Só Nghò ñöôïc ghi laïi raát chi tieát. “Loøng moät quyeát ra tay huøng hoå, heïn nöôùc non ca khuùc khaûi hoaøn sau. Chæ muôøi ngaøy deïp gioáng saøi lang, cuøng töôùng só chung vui Nguyeân Ñaùn tröôùc. Caïn lôøi uyû laïo, troáng giuïc côø giong: Doác daï truy tuyø, non baêng bieån vöôït. Ngaøy ba möôi thaùng chaïp, soâng Giaûn Thuyû doàn binh; Ñeâm muøng ba thaùng gieâng, ñoàn Haø Hoài haõm giaëc. … Khuya moàng boán gioù söông môø mòt, ñoát löông röøng löûa ñoû, khieán ba quaân lieàu cheát chôù lui; Saùng moàng naêm voi ngöïa saün saøng, quaán coå thöôùc khaên vaøng, quyeát moät traän chaúng hôn thì thaùc” Hình aûnh thaát baïi thaûm haïi cuûa quaân giaëc ñöôïc mieâu taû thaät voâ cuøng chính xaùc. “Nghi Ñoáng lieäu khoân beà soáng soùt, voäi vaøng treo coå Ñoáng Ña! Só Nghò may tìm ñöôïc loái ra, hôùt haõi thoaùt thaân maïn Baéc”[66,207] Cuøng vôùi “ Vaên teá leã Ñoáng Ña”, baøi “Vaên Teá ngaøy kò 15 thaùng 11” ñaõ trình baøy khaùi quaùt tình hình chính söï giai ñoaïn naøy. Chæ maáy caâu môû ñaàu nhöng ñaõ neâu ñöôïc nhöõng neùt cô baûn veà thôøi cuoäc. “Taây Lónh taøi cao, Coân Giang ñöùc caû. Giaän Trònh, Nguyeãn caét tình ñaát nöôùc, Theâm Phuùc loan ñoaï kieáp gioáng doøng.”[66,tr.211] Quaân Taây Sôn döôùi taøi chæ huy cuûa Nguyeãn Hueä ñaõ vaøo Nam ra Baéc, ñaùnh Xieâm, ñaïi phaù quaân Thanh, laäp neân moät trieàu ñaïi môùi. Trieàu ñaïi Taây Sôn döôùi 188 thôøi Quang Trung thaät laø moät trieàu ñaïi lí töôûng vôùi bieát bao nhaân taøi nhaân kieät hoäi tuï. Theá nhöng, thaät ñaùng tieác trieàu ñaïi laïi toàn taïi khoâng laâu. Nguyeân nhaân thaát baïi cuûa noù ñaõ ñöôïc nhaân daân nhìn nhaän khaù thaáu ñaùo qua baøi ca dao sau: “Nguyeãn Hueä laø ñaáng anh haøo Taän trung döôùi tröôùng bieát bao kyø taøi: Vaên thôøi Kyû, Nhaäm hoøa hai, Laïi theâm Phu töû ôû ngoaøi giuùp voâ, Voõ thôøi Tö Maõ hoï Ngoâ, Quang Dieäu, Vaên Duõng, nöõ ñoâ hoï Buøi. Trieàu ñình vaên voõ toaøn taøi. Töôûng beà döïng nöôùc laâu daøi quaûn bao Naøo ngôø ñöùt gaùnh taøi cao, Con thô neân noãi Taây traøo voäi suy.”[54,tr.29] Roõ raøng laø nhaân daân ta raát quan taâm vaø cuõng hieåu raát roõ veà lòch söû. Boä maùy chính quyeàn cuûa trieàu Taây Sôn ñöôïc khaùi quaùt khaù roõ raøng, chính xaùc. Söï suïp ñoå cuaû trieàu Taây Sôn cuõng ñöôïc phaân tích khaù ngaén goïn, nhöng raát khaùch quan vaø xaùc ñaùng. Töông töï, toaøn boä boái caûnh lòch söû cuûa Ñaøng trong trong cuoäc ñoái ñaàu giöõa Taây Sôn vaø Nguyeãn Aùnh ñaõ ñöôïc nhaân daân ta toùm löôïc thaät chính xaùc, tinh teá : “Nguyeãn Hueä, Nguyeãn Nhaïc taøi cao ai bì Nhöng maø vaän nöôùc suy vi Gia Long laïi muoán tranh vì ñeá vöông Thaáy Nguyeãn Hueä chí khí can tröôøng, Sôï e naïn ñòch tìm ñöôøng ra ñi Troán vaøo trong xöù Nam Kyø Gaëp oâng coá ñaïo töùc thì vieän binh 189 Thænh Taây qua ñaùnh nöôùc mình Cho neân noù môùi sinh tình haïi ta. Töôûng raèng noù phoø hoä nöôùc nhaø Hay ñaâu noù laïi ñem daân ta vuøi buøn…”[54,tr.35] Baûn chaát cuûa söï vieäc ñaõ ñöôïc nhaân daân nhaän ñònh heát söùa saéc saûo. Thöïc chaát haønh ñoäng “phuø hoä” nöôùc ta chaúng qua laø che giaáu daõ taâm xaâm löôïc cuûa boïn ngöôøi Taây Döông vaø Nguyeãn Aùnh thaät ñaùng leân aùn vôùi haønh ñoäng “coõng raén caén gaø nhaø”. ÔÛ nhöõng baøi ca dao khaùc, ta cuõng khaùm phaù ra ñöôïc moät vaøi chi tieát naøo ñoù cuûa hieän thöïc. Vaø nhö vaäy coù nghóa laø nhöõng taùc phaåm thô ca daân gian cuõng laø moät nguoàn tö lieäu voâ cuøng quí giaù giuùp ta hieåu roõ hoaøn caûnh lòch söû, xaõ hoäi cuûa nöôùc nhaø. Vaên hoïc daân gian Taây Sôn ñaõ gaët haùi ñuôïc nhöõng thaønh quaû ñaùng traân troïng trong vieäc giöõ gìn vaø baûo toàn nguoàn tö lieäu lòch söû. Nhö vaäy, cuõng nhö neàn vaên hoïc vieát, vaên hoïc daân gian Taây Sôn cuõng khaù ñaëc saéc veà ngheä thuaät. Ñoù laø keát quaû cuûa vieäc keá thöøa vaø phaùt huy nhöõng tinh hoa cuûa vaên hoïc daân gian truyeàn thoáng. Beân caïnh ñoù, do hoaøn caûnh vaø taâm lí cuûa thôøi ñaïi maø vaên hoïc daân gian Taây Sôn töï tìm cho mình nhöõng phöông tieän vaø caùch thöùc phaûn aùnh rieâng bieät taïo neân moät theá giôùi ngheä thuaät raát ñaëc tröng cho rieâng mình. Toùm laïi, vaên hoïc daân gian Taây Sôn ñaõ coù ñöôïc nhöõng thaønh töïu ñaùng keå veà noäi dung vaø ngheä thuaät goùp phaàn laøm phong phuù dieän maïo vaên hoïc thôøi ñaïi naøy. Vaên hoïc daân gian Taây Sôn ñaõ laøm soáng laïi nhöõng naêm thaùng haøo huøng khoâng theå naøo queân cuûa lòch söû daân toäc. Baèng phöông thöùc saùng taùc mang ñaäm daáu aán cuûa thôøi ñaïi, vaên hoïc daân gian Taây Sôn coøn heù môû moät theá giôùi taâm hoàn daøo daït xuùc caûm cuûa nhaân daân ta ngaøy xöa. Phaûi heát loøng uûng hoä cuoäc khôûi nghóa Taây Sôn, phaûi raát möïc yeâu kính nhöõng ngöôøi anh huøng Taây Sôn, ngöôøi daân lao ñoäng môùi coù theå tìm moïi caùch ñeå giöõ gìn vaø löu truyeàn nhöõng saùng taùc daân gian lieân 190 quan ñeán Taây Sôn baát chaáp nhöõng haønh vi caám ñoaùn gaét gao cuûa trieàu Nguyeãn sau naøy. Vì theá, vaên hoïc daân gian Taây Sôn coøn toàn taïi cho ñeán ngaøy nay laø moät ñieàu voâ cuøng ñaùng quí, noù cho thaáy thaùi ñoä traân troïng nhöõng giaù trò lòch söû cuõng nhö nhöõng giaù trò tinh thaàn cuûa nhaân daân ta ngaøy xöa. 191 KEÁT LUAÄN Cuoái cuøng, xin khaùi quaùt moät soá vaán ñeà xem nhö thay lôøi keát. Giai ñoaïn nöûa cuoái theá kæ XVIII – ñaàu theá kæ XIX ñaùnh daáu söï phaùt trieån vöôït baäc, chuyeån bieán veà chaát trong vaên hoïc Vieät Nam. Moät loaït nhöõng taùc giaû lôùn, nhöõng taùc phaåm tieâu bieåu xuaát hieän trong thôøi gian naøy. Vaên hoïc böôùc vaøo moät thôøi kyø phaùt trieån röïc rôõ veà noäi dung cuõng nhö hình thöùc vôùi söï ra ñôøi cuûa traøo löu nhaân ñaïo chuû nghóa , vôùi söï xuaát hieän vaø hoaøn thieän nhöõng theå loaïi vaên hoïc môùi cuøng vôùi xu höôùng hieän thöïc hoùa, bình daân hoùa taùc phaåm ngheä thuaät. Vaên hoïc thôøi Taây Sôn naèm trong tieán trình vaän ñoäng chung cuûa vaên hoïc giai ñoaïn naøy. Trieàu ñaïi Taây Sôn quaù ngaén nguûi, vaên hoïc thôøi Taây Sôn vì theá chöa theå taùch thaønh moät giai ñoaïn rieâng. Tuy nhieân, vaên hoïc thôøi Taây Sôn vaãn coù ñöôïc moät dieän maïo rieâng vôùi nhöõng ñoùng goùp ñaëc saéc veà noäi dung cuõng nhö ngheä thuaät. Thoâng qua luaän vaên naøy, ngöôøi vieát muoán khaùi quaùt moät soá vaán ñeà troïng yeáu veà neàn vaên hoïc thôøi Taây Sôn. Tröôùc heát, luaän vaên taäp trung phaùt hieän nhöõng ñaëc ñieåm cô baûn cuûa boán thaønh toá laøm neân dieän maïo vaên hoïc thôøi Taây Sôn. Ngöôøi vieát thaáy raèng ñaây laø moät giai ñoaïn vaên hoïc maø ñoäi nguõ taùc giaû coù söï phaân hoaù saâu saéc vaø voâ cuøng phöùc taïp. Nhöõng teân tuoåi nhö Leâ Ngoïc Haân , Nguyeãn Huy Löôïng, Ngoâ Ngoïc Du, Cao Huy Dieäu, Vuõ Huy Taán, Ngoâ Thì Nhaäm, Phan Huy Ích… ñaõ laøm raïng danh cho neàn vaên hoïc thôøi Taây Sôn. Caùc taùc giaû daân gian coù maët moïi nôi treân ñaát nöôùc cuõng ñaõ goùp phaàn laøm phong phuù theâm dieän maïo vaên hoïc giai ñoaïn naøy. Caùc theå loaïi vaên hoïc thôøi Taây Sôn cuõng voâ cuøng phong phuù, ñaëc bieät theå kí söï vôùi taùc phaåm “Hoaøng Leâ nhaát thoáng chí” chính laø moät coáng hieán quan troïng cuûa vaên hoïc thôøi Taây Sôn. Vieäc duøng chöõ Noâm laøm phöông tieän dieãn ñaït cuõng ñaõ 192 ñem ñeán cho vaên hoïc giai ñoaïn naøy nhöõng giaù trò môùi. Hòch Noâm, vaên teá Noâm vaø phuù Noâm chính laø ba saùng taïo ñoäc ñaùo cuûa vaên hoïc Taây Sôn. Veà ñeà taøi phaûn aùnh, ta thaáy coù söï ñoàng ñieäu giöõa neàn vaên hoïc daân gian vaø vaên hoïc vieát. Caùc taùc phaåm thöôøng taäp trung vieát veà caûnh thieân nhieân, veà cuoäc chieán choáng giaëc ngoaïi xaâm, veà trieàu ñaïi Taây sôn vaø Quang Trung. Vieäc döïng laïi dieän maïo vaên hoïc thôøi Taây Sôn goùp phaàn raát lôùn vaøo vieäc phaùt hieän ra nhöõng neùt ñaëc saéc cuûa neàn vaên hoïc thôøi ñaïi naøy. Chöông hai vaø chuông ba cuûa luaän vaên seõ taäp trung laøm roõ nhöõng giaù trò tieâu bieåu cuûa vaên hoïc thôøi Taây Sôn veà noäi dung cuõng nhö veà ngheä thuaät ôû caû hai boä phaän vaên hoïc daân gian laãn vaên hoïc vieát. Sau ñaây laø moät soá ghi nhaän: Tuy chæ toàn taïi trong moät khoaûng thôøi gian ngaén nhöng trieàu ñaïi Taây Sôn cuõng ñaõ coù nhöõng coáng hieán ñaùng keå. Coâng ñaàu phaûi keå ñeán vai troø cuûa Quang Trung, moät ngöôøi raát coù yù thöùc “laøm cho neàn vaên hoïc daân toäc chuyeån sang moät giai ñoaïn môùi, thoaùt khoûi yù thöùc heä nho giaùo vaø hoaøn toaøn duøng vaên töï cuûa daân toäc”[70,tr.80] . Thöù ñeán laø söï goùp söùc cuûa caùc trí thöùc cuûa trieàu Leâ – Trònh cuõ giôø ra laøm quan cho Taây Sôn. Giaõ bieät chaân trôøi cuõ ñeå ñeán vôùi chaân trôøi môùi loøng hoï cuõng khoâng ít phaân vaân nhöng vöôït leân treân moïi raøo caûn cuûa quan nieäm Nho giaùo, hoï ñaõ ñeán vôùi trieàu ñaïi Taây Sôn moät caùch töï nguyeän. Ñieàu ñoù cuõng cho thaáy baûn thaân hoï ñaõ coù moät quan nieäm heát söùc côûi môû, phoùng khoaùng ñeå roài sau ñoù, trong quaù trình hôïp taùc vôùi Taây Sôn, thôøi ñaïi môùi ñaõ chaép caùnh cho taâm hoàn hoï phoùng khoaùng hôn, côûi môû hôn nöõa. Vaø chính ñieàu naøy ñaõ taïo neân caùi ñaëc ñieåm coù tính bao quaùt vaø roõ neùt cuûa vaên hoïc Taây Sôn, ñoù laø thaùi ñoä nhaäp cuoäc cuûa caùc taùc giaû, laø tinh thaàn laïc quan, say söa haønh ñoäng cuûa hoï. Vaên hoïc Taây Sôn thoaùt khoûi gioïng ñieäu traàm buoàn, laëng leõ tröôùc ñoù maø trôû neân haøo huøng, saûng khoaùi. Chính thôøi ñaïi oanh lieät ñaõ naâng vaên hoïc leân moät taàm cao môùi taïo neân 193 moät neàn vaên hoïc “thaém ñöôïm töï tin, töï haøo daân toäc, coù khi boác leân thaønh haøo khí khoâng keùm ñôøi Traàn” [43,tr.30]. Vaên hoïc thôøi Taây Sôn ñaõ laøm thay ñoåi boä maët vaên hoïc luùc baáy giôø khoâng chæ ôû tinh thaàn laïc quan ôû gioïng ñieäu vui töôi khoûe khoaén cuûa noù maø coøn ôû phöông phaùp phaûn aùnh. Vieäc söû duïng chöõ Noâm laøm phöông tieän dieãn ñaït cuõng ñaõ goùp phaàn laøm neân baûn saéc ñoäc ñaùo cuûa thôøi kyø vaên hoïc naøy. Noù theå hieän roõ yù thöùc daân toäc, yù thöùc ñeà cao tinh thaàn vaø vai troø cuûa quaàn chuùng nhaân daân cuûa ñoäi nguõ trí thöùc luùc baáy giôø, ñoàng thôøi theå hieän roõ söï thay ñoåi vaø tröôûng thaønh veà yù thöùc vaø tö duy ngheä thuaät cuûa con ngöôøi trong thôøi ñaïi naøy. Vaên hoïc Taây Sôn treû trung, töôi taén vaø bình daân hôn, hieän thöïc hôn. Khuynh höôùng phaûn aùnh hieän thöïc cuõng laø moät ñoùng goùp quan troïng cuûa vaên hoïc thôøi Taây Sôn. Nhöõng taùc phaåm vaên hoïc vieát ñaõ döïng laïi böùc tranh xaõ hoäi thôøi Taây Sôn. Ngöôøi ñoïc coù theå hình dung moät cuoäc soáng thöïc söï hoài sinh, nhaân daân ñöôïc soáng nhöõng thaùng ngaøy thaùi bình, thònh trò. Hieän thöïc veà cuoäc chieán choáng Maõn Thanh vaø caùc taäp ñoaøn phong kieán phaûn ñoäng trong nöôùc cuûa nhaø Taây Sôn cuõng ñöôïc taùi hieän raát roõ neùt. Beân caïnh ñoù, vaên hoïc daân gian cuõng ñaõ ghi laïi baèng nhöõng chi tieát heát söùc soáng ñoäng veà cuoäc khôûi nghóa Taây Sôn. Töï haøo daân toäc cuõng laø moät caûm höùng xuyeân suoát trong caùc taùc phaåm vaên hoïc daân gian laãn vaên hoïc vieát thôøi Taây Sôn. Caùc taùc phaåm ñaõ neâu cao truyeàn thoáng choáng giaëc giöõ nöôùc, tinh thaàn nhaân ñaïo cuûa nhaân daân ta ñoàng thôøi choáng laïi moät caùch kieân quyeát moïi luaän ñieäu coi thöôøng daân toäc ta cuûa keû thuø; say söa ca ngôïi veû ñeïp cuûa caûnh quan queâ höông, ngôïi ca cuoäc khôûi nghóa, ngôïi ca nhöõng anh huøng daân toäc… Vaên hoïc Taây Sôn ñaõ hoài sinh moät theå vaên ñaëc tröng cuûa vaên hoïc coå vaø ñöa vaøo ñoù moät noäi dung thôøi ñaïi. Ñoù laø vaên chính luaän vôùi caùc theå loaïi: chieáu, bieåu, caùo, duï…Sau Nguyeãn Traõi, trong maáy traêm naêm döôùi trieàu Leâ, chöa coù ngöôøi naøo 194 xöùng ñaùng noái goùt ÖÙc Trai tieân sinh trong lónh vöïc naøy. Phaûi ñeán thôøi ñaïi Quang Trung, moät thôøi ñaïi haøo huøng nhö thôøi bình Ngoâ thuôû xöa, vôùi ngoøi buùt cuûa Ngoâ Thì Nhaäm, lòch söû vaên hoïc môùi ghi nhaän moät hieän töôïng lôùn veà theå loaïi naøy. Vaên chính luaän thôøi Taây Sôn ñaõ neâu cao tinh thaàn daân toäc, khaúng ñònh yù chí, baûn lónh, taâm hoàn con ngöôøi thôøi ñaïi Taây Sôn. Trong boái caûnh chung cuûa neàn vaên hoïc giai ñoaïn nöûa cuoái theá kæ XVIII– ñaàu theá kæ XIX , vaên chính luaän thôøi Taây Sôn chính laø moät theå loaïi ñaëc saéc nhaát, theå hieän roõ nhaát haøo khí cuûa daân toäc, goùp phaàn ñoåi môùi dieän maïo tinh thaàn vaên hoïc giai ñoaïn naøy. Vôùi ñaëc tröng veà phöông thöùc dieãn ñaït, vaên hoïc daân gian thôøi Taây Sôn ñaõ coù nhöõng ñoùng goùp ñaùng ghi nhaän veà phöông dieän ngheä thuaät. Ñoù chính laø tieáng noùi chaân thaønh, giaûn dò, moäc maïc maø haøo höùng nhaát, nhieät tình nhaát veà cuoäc soáng ñöông thôøi. Maëc duø vaãn coøn nhieàu daáu aán cuûa vaên hoïc daân gian truyeàn thoáng nhöng vaên hoïc daân gian thôøi Taây Sôn cuõng ñaõ saùng taïo neân nhöõng giaù trò ñaëc saéc rieâng. Khuynh höôùng phaûn aùnh hieän thöïc ñaõ ñem ñeán cho caùc taùc phaåm vaên hoïc daân gian thôøi Taây Sôn moät giaù trò lòch söû to lôùn. Loái xaây döïng nhaân vaät cuõng laø moät saùng taïo ñoäc ñaùo cuûa vaên hoïc daân gian giai ñoaïn naøy. Caùc taùc giaû daân gian ñaõ kheùo leùo keát hôïp giöõa buùt phaùp lí töôûng hoaù vaø buùt phaùp hieän thöïc trong khi xaây döïng nhaân vaät taïo cho nhaân vaät moät söùc haáp daãn rieâng, raát thieâng lieâng maø vaãn ñôøi thöôøng, gaàn guõi. Nhö vaäy, vaên hoïc Taây Sôn ñaõ theå hieän roõ neùt tinh thaàn cuûa thôøi ñaïi Taây Sôn cuøng cuoäc ñaáu tranh kieân cöôøng ñeå giöõ nöôùc vaø döïng nöôùc cuûa trieàu ñaïi naøy. Vaên hoïc Taây Sôn cuõng theå hieän ñöôïc yù chí, baûn lónh vaø taàm cao cuûa nhöõng con ngöôøi cuûa thôøi ñaïi naøy. Trong tieán trình chung cuûa neàn vaên hoïc trung ñaïi, vaên hoïc Taây Sôn ñaõ ñaùnh daáu moät söï ñoåi môùi. Noù gioáng nhö moät naác thang giuùp thuùc ñaåy quaù trình phaùt trieån ñi leân cuûa vaên hoïc daân toäc. 195 TAØI LIEÄU THAM KHAÛO 1. Hoa Baèng (1957),“ Chung cuïc cuûa trieàu Taây Sôn vaø nhöõng thuû ñoaïn traû thuø taøn baïo cuûa boïn phaûn ñoäng nhaø Nguyeãn”, Nghieân cöùu lòch söû, soá105. 2. Ñaøo Phöông Bình dòch (1982), Thô vaên Ñoaøn Nguyeãn Tuaán(Haûi Oâng thi taäp), NXB KHXH, Haø Noäi. 3. Ñaøo Phöông Bình dòch (1978), Thô vaên Phan Huy Ích , NXB KHXH, Haø Noäi . 4. Ñinh Maïnh Cöôøng (1986), Goùp phaàn tìm hieåu nhöõng caûi caùch cuûa Vua Quang Trung, NXB Bình Trò Thieân, Bình Trò Thieân. 5. Phaïm Tuù Chaâu (1979), “ Moät taäp truyeän Noâm veà nhöõng ngöôøi anh huøng ñaát Taây Sôn”, Taïp chí vaên hoïc, soá 6. 6. Nguyeãn Ñoång Chi (1974),“ Thöû baøn veà quan nieäm chuû nghóa anh huøng thôøi ñaïi Taây Sôn”, Nghieân cöùu lòch söû, soá 154. 7. Tröông Chính (1973), “ Phan Huy Ích vaø Duï Am ngaâm luïc”, Taïp chí vaên hoïc, soá4. 8. Phan Traàn Chuùc (1942), Danh nhaân Vieät Nam qua caùc trieàu ñaïi, NXB Taân Daân, Haø Noäi. 9. Phan Traàn Chuùc (1960), Vaên chöông quoác aâm veà theá kyû XIX, NXB Khai Trí, Saøi Goøn. 10. Phan Traàn Chuùc (2003), Trònh Saâm vaø thôøi Leâ maït, NXB Vaên hoùa thoâng tin, Haø Noäi. 11. Phan Traàn Chuùc (2000) , Vua Quang Trung, Tuyeån choïn truyeän lòch söû, NXB Vaên hoùa thoâng tin, Haø Noäi. 12. Phan Traàn Chuùc (2003), Vieät Nam söû hoïc trieàu Taây Sôn, NXB Vaên hoùa thoâng tin, Haø Noäi. 196 13. Nguyeãn Vaên Chöông (1978), “Theâm vaøi taøi lieäu veà phong traøo Taây Sôn”, Taïp chí vaên hoïc, soá 3. 14. Phaïm Vaên Ñang (1973) , Vaên hoïc Taây Sôn , NXB Löûa Thieâng, Saøi Goøn. 15. Taân Vieät Ñieàu (1961), “ Trieàu ñaïi Taây Sôn qua ca dao”,Vaên hoùa Nguyeät San. 16. Lam Giang (1968) , Huøng khí Taây Sôn, NXB Sôn Giang, Saøi Goøn. 17. Traàn Vaên Giaøu (1983), Trong doøng chuû löu cuûa vaên hoïc Vieät Nam, tö töôûng yeâu nöôùc, NXB Vaên ngheä, TPHCM. 18. Traàn Vaên Giaøu (1993), Söï phaùt trieån tö tuôûng ôû Vieät Nam thôøi kì phong kieán, NXB TP. HCM, TPHCM. 19. Döông Quaûng Haøm (2002),Vieät Nam vaên hoïc söû yeáu, NXB Hoäi nhaø vaên, Haø Noäi. 20. Baïch Haøo (2004), “ Cuoäc khôûi nghóa cuûa noâng daân Taây Sôn qua moät ít böùc thö cuûa ngöôøi ngoaïi quoác ñaõ ôû Vieät Nam ñöông thôøi” , Nghieân cöùu Vaên Söû Ñòa (1954 – 1959) NXB KHXH, Haø Noäi. 21. Löu Hieäp (1999), Vaên taâm ñieâu long, NXB Vaên hoïc, Haø Noäi. 22. Nguyeãn Vaên Hoaøn ( 1973), “ Phong traøo khôûi nghóa noâng daân vaø vaên hoïc Vieät Nam theá kæ XVIII nöûa ñaàu theá kæ XIX”, Taïp chí vaên hoïc, soá 4. 23. Nguyeãn Baù Huaân, Nguyeãn Theá Trieát, Ñinh Vaên Tuaán söu taàm vaø chuù thích (1978), Taây Sôn danh töôùng anh huøng truyeän, Ty vaên hoùa vaø thoâng tin Nghóa Bình xuaát baûn, Nghóa Bình. 24. Nguyeãn Baù Huaân, Nguyeãn Theá Trieát, Ñinh Vaên Tuaán (1979), Taây Sôn vaên thaàn lieät truyeän,Ty vaên hoùa vaø thoâng tin Nghóa Bình xuaát baûn, Nghóa Bình 25. Nguyeãn Phaïm Huøng (1997) , Vaên thô Noâm thôøi Taây Sôn, NXB KHXH, Haø Noäi. 26. Nguyeãn Phaïm Huøng (2001), Treân haønh trình vaên hoïc trung ñaïi, NXB Ñaïi hoïc Quoác gia, Haø Noäi. 27. Cao xuaân Huy (1978), Tuyeån taäp thô vaên Ngoâ Thì Nhaäm, taäp 1, NXB KHXH, Haø Noäi. 197 28. Ñinh Gia khaùnh, Buøi Duy Taân, Mai Cao Chöông (1978), Lòch söû vaên hoïc Vieät Nam, NXB ÑH vaø THCN, Haø Noäi. 29. Ñinh Gia Khaùnh (1997), Löõ Huy Nguyeân, Nguyeãn Khaùnh Toaøn, Toång taäp vaên hoïc Vieät Nam, NXB KHXH, Haø Noäi. 30. Vuõ Ngoïc Khaùnh (1973), “ Vaøi maãu chuyeän Taây Sôn trong moät vuøng vaên ngheä daân gian”, Taïp chí vaên hoïc, soá 4. 31. Vuõ Ngoïc Khaùnh (1994), Kho taøng giai thoaïi Vieät Nam, NXB Vaên hoùa, Haø Noäi. 32. Vuõ Ngoïc Khaùnh (1999), Tieáp caän kho taøng folklore Vieät Nam, NXB Vaên hoùa daân toäc, Haø Noäi. 33. Vuõ Khieâu (1973), “ Vaán ñeà ñaùnh giaù Ngoâ Thôøi Nhaäm”, Taïp chí vaên hoïc, soá4. 34. Hoaøng Leâ (1981), “ Ninh Toán , con ngöôøi vaø thô vaên”, Taïp chí vaên hoïc, soá 6. 35. Hoaøng Leâ chuû bieân (1984), Thô vaên Ninh Toán, NXB KHXH, Haø Noäi. 36. Mai Quoác Lieân chuû bieân vaø khaûo luaän (2001), Ngoâ Thì Nhaäm taùc phaåm, NXB Vaên hoïc, Haø Noäi. 37. Leâ Xuaân Lít (1978), “Tìm hieåu cuoäc khôûi nghóa Taây Sôn vaø loøng daân ñoái vôùi cuoäc khôûi nghóa qua moät soá maãu chuyeän daân gian môùi tìm ñöôïc treân ñaát Nghóa Bình”, Kæ yeáu Hoäi nghò nghieân cöùu chuyeân ñeà phong traøo Taây Sôn – Nguyeãn Hueä ôû Nghóa Bình, Ty vaên hoùa vaø thoâng tin Nghóa Bình, Nghóa Bình. 38. Theá Long (1978), “ Böôùc ñaàu tìm hieåu veà só phu vôùi phong traøo noâng daân Taây Sôn”, Nghieân cöùu lòch söû, soá 6. 39. Nguyeãn Loäc (1993) , Toång taäp vaên hoïc Vieät Nam, Taäp 9B, Vaên hoïc thôøi Taây Sôn, NXB KHXH, Haø Noäi. 40. Nguyeãn Loäc (2001), Vaên hoïc Vieät Nam nöûa cuoái theá kæ XVIII – heát theá kæ XIX, NXB Giaùo Duïc, Haø Noäi. 198 41. Nguyeãn Tuaán Löông (1978), “ Moät vaøi neùt veà Ñoaøn Nguyeãn Tuaán qua Haûi Oâng thi taäp”, Taïp chí vaên hoïc, soá 2. 42. Phöông Löïu (1997), Goùp phaàn xaùc laäp heä thoáng quan nieäm vaên hoïc trung ñaïi Vieät Nam, NXB Giaùo duïc, Haø Noäi. 43. Huyønh Lyù (1978), Hôïp tuyeån thô vaên Vieät Nam theá kæ XVIII nöûa ñaàu theá kæ XIX, NXB Vaên hoïc, Haø Noäi. 44. Nguyeãn Ñaêng Na (2003), Ñaëc ñieåm vaên hoïc Vieät Nam trung ñaïi, nhöõng vaán ñeà vaên xuoâi töï söï, NXB Giaùo duïc, Haø Noäi. 45. Leâ Hoaøi Nam (1997) , “ Ngoâ Ngoïc Du nhaø thô ñaëc saéc thôøi Taây Sôn”, Taïp chí vaên hoïc, soá 1. 46. Traàn Nghóa (1973), “ Tìm hieåu thaùi ñoä chính trò cuûa Ngoâ Thì Nhaäm”, Taïp chí vaên hoïc, soá 4. 47. Ngoâ gia vaên phaùi (1984), Hoaøng Leâ Nhaát thoáng chí, Nguyeãn Ñöùc Vaân, Kieàu Thu Hoaïch dòch, NXB Vaên hoïc, Haø Noäi. 48. Nhieàu taùc giaû (1981),Vaên hoïc Vieät Nam treân nhöõng chaëng ñöôøng choáng phong kieán Trung Quoác xaâm löôïc, NXB KHXH, Haø Noäi 49. Nhieàu taùc giaû (1981),Töø trong di saûn, NXB Taùc phaåm môùi, Haø Noäi. 50. Nhieàu taùc giaû (1997), Lí luaän vaên hoïc, NXB Giaùo duïc, Haø Noäi. 51. Nhoùm Leâ Quí Ñoân (1956, 1957), Löôïc thaûo lòch söû Vieät Nam, taäp 1,2,3, NXB Xaây döïng,Haø Noäi. 52. Phaïm Theá Nguõ (1996) , Vieät Nam vaên hoïc söû giaûn öôùc taân bieân, NXB Ñoàng Thaùp, Ñoàng Thaùp. 53. Buøi Vaên Nguyeân, Haø Minh Ñöùc (1999), Thi ca Vieät Nam – Hình thöùc vaø theå loaïi, NXB TP HCM, TPHCM. 54. Nguyeãn Xuaân Nhaân (1999) , Vaên hoïc daân gian Taây Sôn, veà phong traøo khôûi nghóa noâng daân, NXB Treû, TPHCM. 199 55. Nguyeãn Xuaân Nhaân (2001),Caùc ngoâi sao Taây Sôn, NXB Vaên Ngheä, TPHCM. 56. Vuõ Ñöùc Phuùc (1973), “ Töø Ngoâ Thì Nhaäm ñeán traøo löu vaên hoïc Taây Sôn”, Taïp chí vaên hoïc, soá 4. 57. Nguyeãn Thò Phöôïng (1995) , Tuyeån taäp thô chöõ Haùn Nguyeãn Ñeà, NXB KHXH, Haø Noäi 58. Quoác söû quaùn trieàu Nguyeãn (1960),Vieät söû thoâng giaùm cöông muïc, taäp7, q38, Vieän söû hoïc. 59. Traàn Leâ Saùng, Phaïm Thò Tuù (1973), “ Veà moät soá taäp vaên cuûa Ngoâ Thì Nhaäm”, Taïp chí vaên hoïc, soá 4. 60. Traàn Ñình Söû (1999) , Maáy vaán ñeà thi phaùp vaên hoïc trung ñaïi Vieät Nam, NXB Giaùo duïc, Haø Noäi. 61. Buøi Duy Taân (1999), Khaûo vaø luaän moät soá taùc giaû, taùc phaåm vaên hoïc trung ñaïi Vieät Nam , NXB Giaùo duïc, Haø Noäi. 62. Buøi Duy Taân (2005), Theo doøng khaûo luaän vaên hoïc trung ñaïi Vieät Nam, NXB ÑHQG Haø Noäi, Haø Noäi. 63. Vaên Taân (1973), “ Ngoâ Thì Nhaäm, moät nhaø trí thöùc saùng suoát vaø duõng caûm ñaõ ñi theo noâng daân khôûi nghóa Taây Sôn ”, Taïp chí Nghieân cöùu lòch söû, soá 148. 64. Vaân Taân (1974), “ Maáy vaán ñeà veà Ngoâ Thì Nhaäm, moät möu só loãi laïc cuûa vua Quang Trung”, Nghieân cöùu lòch söû, soá 154. 65. Vaên Taân (2004), Caùch maïng Taây Sôn, NXB KHXH, Haø Noäi. 66. Quaùch Taán, Quaùch Giao (2000), Nhaø Taây Sôn, NXB Treû, TPHCM. 67. Traàn Thò Baêng Thanh (1999) , Nhöõng suy nghó töø vaên hoïc trung ñaïi, NXB KHXH, Haø Noäi. 68. Nguyeãn Thu (1974), Leâ quyù kæ söï, NXB KHXH, Haø Noäi. 69. Leâ Thöôùc (1964), “ Nhaän xeùt moät soá di tích vaø hieän vaät goác veà thôøi Taây Sôn”, Nghieân cöùu lòch söû, Soá 59. 200 70. Leâ Thöôùc, Tröông Chính (1971), “ Tìm hieåu doøng vaên hoïc tieán boä thôøi Taây Sôn”, Taïp chí vaên hoïc, soá 6. 71. Nguyeãn Khaùnh Toaøn (1954), Ñeà cöông vaên hoïc söû Vieät Nam, taäp 1, NXB Giaùo duïc phoå thoâng, Haø Noäi. 72. Hoaøng Thuùc Traâm (1950), Quoác vaên ñôøi Taây Sôn, NXB Vónh Baûo, Saøi Goøn. 73. Hoaøng Thuùc Traâm (1998), Quang Trung anh huøng daân toäc (1788-1792), NXB Vaên hoùa thoâng tin, Haø Noäi. 74. Nguyeãn Troïng Trì, Ñinh Vaên Tuaán, Nguyeãn Theá Trieát (1979), Taây Sôn löông töôùng ngoaïi truyeän, NXB Nghóa Bình, Ty Vaên hoùa thoâng tin Nghóa Bình 75. Leâ Trí Vieãn (1984) , Ñaëc ñieåm coù tính quy luaät cuûa lòch söû vaên hoïc Vieät Nam, NXB Tröôøng ÑH Sö Phaïm, TPHCM. 76. Leâ Trí Vieãn (1985) , Lòch söû vaên hoïc Vieät Nam : Vaên hoïc vieát thôøi quoác gia phong kieán ñoäc laäp, theá kæ X – giöõa theá kæ XIX, Tröôøng ÑH Sö Phaïm TPHCM, TPHCM. 77. Leâ Trí Vieãn (1996) , Ñaëc tröng vaên hoïc trung ñaïi Vieät Nam, NXB KHXH, Haø Noäi. 78. Leâ Trí Vieãn (1998), Quy luaät phaùt trieån lòch söû vaên hoïc Vieät Nam, NXB Giaùo duïc, Haø Noäi. 79. Hoaøng Höõu Yeân (1962), Vaên hoïc Vieät Nam theá kæ XVIII – nöûa ñaàu theá kæ XIX, NXB Giaùo duïc, Haø Noäi. ._.